18 lipca 1898 roku Maria Skłodowska-Curie i jej mąż Piotr Curie poinformowali świat, że odkryli polon. Uczeni nazwali nowy pierwiastek na cześć Polski.

Praca nad promieniotwórczością

Był rok 1897. 30-letnia Maria Skłodowska, po licencjacie z fizyki i matematyki na Sorbonie i po napisaniu pracy na temat magnetyzmu stali, rozpoczęła z mężem Piotrem Curie badania nad promieniotwórczością, odkrytą w 1896 roku przez francuskiego fizyka Henri Becquerela.

Pięć lat później w 1903 roku Henri Becquerel, Pierre Curie i Maria Skłodowska-Curie otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Było to wydarzenie tym bardziej doniosłe, ponieważ po raz pierwszy w historii nagrodę tę przyznano kobiecie.

Wielkie odkrycie

- Jestem z tych, którzy wierzą, że nauka jest czymś bardzo pięknym - mówiła Maria Skłodowska-Curie.

Odkrywając polon i kilka miesięcy później rad, Maria Skłodowska-Curie stała się prekursorką współczesnej radiochemii. Dwa miesiące po odkryciu polonu, urodziła pierwszą córkę – Irène, również wybitną uczoną, późniejszą laureatkę Nagrody Nobla z chemii.

Portret uczonej

O postaci wielkiej uczonej, dwukrotnej noblistce oraz jej osiągnięciach mówili goście Doroty Truszczak: Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, kier. Muzeum Marii Skłodowskiej- Curie oraz prof. Andrzej Kułakowski, chirurg onkolog, prezes Tow. Marii Skłodowskiej-Curie. "Naukowy Wieczór z Jedynką" został nadany w 2007 roku z okazji 140. rocznicy urodzin wybitnej Polki.

W programie udział wzięła także prof. Alicja Dorabialska, która odbyła staż u Marii Skłodowskiej-Curie na przełomie 1925 i 1926 roku.

- Pani Curie uważała, że każda praca naukowa musi być własnością całej ludzkości i tych rzeczy nie sprzedaje się za pieniądze - mówiła prof. Dorabialska. - Doceniała wartość swego odkrycia. I dodała: - Dziwny był jej stosunek do sławy. Maria Skłodowska-Curie bała się sławy, uważała, że sława bardziej zawstydza niż cieszy.

Postęp w onkologii

Nowoczesna walka z rakiem zaczęła się od dwóch epokowych odkryć: promieni X, dokonanego przez Roentgena w 1895 roku oraz polonu i radu. Dało to impuls do rozwoju nowych gałęzi chemii, fizyki oraz medycyny.

Małżonkowie Curie sami poddawali się eksperymentom, wykorzystując do badań odkryte przez siebie pierwiastki. Piotr Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał.

Sława

Za swoje prace Maria Skłodowska-Curie oraz jej mąż zostali wyróżnieni licznymi nagrodami m.in. Plante, Lacaze, Gegner, Osiris, Medalem Davy.

W roku 1903 Maria i Piotr Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem Nagrodą Nobla z fizyki. Rok później Maria urodziła drugą córkę, Ewę – przyszłą biografkę matki, pianistkę i działaczkę pokojową.

Kiedy w 1934 roku Maria Curie-Skłodowska zaczęła czuć się coraz gorzej lekarze zdiagnozowali grypę, a później gruźlicę. Pobyt w sanatorium umożliwił lekarzom zdiagnozowanie prawdziwych przyczyn osłabienia – złośliwą anemię oraz zaawansowaną chorobę popromienną wywołaną przez promieniowanie jonizujące. Maria Curie-Skłodowska zmarła 4 lipca 1934.

Wspomnienia Ewy Curie także znalazły się w audycji Doroty Truszczak. Co mówiła o swojej wielkiej matce? Posłuchaj w audycji "Naukowy Wieczór z Jedynką".

bs

178 lat temu, 28 października 1845 roku urodził się Zygmunt Wróblewski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, w 1883 roku wraz z prof. Karolem Olszewskim dokonał pierwszego w dziejach skroplenia tlenu i azotu.

Posłuchaj audycji "Z ziemi polskiej" i "Kronika niezwykłych Polaków" poświęconych postaci Zygmunta Wróblewskiego.

Naukowiec i patriota

Zygmunt Wróblewski studiował w Kijowie. Przerwał naukę i wdał się w konspirację, przystąpił do powstania styczniowego. Udział w zrywie niepodległościowym przypłacił zsyłką na Sybir. Od 1863 do 1869 roku karczował lasy w Tomsku.

Po powrocie z Syberii wyjechał na studia do Berlina, doktorat zdobył na uniwersytecie w Monachium. Później przeniósł się do Paryża, gdzie uczestniczył w pracach francuskich naukowców, którzy starali się skroplić powietrze.  

Francuskie próby

- Próby skraplania gazów zwanych trwałymi, to znaczy takich, których nie udawało się skraplać, były prowadzone od początku wieku. Problem polegał na otrzymywaniu coraz niższych temperatur. Przodowała w tym grupa francuskich naukowców z Cailletetem na czele - wyjaśniał prof. Roman Mierzecki, gość Krzysztofa Michalskiego w audycji z cyklu "Z ziemi polskiej". - Uważamy, że ciecz jest skroplona, jeśli jest wyraźnie oddzielona od gazu, jeśli widoczny jest menisk oddzielający. Francuzom udało się uzyskać tylko mgiełkę.

Wróblewski powrócił do Krakowa. W 1880 roku został członkiem Akademii Umiejętności, dwa lata później objął katedrę fizyki. Z Paryża przywiózł ze sobą aparaturę Cailleteta.

- Zorganizował w Krakowie  nowoczesne laboratorium chemiczne, była to zresztą jedna z pierwszych instalacji elektrycznych w tym mieście – mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Wróblewski-Olszewski - zgrany duet

Przywiezioną z Paryża aparaturę udało mu się ulepszyć dzięki współpracy z innym profesorem fizyki i chemii, Karolem Olszewskim. Wraz z nim dokonał 5 kwietnia 1883 pierwszego na świecie skroplenia tlenu, zaś 13 kwietnia tego roku skroplili azot.

Po tym osiągnięciu drogi naukowców rozdzieliły się. Od jesieni 1883 roku pracowali już osobno. Wróblewski skupił się na modernizacji swojej katedry, miał nadzieję przekształcić prowincjonalną wówczas uczelnię w ośrodek badań fizyczno-chemicznych. Tej ambicji nie udało mu się spełnić.  

Śmierć w płomieniach

25 marca 1888 Zygmunt Wróblewski pracował wieczorem nad szkicami nowej aparatury naukowej. W pewnym momencie trącił ręką lampę naftową. Płonąca ciecz oblała profesora. Naukowiec wybiegł w palącym się ubraniu z gmachu, dopiero tam uratowali go studenci. Rozległe oparzenia stały się przyczyną śmierci Wróblewskiego. Zmarł w męczarniach 16 kwietnia 1888 roku.

bm

29 stycznia 1846 roku urodził się Karol Olszewski, wybitny badacz, współautor m.in. skroplenia powietrza, tlenu, azotu i tlenku węgla, a także wyznaczenia wartości krytycznych tych gazów. 

