Przed południem w dniu rocznicy wybuchu powstania listopadowego zaplanowano otwarcie w Muzeum X Pawilonu celi więziennej poświęconej błogosławionemu Honoratowi Koźmińskiemu.

- Jej wyposażenie będzie dość surowe, odwzorowujące oryginalny wygląd. Znajdą się w niej dwie prycze, niewielki drewniany stolik, dwa krzesła, blaszana miska stanowiąca naczynie na posiłki i typowa dla więziennych cel lampka - powiedział Bartłomiej Kłusek, rzecznik prasowy Muzeum Niepodległości, którego oddziałem jest Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej.

- Można również będzie zobaczyć obraz olejny przedstawiający duchownego - dodał Kłusek.

W ramach obchodów rocznicy zrywu wczesnym popołudniem odbędzie się koncert pieśni patriotycznych w wykonaniu Orkiestry Wojskowej Dowództwa Garnizonu Warszawa w Katedrze Polowej Wojska Polskiego, gdzie mieści się Muzeum Ordynariatu Polowego.

Uroczystości zakończy wieczorna Msza święta z udziałem kwartetu smyczkowego w kościele pw. Przemienienia Pańskiego przy ul. Miodowej. Odprawi ją biskup-senior Antoni Dydycz w intencji poległych w powstaniu listopadowym.

Honorat Koźmiński urodził się w 1829 roku w Białej Podlaskiej. Kształcił się w gimnazjum w Płocku i w stołecznej Szkole Sztuk Pięknych na wydziale budownictwa. W 1846 roku został oskarżony o spisek przeciw władzy i trafił do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Został zwolniony z uwagi na zły stan zdrowia. Później wstąpił do Zakonu Kapucynów. Święcenia otrzymał w 1852 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie.

W okresie powstania styczniowego pełnił posługę w Cytadeli, gdzie przygotowywał na śmierć skazańców, m.in. członka Rządu Narodowego Jana Jeziorańskiego. Po likwidacji przez władze zaborcze prowincji Kapucynów duchowny zamieszkał w Zakroczymiu, później w Nowym Mieście nad Pilicą. Angażował się m.in. w tworzenie tzw. skrytych zgromadzeń zakonnych. Zmarł w 1916 roku.

Papież Jan Paweł II w 1988 roku ogłosił Honorata Koźmińskiego błogosławionym.

HISTORIA w portalu PolskieRadio.pl>>>

Powstanie listopadowe

Powstanie listopadowe rozpoczęło się wieczorem 29 listopada 1830 roku, kiedy grupa spiskowców ze Szkoły Podchorążych Piechoty na czele z Piotrem Wysockim próbowała zabić przebywającego w Belwederze Wielkiego Księcia Konstantego, brata cara Mikołaja I. Zamach się nie udał.

Do wystąpienia przeciwko namiestnikowi cara przyłączyli się mieszkańcy stolicy. W walce ze 115-tysięczną armią rosyjską uczestniczyło około 54 tysięcy polskich żołnierzy. Trwające przeszło rok powstanie zakończyło się klęską.

Po upadku zrywu represjonowano jego uczestników i drastycznie ograniczono autonomię Królestwa Polskiego.

PAP, IAR, kk

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku grupa młodych wojskowych z tajnego Sprzysiężenia Wysockiego wszczęła bunt w Szkole Podchorążych w warszawskich Łazienkach Królewskich. Po kilku godzinach walki spiskowcy opanowali Warszawę. Tak, 193 lata temu, rozpoczęło się Powstanie Listopadowe.

Sprzysiężenie zagrożone dekonspiracją

Spiskowcy mieli plan jedynie na pierwsze kilka godzin powstania. Zakładali bowiem, że bez zastanowienia poprze ich armia Królestwa Polskiego wraz z doświadczonymi dowódcami, którzy staną na czele powstania.

– Ogromnym kłopotem od samego początku był brak dowódcy. Młodzi byli wychowani w  tradycyjnym społeczeństwie, w którym wymagało się, żeby młodzież słuchała starszych. Jeśli powstanie ma być narodowe, to w takim razie dowództwo powinni sprawować ludzie obdarzeni autorytetem – mówił prof. Andrzej Fabianowski w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Sezon na Dwójkę". – Młodym zabrakło odwagi i determinacji, aby wziąć sprawy w swoje ręce.