Olszewski przyszedł na świat w Broniszowie - wsi położonej w pobliżu Tarnowa. Pochodził z ziemiańskiej, galicyjskiej rodziny. Studiował chemię i fizykę na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz w Heidelbergu.

Po powrocie do Krakowa został kierownikiem Katedry Chemii Ogólnej, a następnie – Katedry Chemii Nieorganicznej. W tym czasie nawiązał współpracę z Zygmuntem Wróblewskim, kierownikiem Katedry Fizyki UJ. Mężczyźni postawili sobie za cel dokonanie czegoś, co uważano wówczas za niemal niemożliwe. Wróblewski obserwował we Francji naukowców, którzy bezskutecznie próbowali skroplić składniki powietrza.

– Po niecałych dwóch miesiącach wspólnej pracy, dokonał sensacyjnego odkrycia badawczego nie tylko na skalę Europy, ale i świata. Na skonstruowanej przez Wróblewskiego i Olszewskiego aparaturze skroplili oni tlen, a w kilka dni później azot – mówił historyk prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków". 

Ciekły azot osiąga temperaturę niemal minus 200 stopni Celsjusza. Przez pewien czas tylko Olszewski i Wróblewski potrafili skroplić ten gaz. To czyniło probówki w krakowskim laboratorium najzimniejszymi punktami na globie.

Na tym nie kończy się lista sukcesów Olszewskiego. Dalszych odkryć dokonywał już sam. Pracę jego wybitnego partnera naukowego przerwała niespodziewana i makabryczna śmierć. Olszewski kontynuował prace nad skraplaniem gazów i zdobył rozgłos w całej Europie. 

Olszewski całe życie poświęcił nauce. Odszedł jak na badacza przystało.

– W niektórych biogramach możemy przeczytać, że do końca pozostał naukowcem – mówił historyk. – Kiedy rano 21 marca 1915 roku znaleziono go martwego, okazało się, że dokładnie spisał objawy zbliżającej się śmierci, a na drugiej, małej karteczce napisał życzenia dotyczące pogrzebu.

bm

2 lutego 1556 urodził się Michał Sędziwój, alchemik, lekarz i naukowiec.

Sędziwój studiował na Akademii Krakowskiej. Na przełomie XVI i XVII wieku, kiedy żył i działał alchemik, związki między nauką, teologią i magią były bardzo mocne. Wyrazem takiej mentalności była alchemia, której celami była przemiana metali nieszlachetnych w złoto i wynalezienie leku na wszystkie choroby - panaceum.

- Chodziło o przemianę człowieka. Ołów przemieniany w złoto symbolizował człowieka upadłego, który ma zostać podniesiony ze swojego upadku, czyli przemieniony. (…) Chrześcijaństwo kościelne chciało zbawić duszę ludzką, a alchemicy szli dalej: chcieli zbawić także ciało - wyjaśniał antropozof, prof. Jerzy Prokopiuk w audycji Barbary Schabowskiej z cyklu "Spotkania po zmroku".

Na zdjęciu: Michał Sędziwój, autor  Łuszczkiewicz, źr. Wikimedia Commons/dp

Agent Jego Królewskiej Mości

Sędziwój zyskał sławę człowieka posiadającego wielką wiedzę tajemną. Dzięki temu stał się zaufanym człowiekiem króla Zygmunta III Wazy. Od 1600 roku piastował godność sekretarza królewskiego. Podobnie, jak John Dee, słynny alchemik i agent królowej Elżbiety I, Sędziwój wykonywał misje dyplomatyczne dla monarchy.

Powszechnie uważano, że dokonał transmutacji, czyli przemiany metali nieszlachetnych w złoto. Świadkiem tego zdarzenia był sam cesarz Rudolf II. Niestety, domniemany kamień filozoficzny Sędziwoja został mu skradziony w Pradze.

Odkrywca tlenu

O ile doniesienia o tej umiejętności Polaka można włożyć między bajki, to jego rozważania na temat tego, że w powietrzu znajduje się życiodajny składnik, uważa się za pierwsze wzmianki o istnieniu tlenu. Sędziwój słusznie twierdził też, że ta niezwykła substancja znajduje się w stanie stałym w saletrze, w czym upatrywał jej łatwopalne właściwości.

Dokładna data śmierci Sędziwoja nie jest znana. Pewne jest to, że zmarł w 1636 roku. Sto lat później nadeszła epoka, która przyniosła kres alchemii - oświecenie.

bm

Ten absolwent Szkoły Głównej Warszawskiej (obecnie Uniwersytet Warszawski) i Instytutu Górniczego w Petersburgu, a także uczeń Dimitrija Mendelejewa, całe swoje życie poświęcił pracy w przemyśle wydobywczym – początkowo na terenie Królestwa Polskiego, a następnie, od 1891 roku w Baku w dzisiejszym Azerbejdżanie.

- Z jednej strony było to miejsce zsyłki niesubordynowanych wojskowych i ludzi pozostających w kolizji z prawem, a z drugiej strony wiodący ośrodek wydobycia ropy naftowej, co przyciągało zagranicznych inwestorów. Swój kapitał inwestowali tam m.in. bracia Nobel – wyjaśniała w audycji z cyklu "Ludzie Niepodległości" dr Jolanta Załęczny z warszawskiego Muzeum Niepodległości.

Ojciec nafty bakijskiej

Gdy Zglenicki przybywał do Baku, tamtejszy przemysł naftowy dopiero raczkował. W ciągu lat pracy polski inżynier przekształcił to miejsce w jeden z najprężniej działających ośrodków wydobywczych świata.

- Zglednicki badał występowanie bogactw naturalnych, pracował nad nowoczesnymi urządzeniami do eksploatacji ropy naftowej. Jego praca uczyniła wydobywanie surowca bardziej bezpiecznym – podkreślała dr Jolanta Załęczny.

Opracowane przez Zglenickiego rozwiązania nabywali Noblowie i Rotschildowie.

Przewidział przemysł XX wieku

- Jako pierwszy na świecie rozważał budowanie szybów naftowych na morzu. Planował ulokowanie ich na wodoszczelnych pomostach o wysokości ok. 2,5 m, skąd ropa miała być spuszczana do tankowców – wyjaśniał gość audycji.

Pomysł przedstawił w 1896 roku  na zebraniu członków Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego. Mimo starań polskiego inżyniera, pomysł nie spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Przedsięwzięcie uznano za zbyt trudne technicznie i kosztochłonne.

Dopiero po II wojnie światowej zdecydowano się wdrożyć w życie pomysł Zglenickiego. Sam inżynier nie dożył tej chwili.

Niezwykły testament

- Dochody ze sprzedaży roponośnej działki o wartości 50 tys. rubli przepisał swojemu nieślubnemu synowi, Anatolowi Winogradowi, a jego matkę zobowiązał do wychowania syna na Polaka. Chciał też, by syn przyjął nazwisko ojca i zamieszkał na ziemiach polskich. Niestety ta prośba nie została spełniona, zarówno Maria, jak i jej syn spędzili resztę życia w Rosji – podkreśliła dr Jolanta Załęczny.

Poza zabezpieczeniem bytu swojej rodzinie Zglenicki zadbał, by jego dziedzictwem był też rozwój polskiej nauki.