Jak się miało okazać, wydarzenia nie potoczyły się zgodnie z tymi założeniami. Elity wojskowe i polityczne Królestwa Polskiego sprzeciwiały się powstaniu, ponieważ uważały, że wojna z Rosją jest skazana na klęskę.

Piotr Wysocki, Józef Zaliwski, ani żaden inny przywódca Sprzysiężenia nie mógł jednak już dłużej zwlekać i dopracować plan wybuchu powstania. Doszły ich wieści, że kilka dni wcześniej spisek został zdekonspirowany, a wszyscy członkowie organizacji niebawem zostaną aresztowani. Krążyły także plotki, że polskie wojsko może zostać użyte do stłumienia powstania w Belgii, co przekreśliłoby szanse na zrealizowanie planu o zbrojnym zrywie.

Zawiódł sygnał do ataku

Data rozpoczęcia powstania została wyznaczona na wieczór 29 listopada 1830 roku. Spiskowcy utworzyli trzy grupy, które równocześnie miały zaatakować Rosjan. Pierwsza znajdowała się w Szkole Podchorążych w Łazienkach Królewskich. Razem z nią współpracowali cywilni konspiratorzy, w znacznej mierze studenci Uniwersytetu Warszawskiego, których celem było wtargnięcie do Belwederu i zamordowanie carskiego brata, wielkiego księcia Konstantego.

W centrum miasta znajdowała się druga grupa, która miała zdobyć Arsenał i uzbroić lud warszawski, a do zadania trzeciej należało opanowanie mostów na Wiśle i zajęcie Pragi. Spiskowcy liczyli także na wsparcie polskich jednostek niewtajemniczonych w konspiracyjne plany. W Warszawie stacjonowało wówczas dziesięć tysięcy polskich żołnierzy i zaledwie sześć tysięcy rosyjskich.

Znakiem do rozpoczęcia akcji miał być pożar browaru na Solcu. Pogoda jednak nie sprzyjała zabawie z ogniem. Padał deszcz, a płomienie zostały szybko ugaszone przez straż pożarną. Zabrakło sygnału, co przełożyło się na brak koordynacji pomiędzy spiskowcami.

Rycina przedstawiająca atak na Belweder. Wikimedia Commons/domena publiczna

Strzały w Belwederze

Kiedy wybiła godzina do rozpoczęcia ataku Piotr Wysocki, który był dowódcą grupy łazienkowskiej, nie wiedział czy pozostałe oddziały spiskowców ruszyły do boju. Postanowił jednak zaryzykować i wydał rozkaz cywilnym konspiratorom do ataku na Belweder.

– Po krótkiej utarczce ze strażą zabito i zraniono paru dostojników z otoczenia Konstantego. Jemu samemu udało się jednak ukryć, a potem schronić wśród wiernych sobie oddziałów rosyjskich – mówił prof. Andrzej Szwarc w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski – XIX wiek".

Wielki książę Konstanty zbiegł do karczmy na Wierzbnie, z której obserwował dalsze wydarzenia nocy listopadowej. W tym samym czasie Wysocki wbiegł do sal lekcyjnych w Szkole Podchorążych w Ogrodzie Łazienkowskim i krzyknął: "Polacy! Wybiła godzina zemsty. Dziś umrzeć lub zwyciężyć potrzeba! Idźmy, a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogów".

Wśród uczniów wybuchła euforia. Została im wydana broń i na czele Wysockiego ruszyli przeciwko znajdującym się nieopodal koszarom carskich ułanów. Do Łazienek nie dotarły jednak spodziewane posiłki polskich żołnierzy i podchorążowie zostali odparci przez rosyjskich żołnierzy. Wysocki pojął, że dwie pozostałe grupy powstańców nie zdołały zaskoczyć Rosjan w mieście i szansa na opanowanie Warszawy wymyka się z rąk spiskowców.

"Starcie belwederczyków z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach ", obraz Wojciecha Kossaka. Wikimedia Commons/domena publiczna

– Kilkudziesięciu uczestników spisku wyruszyło z Łazienek i maszerowało w kierunku Starego Miasta, bijąc w bębny i wzywając mieszkańców do przyłączenia się. W zamożnych dzielnicach, przez które przechodzili, nie udzielono im jednak poparcia. Nadaremnie też prosili kilku wyższych dowódców polskich, których napotkali na trasie swego pochodu, aby ci objęli dowództwo powstania. Przeciwnie, usiłowali przeciwstawić się buntowi. Zostali zatem zabici – powiedział prof. Andrzej Szwarc.

Zdobycie Arsenału

Wskutek opieszałości Józefa Zaliwskiego, który dowodził oddziałem spiskowców w mieście, nie udało się wykorzystać elementu zaskoczenia i wziąć w niewolę rosyjski garnizon. Tymczasem zaangażowany w spisek 4 pułk piechoty wyruszył w stronę Arsenału na ulicy Długiej, w którym znajdowało się kilkadziesiąt tysięcy sztuk broni. Jego opanowanie mogło przesądzić o powodzeniu powstania.

Do polskich żołnierzy tłumnie dołączyli rzemieślnicy i wyrobnicy ze Starego i Nowego Miasta. O 20.00 pod Arsenałem rozpoczęła się krwawa bitwa, która zakończyła się odparciem Rosjan.

– Słabo przygotowane powstanie uratował lud Warszawy. Uboższa ludność cierpiała z powodu nieurodzajów, które nawiedziły Królestwo Polskie w 1830 roku oraz ponosiła skutki twardej polityki finansowej księcia Lubeckiego – mówił prof. Andrzej Szwarc w audycji Polskiego Radia z 2004 roku. – Żywiołowo odpowiedziała zatem na powstańcze hasła.

Powstańcy zaopatrzyli lud Warszawy w broń zgromadzoną w Arsenale. Pod Warszawą wciąż przebywał wielki książę Konstanty, który dysponował znacznymi siłami i mógł przypuścić szturm na miasto. Miał jednak w pamięci obraz niedawnych starć miejskich w trakcie rewolucji we Francji i Belgii i zrezygnował z ryzykownej walki ze zrewoltowanym ludem warszawskim. Spiskowcy wykorzystali okazję i nad ranem 30 listopada 1830 roku całkowicie opanowali Warszawę.

Losy Powstania Listopadowego zostały uratowane, a niechętne mu elity Królestwa Polskiego musiały zmierzyć się z kłopotem, sprawionym przez objętych romantyczną gorączką młodych spiskowców.

sa/im

231 lat temu, 14 stycznia 1793 roku, przyszedł na świat Wojciech Chrzanowski, generał, topograf wojskowy, w czasie Powstania Listopadowego szef Sztabu Głównego i gubernator Warszawy, naczelny dowódca armii piemonckiej.

Długa, bo trwająca niemal cztery dekady, kariera wojskowa Chrzanowskiego rozpoczęła się, gdy miał 17 lat. Czas był niespokojny, Napoleon przygotowywał się do ofensywy na Rosję. Nazywana w oficjalnej propagandzie "wojną polską" kampania przeciwko państwu carów była faktycznie wyczekiwana w Księstwie Warszawskim jako wydarzenie, które pozwoli przywrócić Polskę na mapę Europy. Młody Chrzanowski, wątłej budowy ciała syn szlachcica ze wsi Biskupce w Małopolsce, zaciągnął się do artylerii.

Razem z Wielką Armią Napoleona, już jako podoficer, ruszył na Moskwę. Brał udział m.in. w oblężeniu Smoleńska. Podczas kampanii trafił do rosyjskiej niewoli. Zwolniony w 1815 roku, wstąpił do wojska Królestwa Polskiego.

W Powstaniu Listopadowym

Po wybuchu Powstania Listopadowego jego kariera nabrała zawrotnego tempa. Początkowo objął dowództwo twierdzy Modlin, później walczył na Lubelszczyźnie – mniej intensywnym odcinku frontu, ale istotnym z uwagi na osłonę stolicy od południa.

Uczestniczył w najważniejszych bataliach insurekcji: bitwie o Olszynką Grochowską, pod Wawrem i Dębem Wielkim. Za udział w nich został awansowany do stopnia generała (jednego z trzech najmłodszych w powstaniu). Podczas dyktatury gen. Jana Skrzyneckiego był obok Ignacego Prądzyńskiego najważniejszym doradcą głównodowodzącego i szefem jego sztabu. Podczas ich rządów Powstanie Listopadowe miało największe szanse powodzenia. Problem polegał na tym, że Skrzynecki nie wierzył w zwycięstwo, a Prądzyński i Chrzanowski, obaj wybitnie utalentowani, mieli odmienne wizje prowadzenia wojny i często ścierali się ze sobą na płaszczyźnie ambicjonalnej.