- Dochody ze swojej działki przekazał Kasie im. Mianowskiego w Warszawie. Była to instytucja, która działała od roku 1891 na rzecz rozwoju nauki. W ten sposób Zglenicki, podobnie jak Nobel, stał się osobą, która finansuje nagrody dla naukowców – słyszymy w audycji Katarzyny Jankowskiej.

Wśród laureatów nagrody znaleźli się m.in. Oskar Kolberg i Maria Skłodowska-Curie. Wybuch I wojny światowej, a następnie rewolucja w Rosji, spowodowały, że nagrodę zaprzestano przyznawać.

bm

Skrót nowego pierwiastka to "Po", a jego liczba atomowa – 84. Jest on radioaktywnym metalem i znajduje się w grupie pierwiastków chemicznych, które nie mają żadnego trwałego izotopu. Jak dowodzi Stephen J. Hawkes polon nie jest półmetalem, jak się błędnie klasyfikuje, jako że wykazuje typowe właściwości metalu. Polon określany jest też jako silnie radioaktywny srebrzystoszary metal.

W tym samym roku, nieco później, słynne małżeństwo odkryło także kolejny radioaktywny pierwiastek - "Rad", którego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "radium" oznaczającego "promień" i zapisywana jest jako "Ra". Jego liczba atomowa wynosi 88 i choć ma 33 izotopy, to wszystkie są niestabilne. Taką samą liczbę niestabilnych izotopów ma polon. Rad w naturalnym środowisku występuje w skorupie ziemskiej w rudach uranu, a w formie czystej jest srebrzystym i lśniącym miękkim metalem. Odkrycie radu zostało umieszczone w sprawozdaniu Francuskiej Akademii Nauk z datą 26 grudnia 1898 roku.

Biografowie odnotowują fakt, że nazwę pierwszemu pierwiastkowi nadała sama Maria Skłodowska-Curie i uczyniła to na cześć Polski, która w owym czasie znajdowała się pod zaborami. Jedną z motywacji było nagłośnienie na arenie międzynarodowej sprawy odzyskania przez Polskę niepodległości. Nazwa tego pierwiastka i rozgłos związany z jego odkryciem miały niejako promieniować w stosunkach międzynarodowych.

Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie tak rozpoczyna jej biografię: "Urodziła się w Warszawie, przy ul. Freta 16, dnia 7 listopada 1867roku. Matka, Bronisława z domu Boguska, pochodziła ze szlacheckiej rodziny herbu Topór, była nauczycielką i właścicielką pensji dla dziewcząt, przy ul. Freta 16. Ojciec, Władysław Skłodowski herbu Dołęga, uczył fizyki i matematyki w szkołach średnich. Oprócz najmłodszej Marii państwo Skłodowscy mieli jeszcze czworo dzieci. (…) Od roku 1878 dzieci wychowuje ojciec, ponieważ Bronisława umiera na gruźlicę płuc. W rodzinie kultywowane są tradycje patriotyczne, najpierw romantyczne, potem pozytywistyczne. Młodzi Skłodowscy wzrastają wychowywani na poezji A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Z. Krasińskiego. Potem wzorami ideowymi Marii będą E. Orzeszkowa, B. Prus, A. Świętochowski oraz pozytywistyczna praca organiczna i praca u podstaw".

Dla wykształcenia odpowiedniej postawy wobec wiedzy, właściwych nawyków badawczych i dążenia do celu niezwykle istotny był okres nauki Marii Skłodowskiej. Kroniki informują, że:

"W roku 1884 Maria Skłodowska zapisuje się w Warszawie na kursy nielegalnej uczelni- Uniwersytetu Latającego, którego program obejmował głównie nauki przyrodnicze i społeczne. Na wykłady będzie uczęszczać powtórnie, jeszcze w roku 1889. Młoda Maria jest osobą wszechstronnie uzdolnioną; zna pięć języków, interesuje się socjologią, psychologią, naukami ścisłymi, dobrze rysuje. Wybiera jednak nauki ścisłe, marzy o studiach na paryskiej Sorbonie. Wyjazdy na studia za granicę były koniecznością dla ówczesnych dziewcząt ponieważ żaden uniwersytet w podzielonej na zabory Polsce nie przyjmował kobiet.

Niestety, ojciec nie posiada wystarczających finansów dla zabezpieczenia studiów dwóm najstarszym córkom. Dlatego też najpierw do Paryża jedzie starsza siostra Bronisława by studiować medycynę. Maria musi czekać na swój wymarzony wyjazd... po pięciu latach „w listopadzie 1891 r. spełniają się jej marzenia. Wyjeżdża do Paryża i zapisuje się na wydział matematyczno-przyrodniczy Sorbony. Jest jedną z nielicznych dziewcząt na tym ścisłym kierunku".

Madame Marie Sklodowska-Curie

Dla późniejszych odkryć niezwykle ważną datą był rok 1894, w którym poznaje Piotra Curie, świetnie zapowiadającego się fizyka francuskiego. Zafascynowani sobą, swoją wiedzą, umiejętnościami i sposobem dążenia do celu – tu słynna niezłomność i wytrwałość w pracy polskiej badaczki – już po kilku miesiącach decydują się na ślub w 1895 roku. Jak podają kroniki Maria "nie wyrzeknie się jednak nigdy polskich korzeni, polskiego pochodzenia, swojej ojczyzny ani nazwiska. Będzie podpisywać się francuskim zwyczajem: Madame Pierre Curie, Madame Marie Curie, Madame Curie-Skłodowska. Na dyplomie noblowskim z roku 1903 kiedy to otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki wraz Piotrem Curie i Henrykiem Becquerelem, figuruje jako Marie Curie, ale w roku 1911, kiedy samodzielnie otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie chemii, dyplom wypisany jest na nazwisko Marie Sklodowska-Curie".

Okres ten, pełen przeżyć i ciężkiej pracy opisywany jest w "Autobiografii" wydanej w 1959 roku przez PWN (oryginał – "Autobiographical notes Marie Curie", New York 1923). Czytamy tam: "Wielkie, wzniosłe cele rodziły nieprzeciętną odwagę, wyrażającą się w śmiałych planach: n a u k a, nauka w Paryżu. Takie ma plany osiemnastoletnia dziewczyna. Decyduje się na matematykę i fizykę. Decyduje się przełamać bariery na drodze kobiety do nauki. (…) W 1891 r. dwudziestoczteroletnia cudzoziemka przyjeżdża do Paryża. Trudne warunki materialne znajdują sobie rekompensatę w poczuciu wielkiej swobody, w otwarciu się wielkiej szansy, wielkiego spełnienia. Sorbona – bastion wiedzy zastrzeżony dotąd prawie wyłącznie dla mężczyzn. Jeśli nawet były trudności, to zostały chwalebnie pokonane: licencjat z fizyki z pierwszą lokatą (1893) i z matematyki z drugą lokatą (1894)".

Przełomowy okazał się właśnie rok 1894 – "spotkanie z Piotrem Curie. Już wtedy wiedza jako środek w sprawie narodowej, społecznej staje się coraz wyraźniej celem, choć nigdy nie stanie się ona celem w sobie: zawsze pozostanie dla Marii środkiem (…) na realizację celów nie tylko jednego narodu, nie tylko dwóch narodów, ale celów ludzkich".

Po ślubie małżeństwo ze zdwojoną siła przystępuje do analizy dotychczasowych osiągnięć nauki i własnych badań odkrywczych. „W 1897 r. spotkanie intelektualne z wynikami badań Becquerela. Zaczęła się wielka przygoda życia osobistego i życia NAUKI. Nie, nie przygoda, ale wielki trud i wielkie poświęcenie. Pojawia się świadomość roli ścisłego pomiaru. Przychodzi sukces w postaci POLONU – doniosły krok w rozwoju nauki, wielkie świadectwo żywego uczucia dla Polski, skąd Maria przywiozła do Paryża wielką motywację trudu i poświęcenia. Praca w niezwykle trudnych warunkach przyniosła poczucie szczęścia: "w tej nędznej, starej szopie przeżyliśmy najlepsze i najszczęśliwsze nasze lata, poświęcając całe dnie pracy" - napisała Maria.

Muzeum tak opisuje te fakty: "Państwo Curie pracują razem w laboratorium przerobionym ze starej szopy, użyczonym im przez władze Szkoły Fizyki i Chemii Przemysłowej, w której pracuje Piotr. Maria wybiera temat pracy doktorskiej, która dotyczyć będzie promieniowania uranu badanego wcześniej przez H. Becquerela. W lipcu 1898 r. odkrywają pierwszy pierwiastek promieniotwórczy, nazwany na cześć ojczyzny Marii – polonem, w grudniu zaś informują świat o odkryciu radu. Zaczyna się nowa era, świat oszalał, rad staje się cudownym lekiem, jak informują reklamy przedłuża młodość, zapewnia długie życie. Uczeni, którzy nie opatentowali odkrycia, zajmują się dalszym badaniem jego właściwości, próbują otrzymać go w stanie czystym, stoją zupełnie z dala od tego radowego szaleństwa".

O Marii Skłodowskiej-Curie wystarczy powiedzieć jedno zdanie, by uzmysłowić sobie kim była dla nauki, dla Polski i dla świata: "Fizyczka i chemiczka, pierwsza osoba dwukrotnie uhonorowana Nagrodą Nobla, pierwsza osoba nagrodzona w dwóch różnych dziedzinach nauk ścisłych, pierwsza kobieta-noblistka w dziedzinie chemii; pierwsza kobieta-wykładowczyni na paryskiej Sorbonie, pierwsza kobieta pochowana w paryskim Panteonie".

PP

12 września 1897 roku urodziła się w Paryżu Irène Joliot-Curie, pierwsza córka Marii Skłodowskiej-Curie i Pierre'a Curie, a zarazem jedyna, która poszła w ślady rodziców. Była fizykiem i chemikiem, prowadziła badania nad promieniotwórczością i reakcjami jądrowymi. Za naukowe osiągnięcia wspólnie z mężem Frédérikiem Joliot-Curie otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii.

Dziecko ze spółdzielni

Piotr Curie. W cieniu żony

Siedem lat później, 6 grudnia 1904 roku przyszła na świat jej siostra Denise-Ève. Niedługo potem wydarzyła się rodzinna tragedia. 19 kwietnia 1906 roku ojciec dziewczynek - fizyk Pierre Curie - zginął pod kołami wozu konnego. Tylko starsza z sióstr go zapamiętała. Ich matka, słynna Maria Skłodowska-Curie, przeżywszy żałobę, rozpoczęła życie samotnego rodzica, który jednak nie przestał być naukowcem.

Gdy Irène miała 9 lat, Maria Curie dokonała dwóch ważnych odkryć. Po pierwsze: jej starsza córka była wybitnie uzdolniona matematycznie, po drugie: żadna ze szkół nie była w stanie sprostać tym uzdolnieniom. Wszystkie były na zbyt niskim poziomie. Dlatego wraz z grupą zaprzyjaźnionych naukowców zorganizowała edukacyjną spółdzielnię, by nawzajem nauczać w prywatnych domach swoje dzieci poza systemem. Irène spędziła w tym środowisku dwa lata.

Reżim nauczania był tak ścisły, że 13-letnia dziewczyna miała codzienne lekcje nawet podczas wakacji spędzonych u ciotki Bronisławy w Polsce. Późniejsza ścieżka edukacyjna Irène Curie obejmowała także profesjonalne instytucje, w tym Sorbonę, ale można przypuszczać, że to właśnie tamto domowe nauczanie stało się podwaliną późniejszych naukowych osiągnięć genialnego dziecka. Zanim jednak pojawił się pierwszy sukces, na Irène czekały jeszcze doświadczenia wojenne oraz miłość.

Romans radioaktywny

Polon miał promieniować nazwą nadaną na cześć Polski

Wybuch I wojny światowej przerwał jej studia na Sorbonie. Irène Curie wyruszyła na front u boku swej matki, która od 1916 roku jeździła peugeotem po polach bitew z mobilnym punktem rentgenowskim, którym robiła prześwietlenia rannym żołnierzom. Irène była jej asystentką, a potem w Belgii prowadziła szkolenia rentgenologiczne dla miejscowych lekarzy. Za tę działalność otrzymała wojskowy medal.

Po wojnie Irène Curie dokończyła studia. Pracowała w laboratorium swej matki m.in. nad właściwościami polonu, radioaktywnego pierwiastka odkrytego przez jej rodziców w 1898 roku. Polonowi poświęciła swój doktorat, który obroniła w 1925 roku. W laboratorium poznała także młodego naukowca Frédérika Joliot, który zaczął pracę jako asystent Marii Skłodowskiej-Curie. Irène miała go wprowadzić w tajniki badań radiochemicznych. Wspólna praca doprowadziła najpierw do ślubu, a później do jednego z najważniejszych odkryć chemicznych XX wieku, za które w 1935 roku małżeństwo Joliot-Curie dostało nagrodę Nobla.

Wcześniej było ich sześcioro. Kim są polscy nobliści?

Zakochani naukowcy kontynuowali wcześniejsze badania samej Irène, która ponadto otrzymała oryginalny spadek po zmarłej w 1934 roku matce - dużą porcję polonu. Doświadczenia duetu Joliot-Curie doprowadziły do odkrycia sztucznej promieniotwórczości, która - po dziesiątkach lat kolejnych badań - jest dziś jednym z elementów terapii nowotworowej.

Przy okazji Irène i Frédéric mogli także odkryć neutron i pozyton, cząstki elementarne przewidywane teoretycznie już od kilkunastu lat, jednak niewłaściwie zinterpretowali niektóre wyniki swoich badań. Zainspirował się nimi za to angielski fizyk James Chadwick, który za odkrycie neutronu dostał nagrodę Nobla z fizyki w tym samym roku, w którym małżeństwo Joliot-Curie otrzymało wyróżnienie w dziedzinie chemii.

Antyfaszystka w klubie ju-jitsu

Odkrycie polonu zmieniło świat. Maria Skłodowska-Curie prekursorką radioterapii

Irène i Frédéric Joliot-Curie z przerażeniem obserwowali rozwój faszyzmu w Europie, który w latach 30. zyskiwał coraz większe wpływy polityczne. Oboje mieli poglądy lewicowe, co potwierdzili w 1934 roku zapisując się do socjalistycznej partii SFIO. Rok później wstąpili do antyfaszystowskiej komisji intelektualistów. W związku z groźbą wojny na pewien czas zaprzestali publikowania wyników swojej pracy w obawie, że mogłyby posłużyć do celów wojskowych.

W 1936 roku Irène Joliot-Curie weszła w skład rządu francuskiego jako podsekretarz stanu do spraw badań naukowych. Podczas II wojny chorowała na gruźlicę i leczyła się w Szwajcarii, robiąc jednak ryzykowne wypady do Francji, gdzie jej mąż był poszukiwany przez Niemców w związku ze swym zaangażowaniem w działalność ruchu oporu.

Po wojnie, obok pracy naukowej, Irène i Frédéric Joliot-Curie nie ustawali w aktywności politycznej. Wciąż wierni ideom socjalizmu, nie ukrywali poparcia dla nowego porządku w Europie Wschodniej. Byli jednymi z gwiazd Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu w 1948 roku i który miał przekonać świat o dobrych zamiarach komunistów oraz zagrożeniach pochodzących od zachodnich imperialistów.

Poza zajęciami intelektualnymi Irène Joliot-Curie interesowała się także sportem. Zaskakujący może być fakt, że propagowała dalekowschodnie sztuki walki. W 1936 r. wspólnie z dziennikarzem Charlesem Faroux otworzyła w Paryżu klub pod nazwą "Jiu-jitsu Club de France", w którym nauczano tej tradycyjnej japońskiej techniki walki wręcz.

Dynastia

Do pewnego momentu każdy w tej rodzinie, kto zajmował się chemią, umierał przedwcześnie. Nie licząc śmiertelnego wypadku Pierre'a Curie, na choroby wynikłe z ekspozycji na promieniowanie radioaktywne zmarła Maria Skłodowska-Curie (jako 66-latka), Irène Joliot-Curie (miała 58 lat) oraz Frédéric Joliot-Curie (także w wieku 58 lat). A przecież dowody w postaci pozostałych członków familii wyraźnie wskazują, że silny jest tam gen długowieczności.

Ève Curie Labouisse, młodsza siostra Irène, której nie ciągnęło do nauk ścisłych, przeżyła prawie 103 lata. Dzieci małżeństwa Joliot-Curie - Hélène (ur. 1927) i Pierre (ur. 1932) - żyją nadal. Oboje są naukowcami, a Hélène zajmuje się nawet fizyką jądrową. 19 września 2020 roku skończy 93 lata. Współczesna świadomość zagrożeń radioaktywnych sprawiła szczęśliwie, że wnuczka Marii Skłodowskiej nie była w swoim życiu tak bardzo wystawiona na promieniotwórczość, jak jej dziadkowie i rodzice.

Ciekawostką jest fakt, że Hélène wyszła za mąż za Michela Langevina, wnuka matematyka Paula Langevina. To z nim Maria Skłodowska miała romans już po śmierci Pierre'a Curie, co przerodziło się w głośny skandal na początku XX wieku. Najwyraźniej świat genialnych naukowców jest bardzo mały, skoro ich życie towarzyskie mieści się w tak nielicznym gronie osób. A przecież to ludzie, którzy sięgają gwiazd. Niektórzy całkiem dosłownie - Yves Langevin (ur. 1951), syn Hélène Joliot i Michela Langevina, prawnuk Marii Skłodowskiej-Curie, to uznany francuski astrofizyk i planetolog.

Irène Joliot-Curie zmarła w Paryżu 17 marca 1956 roku na białaczkę. Dwa lata później umarł Frédéric. Oboje pochowani są na podparyskim cmentarzu w Sceaux. Wraz z nimi leży ich zięć Michel Langevin (żył, podobnie jak teściowie, 58 lat). Na nagrobku pozostało jeszcze sporo miejsca na kolejne nazwiska.

Irène Joliot-Curie w laboratorium w 1927 roku. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

mc

7 listopada 1867 roku urodziła się Maria Skłodowska-Curie, autorka pionierskich prac z fizyki i chemii jądrowej. To jedyna jak dotąd kobieta uhonorowana przez Szwedzką Akademię Nauk dwiema Nagrodami Nobla oraz jedyny naukowiec, który otrzymał nagrodę Nobla w dwóch dziedzinach.

Młodość w Polsce

Wywodziła się z rodziny warszawskiej inteligencji. Wykształcenie i miejsce pochodzenia w dużym stopniu wpłynęło na przyszłe życie Marii.

– Jej światopogląd to była mieszanka ideałów romantycznych i pozytywistycznych, co w jej przypadku zaowocowało wspaniałym typem osobowości. Z jednej strony była marzycielką i idealistką, a z drugiej potrafiła znajdować praktyczne sposoby realizacji swoich marzeń – mówiła dr Dominika Świtkowska z Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Uczyła się w żeńskim gimnazjum i tajnym Uniwersytecie Latającym. Dla zdolnej młodej kobiety było to jednak za mało. W Polsce nie miała szans na prawdziwą edukację wyższą, dlatego zawarła umowę ze swoją starszą siostrą Bronisławą. Zobowiązała się do opłacania jej studiów medycznych w Paryżu. W tym celu pracowała przez kilka lat jako guwernantka, ale równolegle poszerzała własną wiedzę naukową. Bronisława po ustatkowaniu się we Francji miała się odwdzięczyć i utrzymywać Marię w trakcie jej studiów.

Ten moment nastąpił w 1891 roku, kiedy Maria Skłodowska-Curie na zaproszenie starszej siostry wyjechała do Paryża, aby rozpocząć naukę na Sorbonie.

Wyjazd do Francji

Na paryskiej Sorbonie uzyskała licencjat w zakresie nauk fizycznych i matematycznych. Już samo to mogło robić wrażenie, ponieważ kobiety były nielicznie reprezentowane na ówczesnych uniwersytetach. Maria Skłodowska wzbudzała jeszcze większe zainteresowanie wśród kadry naukowej z powodu swoich wyjątkowych zdolności.

– Jeden z profesorów, Gabriel Lippman, zaproponował jej podjęcie pracy naukowej. Było to badanie magnetycznych właściwości stali. Dostała stypendium i zajęła się tym po skończeniu studiów – mówił chemik Jan Stefan Jaworski w audycji Moniki Jastrzębskiej z cyklu "Biografia dźwiękowa".

W 1894 roku poznała naukowca o uznanym dorobku – Piotra Curie. Maria radziła się go w sprawie eksperymentów fizycznych, ale wkrótce zaczęły ich łączyć nie tylko wspólne zainteresowania. Już rok później zawarła z nim cywilne małżeństwo.

Naukowe szczyty

W 1896 roku rozpoczęła pisanie doktoratu na temat świeżo odkrytego przez Henriego Becquerela zjawiska promieniotwórczości. Było to na tyle nowe zagadnienie, że jego nazwa została wymyślona przez samą Marię.

Piotr Curie - w cieniu żony

Po pierwszych obiecujących wynikach do badań dołączył Piotr Curie, zafascynowany perspektywą dokonania przełomowego odkrycia. W ich trakcie małżeństwo naukowców samo poddawało się niebezpiecznym eksperymentom. Piotr Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał.

W 1898 roku Maria Skłodowska-Curie wraz z mężem ogłosiła światu odkrycie dwóch nowych pierwiastków – polonu i radu. Nazwa pierwszego została nadana na cześć ojczyzny badaczki i miała popularyzować trudną sytuację Polski znajdującej się pod zaborami. Odkrycie dokonane przez państwo Curie było jedną z podwalin terapii chorób nowotworowych i dało impuls do rozwoju nowych gałęzi chemii, fizyki oraz medycyny.

W roku 1903 Maria i Piotr Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości. Sukcesy małżeństwa naukowców przerwała w 1906 roku tragiczna śmierć Piotra pod kołami wozu konnego. Zrozpaczona Maria bez reszty oddała się pracy naukowej. W 1913 roku otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za odkrycie polonu oraz radu.

Tożsamość narodowa

Maria Skłodowska-Curie zawsze podkreślała swoją polskość. Niestety nie zawsze jest to odpowiednio podkreślane.

– Francuzi zawłaszczyli sobie niemalże całkowicie Marię Curie. Kiedy odbyło się głosowanie na najpopularniejszego Francuza Maria zdobyła czwarte miejsce, ale wyłącznie jako Curie. Faktu, że była też Skłodowską nie podnoszono – stwierdziła dr hab. Krystyna Leszczyńska z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w audycji Dariusza Bugalskiego z cyklu "Klub Trójki".

W trakcie I wojny światowej zaangażowała się w pomoc dla przybranej francuskiej ojczyzny. Wraz z córką Ireną zorganizowała wówczas wojskową służbę radiologiczną, którą wyposażyła w dwadzieścia ambulansów i dwieście stacji radiologicznych.

Irène Joliot-Curie. Chemia, polityka i ju-jitsu

– Sama jeździła po polach bitew i szkoliła operatorów przyrządów radiologicznych. W tym celu musiała jako jedna z pierwszych kobiet zrobić prawo jazdy, ponieważ nie było kierowców, którzy mogliby kierować owymi ambulansami – mówiła dr Dominika Świtkowska z Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Skandalistka Maria

Wzbudzała sensacje nie tylko z powodu odkryć naukowych, ale także decyzji podejmowanych w życiu prywatnym. Przez całe życie starała się przebić przez szklany sufit, który hamował pozycję kobiet w społeczeństwie. Nie bała się imać zajęć uznawanych za typowo męskie. Chociaż sama nie uznawała się za feministkę, to dzięki temu została wzięta przez nie na sztandar.

Duże kontrowersje wzbudził także jej romans z fizykiem Paulem Langevinem, który nawiązała w 1910 roku. Chociaż w rzeczywistości Langevin był w separacji z żoną, to Maria została uznana za skandalistkę i niszczycielkę małżeństw.

Maria Skłodowska-Curie zmarła 4 lipca 1934 roku z powodu komplikacji zdrowotnych, wywołanych długoletnim wystawianiem się na oddziaływanie promieniowania. W ostatnich latach jej życia naukowe triumfy święciła jej córka Irena, która już rok później wraz z mężem miała otrzymać nagrodę Nobla za odkrycie sztucznej promieniotwórczości.

sa

Jan Czochralski do dziś jest najczęściej cytowanym polskim naukowcem na świecie, choć w swoim kraju został niemal zupełnie zapomniany. Politechnika Warszawska dopiero w 2012 roku wydała uchwałę rehabilitującą wybitnego badacza.

Urodził się 23 października 1885 roku w Kcyni (ob. woj. kujawsko-pomorskie), która znajdowała się wówczas w zaborze pruskim. Pochodził z rodziny o długich tradycjach stolarskich, sam jednak nie przejawiał zainteresowania tym fachem.  

Od produkcji mebli, młodego Jana bardziej fascynowała chemia. Przyszły naukowiec nie tylko czerpał wiedzę z podręczników, ale także sam przeprowadzał eksperymenty w piwnicy rodzinnego domu. Zabawy te niejednokrotnie kończyły się drobnymi wypadkami, co nie przypadło do gustu ojcu, który kazał synowi zająć się chemią na poważnie lub porzucić ją zupełnie. Jan wybrał tę pierwszą opcję.  

Po maturze Czochralski wyprowadził się z Kcyni i pracował w różnych aptekach, gdzie z chemią miał kontakt na co dzień. Ścieżka zawodowa ostatecznie doprowadziła go do Berlina. Tam studia na miejscowej politechnice łączył z pracą w laboratorium metalurgicznym w koncernie AEG.  

W 1917 roku przeprowadził się do Frankfurtu nad Menem, gdzie został objął stanowisko dyrektora w firmie Metallbank und Metallurgische Gesellschaft. Pozwolono mu tam na stworzenie dużego laboratorium przemysłowego. Naukowiec był już prawdziwym specjalistą od metalurgii. 

Metoda Czochralskiego 

Na tak błyskawiczny rozwój kariery Polaka wpływ miało pewne przełomowe odkrycie, którego dokonał przypadkowo w 1916 roku podczas prac laboratoryjnych.

- Czochralski robiąc wieczorem notatki przy stole laboratoryjnym zanurzył swoje pióro nie w kałamarzu z atramentem, a w tyglu ze stopioną cyną. Szybko pióro wyciągnął, a ze stalówki zwisała cienka nić zestalonej cyny. Co się później okazało, była ona monokryształem cyny – tak w audycji Krzysztofa Michalskiego z cyklu "Wieczór odkrywców" opisał to wydarzenie dr Paweł Tomaszewski, badacz z Polskiej Akademii Nauk i autor biografii Jana Czochralskiego. 

Naukowiec prowadził kolejne badania i wkrótce opracował sposób pozyskiwania monokryształów, nazwany metodą Czochralskiego. Odkrycie Polaka było przełomowe i wyprzedzało swoją epokę o dziesięciolecia. Dopiero na początku lat 50. XX wieku za pomocą metody Czochralskiego udało się pozyskać krzem, który zrewolucjonizował przemysł elektroniczny. 

Wybitny wynalazca

Odkrycie metody pozyskiwania monokryształów przyniosło Janowi Czochralskiemu rozgłos w środowisku naukowym. Prawdziwą fortunę zbił jednak na wynalazku, jakim był Metal B, zwany też metalem kolejowym. Był to opracowany przez Polaka stop ołowiowy z małą ilością domieszek innych metali, ale bez cyny. Używano go do produkcji panewek w kolejowych łożyskach ślizgowych aż do lat 60. ubiegłego wieku. 

- Stop miał dużą wytrzymałość i wysoką temperaturę topnienia, w związku z czym nie wytapiał się tak szybko i wagony mogły długo jeździć. No i był tani - mówił w radiowej audycji dr Paweł Tomaszewski. 

Dla Niemiec, które po I wojnie światowej otrzymały zakaz sprowadzania cyny, był to wynalazek wyjątkowo cenny. Wkrótce stopem zaczęły interesować się inne kraje takie jak USA czy ZSRR, dzięki czemu Polak dorobił się pokaźnego majątku.  

Innym ważnym wynalazkiem Polaka był prototyp mikroskopu skaningowego, wykorzystujący fale radiowe. Czochralski mógł dzięki temu prowadzić badania metaloznawcze. 

- To był człowiek o nieprawdopodobnej zdolności tworzenia w sferze techniki. Jego zainteresowanie najrozmaitszymi technologiami dawało efekty zupełnie niebywałe - stwierdził w audycji "Wieczór odkrywców" publicysta Stefan Bratkowski.

Czytaj także:

Czesław Tański - ojciec polskiej awiacji

Stefan Drzewiecki - pionier żeglugi podwodnej

Zagadkowy życiorys 

Jan Czochralski był postacią tak utalentowaną i popularną, że współpracę zawiązać z nim chciał sam Henry Ford. Naukowiec odmówił jednak wyjazdu do USA i możliwości pomnożenia fortuny. Zamiast tego wolał skorzystać z zaproszenia prezydenta Ignacego Mościckiego - wybitnego chemika – i w 1928 roku przeprowadził się do Polski, gdzie rozpoczął pracę na Politechnice Warszawskiej.  

Taki obrót spraw zrodził wśród badaczy życiorysu naukowca pewne hipotezy.

- Wyjazd z Niemiec był dosyć nagły, przyspieszony. Z tego co ja słyszałem z rodzinnych informacji, trzeba go było jak najszybciej z Niemiec wycofać. Takiego użyto słowa. Należałoby z tego wnioskować, że był związany z polskim wywiadem - mówił w radiowej audycji Stefan Bartkowski. 

Za tą hipotezą przemawia również fakt, że po przyjeździe do Polski Czochralski cieszył się pełnym zaufaniem władz wojskowych, które powierzały mu prowadzenie tajnych badań i broniły go przed atakami kolegów po fachu. Czochralski stał się obiektem zawiści innych profesorów z kilku powodów. 

Po pierwsze naukowiec posiadał niemieckie obywatelstwo, przez co obawiano się jego współpracy z zachodnim sąsiadem i wycieku tajnych informacji, które mu powierzano. Poza tym, zawiść wzbudzało to, że Czochralski był człowiekiem popularnym, faworyzowanym przez władzę i bajecznie bogatym. 

- Jak na przedwojenną Polskę to były wielkie pieniądze. Pobudował sobie tutaj wille, ale jednocześnie bardzo dbał o to, żeby z tych pieniędzy finansować edukację młodzieży. O tym praktycznie nikt nie wie - mówił Stefan Bartkowski. 

Współpraca z podziemiem

Po wybuchu II wojny światowej znajomość z Niemcami uratowała Janowi Czochralskiemu życie. Był oczkiem w głowie okupantów, którzy pozwolili mu prowadzić Zakład Badań Materiałów przy Politechnice Warszawskiej. Wprawdzie produkowano tam części do maszyn wykorzystywanych przez Wehrmacht, jednak prawdopodobnie naukowiec wykorzystywał swoją pozycję do pracy na rzecz ojczyzny.

- To była przykrywka. Czochralski współpracował z wywiadem AK - stwierdził Stefan Bartkowski.  

W Zakładzie Badań Materiałów produkowano części do granatów i pistoletów maszynowych sten dla partyzantów. Co więcej, dzięki pracy u Czochralskiego wielu polskich naukowców uniknęło śmierci lub wywózek do Niemiec.  

Skazany na zapomnienie

Dobre kontakty z Niemcami, które pozwoliły mu przetrwać wojnę, negatywnie wpłynęły na jego dalsze losy. Jeszcze pod koniec II wojny światowej został aresztowany przez nową komunistyczną władzę i oskarżony o kolaborację z niemieckim okupantem. Po kilku miesiącach śledztwo umorzono i Czochralski opuścił więzienie. Nie mógł jednak liczyć na powrót do normalnego życia.

W 1945 roku senat Politechniki Warszawskiej nie wyraził zgody na jego dalszą pracę na uczelni. Wybitny badacz został wykluczony ze środowiska naukowego i wrócił do rodzinnej Kcyni. Tam przez kolejne lata prowadził drobną firmę drogeryjną BION odpowiedzialną za produkcję takich wynalazków, jak sól szybko peklująca, proszek do kichania czy płyn do trwałej ondulacji włosów.  

th/bm

We wspomnianej autobiografii - napisanej pierwotnie po angielsku i wydanej w 1923 roku w Nowym Jorku - pada na początku znamienne podkreślenie ze strony autorki: "Moja rodzina jest polską, a nazwisko moje rodowe jest Skłodowska". Jakby już wówczas należało wciąż przypominać światu, że "wszystko zaczęło się w Polsce".

Rodzice i miłość do wiedzy

Rodzina Marii Skłodowskiej wywodziła się z drobnej szlachty. Nazwisko rodowe, jak pisała Ewa Curie w swojej książce poświęconej matce, wzięło się od nazwy Skłody, "gniazda rodzinnego w ziemi łomżyńskiej". Skłodowscy zajmowali się rolą, jednak w XIX wieku nastąpiła ważna zmiana.

"Dziad mój pierwszy opuścił rolę i poświęcił się zawodowi pedagogicznemu", wspominała Maria swojego dziadka Józefa Skłodowskiego, który - wstąpiwszy w szeregi inteligencji - zasłużył się jako dyrektor jednego z lubelskich gimnazjów.

"Ojciec mój, Władysław, po ukończeniu uniwersytetu w Petersburgu (zabór rosyjski pozbawiony był wówczas szkół wyższych) pracował w Warszawie jako nauczyciel fizyki i matematyki", pisała następnie Maria o swoich rodzicach. "Poślubił Bogusławę Boguską, która (…) była przełożoną jednej z najlepszych szkół dla dziewcząt w Warszawie".

- Jej osobowość została ukształtowana przez rodziców. Od początku zwracali uwagę na konieczność kształcenia swoich dzieci - podkreślał w Polskim Radiu prof. Jan Stefan Jaworski z Uniwersytetu Warszawskiego. - Ojciec Marii był wszechstronnie uzdolniony, znał cztery języki, dla przyjemności zajmował się tłumaczeniem poezji, sam pisywał wiersze okolicznościowe. Całe życie uzupełniał swoją wiedzę. I Maria wychowywała się w takiej atmosferze. W domu była ciągła nauka.

4-letnia czytelniczka

- Maria przyszła na świat jako najmłodsze dziecko państwa Skłodowskich. Pozostałe dzieci to: Bronisława, później Dłuska, lekarka, organizatorska sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę w Kościelisku; Józef, później również lekarz, ordynator jednego z większych warszawskich szpitali; Helena, która była pedagogiem - przypominała w radiowej audycji Małgorzata Sobieszczak-Marciniak z Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie.

Rodzeństwo Skłodowskich, jak zaznaczał prof. Jan Stefan Jaworski, było uzdolnione (dodać można jeszcze, że Józef, lekarz, zajmował się również tłumaczeniem literatury pięknej), ale Maria była najzdolniejsza.

- Już jako 4-letnie dziecko sama nauczyła się czytać. Gdy starsza siostra, męcząc się i dukając przed rodzicami, próbowała przeczytać jakąś książkę, Maria zabrała jej ze słowami: "przecież to takie łatwe" i sama zaczęła czytać. Wprawiła tym w osłupienie rodziców. Dopiero widząc, że zupełnie zamarli, wybuchnęła płaczem, bo myślała, że coś złego zrobiła - opowiadał prof. Jan Stefan Jaworski.

Warszawa, ulica Freta, lata 90. XIX w. Fot. Maurycy Pusch/Muzeum Narodowe w Warszawie

W cieniu dwóch tragedii

Najstarsza siostra Marii, Zofia, zmarła wcześnie, w 1876 roku, mając zaledwie piętnaście lat - zaraziła się tyfusem od jednego z uczniów, którzy mieszkali na stancji u państwa Skłodowskich. Dwa lata później rodzinę spotkała kolejna tragedia.

"Ciężka dotknięta stratą córki i wyczerpana chorobą płucną matka nasza umarła w wieku 42 lat, pozostawiając męża z dziećmi w największym smutku", pisała Maria w swojej autobiografii. Bogusława Skłodowska chorowała na gruźlicę wiele lat, próbując leczyć się choćby pobytami w austriackich Alpach czy we Francji. Ewa Curie podkreśla w swojej książce, że mała Maria nigdy nie zaznała matczynego pocałunku - Bogusława, świadoma swojej choroby, izolowała się w ten sposób, by nie zarazić swoich ukochanych dzieci.

Maria Skłodowska-Curie w swojej autobiografii pisała, że jej matka była "osobą wybitną". "Jej wpływ na mnie był nadzwyczajny, ponieważ oprócz naturalnej miłości dla matki łączył się w nim i podziw namiętny".

Od wycieczek na wieś po literackie podróże

W opisie swojej życiowej drogi Maria Skłodowska-Curie powracała pamięcią do kilku bliskich jej sercu miejsc związanych z wczesną młodością. Wspominała przede wszystkim wakacje spędzane u rodziny czy przyjaciół na wsi ("tam płynęło życie swobodnie, na starą sielską modłę, tam czekały nas gonitwy po lesie i wesoły współudział w pracach rolniczych"), pisała o podróżach w Tatry ("zachwycałam się widokiem na szczyty, wycieczkami w doliny i do jezior podniebnych").

Maria podkreślała również, jak wielki wpływ wywarł na nią ojciec i jego zamiłowanie do literatury oraz do języków. Chętnie uczyła się na pamięć (a umiejętności zapamiętywania miała fenomenalne) utworów wielkich polskich poetów, z których "do najbardziej ulubionych należeli Mickiewicz, Krasiński i Słowacki". Pasja do czytania pogłębiła się, gdy Maria zaczęła poznawać języki obce. "Uczyć się zaczęłam po francusku, niemiecku i rosyjsku; szybko zasmakowałam w literaturze piękniej tych języków. Później już uczułam potrzebę nauki języka angielskiego i udało mi się poznać ten język i jego literaturę".

Władysław Skłodowski oraz jego córki - od lewej: Maria, Bronisława, Helena, 1890 r. Fot. Wikimedia/domena publiczna

"Atmosfera w szkole była nie do wytrzymania"

- Niewiele wiemy o pierwszym pobycie Marii na pensji na ulicy Freta w Warszawie - opowiadał prof. Jan Stefan Jaworski o początkach edukacji przyszłej noblistki. - Z kolei w szkole na pensji Jadwigi Sikorskiej, pensji mieszczącej się na ulicy Marszałkowskiej przy Królewskiej, gdzie Maria uczęszczała do trzeciej klasy razem ze starszą siostrą Heleną, była najmłodszym dzieckiem. Poszła tam znacznie wcześniej, ale okazała się najlepszą uczennicą.

Maria Skłodowska została następnie przyjęta do III Żeńskiego Gimnazjum Rządowego przy Krakowskim Przedmieściu. Ukończyła je w 1883 roku z wyróżnieniem. - Na świadectwie miała same piątki - mówiła w Polskim Radiu Małgorzata Sobieszczak-Marciniak. - To jej dążenie do tego, by być najlepszą, zapoczątkowane jeszcze w dzieciństwie, właściwie towarzyszyło jej przez cały czas, do końca życia.

Czas nauki w rządowym gimnazjum był jednak ponurym momentem w biografii przyszłej uczonej.

"Warszawa była wtedy pod panowaniem rosyjskiem, którego jedną z najgroźniejszych stron był ucisk wywierany na szkołę i dziecko", przypominała Maria Skłodowska-Curie, gdy w latach 20. XX wieku spisywała swoje wspomnienia. "Szkoły prywatne nie mogły wydawać prawomocnych dyplomów, które stanowiły wyłączny przywilej szkół rządowych, te zaś, całkowicie zruszczone, miały cele zupełnie niezgodne z duchem narodowym polskim", podkreślała.

Aura bezwzględnej rusyfikacji, której doświadczyła w gimnazjum, musiała odcisnąć niezatarte piętno na jej pamięci, skoro po latach tak pisała: "(…) atmosfera w szkole była wprost nie do wytrzymania. Dzieci, wiecznie podejrzewane i szpiegowane, wiedziały o tem, że jedna rozmowa polska albo słowo nieostrożne mogły poważnie zaszkodzić nie tylko im samym, ale także i rodzinom. W otoczeniu wrogiem traciły one całą radość życia (…). Z drugiej zaś strony tak nienormalne warunki rozwoju podniecały uczucia patrjotyczne młodzieży polskiej w stopniu najwyższym".

***

Czytaj także:

• Maria Skłodowska-Curie. Jedyna kobieta uhonorowana dwiema Nagrodami Nobla
• Odkrycie polonu zmieniło świat. Maria Skłodowska-Curie prekursorką radioterapii

***

Po ukończeniu gimnazjum 16-letnia Maria Skłodowska wyjechała na rok na wieś, do rodziny ojca, by zaznać odpoczynku i zregenerować siły. Po tym beztroskim czasie wróciła do Warszawy, gdzie zaczęła nowy, już "bardziej dorosły", etap swojego życia.

Musiała zarabiać, udzielając korepetycji, zaangażowała się w działalność "młodych pozytywistów", zaczęła uczęszczać na wykłady tzw. Uniwersytetu Latającego (tajnej polskiej uczelni wyższej). A przede wszystkim: coraz bardziej fascynowały ją nauki ścisłe.

Zawarła ze swoją starszą siostrą Bronisławą, również ogarniętą pasją dalszego zdobywania wiedzy, swoisty pakt: do wymarzonego Paryża wyjedzie na studia najpierw Bronia, a Maria będzie pracować w kraju i wspomagać ją finansowo. Gdy starsza siostra zdobędzie dyplom, role się odwrócą: Maria zacznie paryskie studia, a Bronia będzie ją wspierać.

Przyszła noblistka została guwernantką, przez kolejnych kilka lat ciężko pracowała, uzupełniając jednocześnie wiedzę. "Ku wielkiej mojej uciesze po raz pierwszy w życiu uzyskałam dostęp do pracowni, do małego laboratorium miejskiego, które prowadził mój brat cioteczny", wspominała po latach w swojej autobiografii. "Próbowałam różnych doświadczeń opisanych w podręcznikach fizyki i chemji, a wyniki ich były czasem bardzo dobre. Niekiedy dodawał mi otuchy jakiś drobny sukces".

Czas wielkich sukcesów był jeszcze przed nią. W 1891 roku Maria Skłodowska wyjechała na studia do Paryża. Rozpoczęła wielką naukową - i życiową - przygodę, uwiecznioną dwiema nagrodami Nobla.

jp/im

Źródła: "Marja Skłodowska-Curie o swojem życiu i pracach", Warszawa 1939; Ewa Curie, "Maria Curie", Warszawa 2021.