Reduta Ordona, Sowiński i... zarzuty o zdradę. Obrona Warszawy 1831

"Zachowanie Chrzanowskiego podczas Powstania można podzielić na dwie epoki: póki mu chciał służyć wszelkimi siłami, nie obliczając skutków, i kiedy zwątpiwszy o powodzeniu, myślał tylko, jak doprowadzić do porozumienia z nieprzyjacielem" pisał nieprzychylny mu Władysław Zamoyski. Z tą opinią można się zgodzić, gdy wspomni się mało energiczne działania Chrzanowskiego na stanowisku gubernatora Warszawy, które sprawował od 18 sierpnia do 6 września 1831 roku.

Emigracyjne piekiełko

Chrzanowski wyruszył na emigrację dopiero dziewięć miesięcy po upadku insurekcji. Jego przybycie do Francji wywołało duże kontrowersje w społeczności polskich uchodźców.

- W emigracji rozległ się wkrótce chór fałszów i potwarzy na gen. Chrzanowskiego. Z oburzeniem powtarzano, że po wywiezieniu wszystkich polskich generałów do Rosji, on jeden w Warszawie pozostał, że podał carowi Mikołajowi memoriał o wojnie 1831 roku w najgorszym duchu napisany, że przyjął na powrót stopień pułkownika wojsk rosyjskich, że za granicę wyjechał dzięki moskiewskiemu paszportowi itp – mówił Andrzej Piotrowski na antenie Polskiego Radia w felietonie "Nowości z lamusa".

Faktycznie, Chrzanowski, jako dawny podpułkownik wojsk Królestwa Polskiego, złożył po wkroczeniu Rosjan do stolicy przysięgę na wierność Mikołajowi. To pozwoliło mu uniknąć zsyłki. Przysięga pozwoliła mu udać się do Małopolski, znajdującej się wówczas w rękach austriackich, w celu załatwienia rodzinnych spraw majątkowych. Chrzanowski wykorzystał okazję, by z Austrii udać się do Francji. Dzięki temu uniknął losu pozostałych generałów, którzy pozostali w Warszawie i zostali później zesłani do Rosji.

Reputacja zdrajcy przylgnęła do Chrzanowskiego. Dbało o to zwłaszcza środowisko Joachima Lelewela, skupione wokół Komitetu Narodowego Polskiego. Doszło nawet do tego, że gdy Belgowie chcieli powierzyć Chrzanowskiemu dowództwo brygady, przedstawiciele stronnictwa wysłali do Brukseli specjalną notę, w której określili Chrzanowskiego jako renegata.

Na usługach Brytyjczyków

Krytyka ze strony KNP pchnęła Chrzanowskiego naturalnie w stronę konserwatywnego środowiska Hotelu Lambert i księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Ten niekoronowany król emigracyjnej Polski dzięki pieniądzom i kontaktom prowadził ożywioną akcję dyplomatyczną wymierzoną w utrzymywanie sprawy polskiej na agendzie międzynarodowej.

Czartoryski wiązał największe nadzieje z obszarem Bałkanów i Kaukazu, gdzie ścierały się interesy Rosji, Turcji i Wielkiej Brytanii. Zaniepokojeni wzmocnieniem potęgi państwa carów Brytyjczycy rozpoczęli akcję modernizacji armii tureckiej, by ta była gotowa na przyszłą wojnę z Rosją. Chrzanowski, jako protegowany Czartoryskiego, został specjalnym przedstawicielem brytyjskim w imperium osmańskim. Przebywając na Bliskim Wschodzie zajmował się szkoleniem wojsk sułtana (w Bagdadzie zorganizował nawet korpus jazdy arabskiej), oddawał się też swojej pasji – kartografii. Przygotował szereg map Mezopotamii i Syrii.

Dowódca armii Sardynii

Wyczekiwana wojna rosyjsko-turecka nie nadchodziła. Chrzanowski powrócił z Bliskiego Wschodu, ale Czartoryski nie pozwolił mu długo pozostawać bezczynnym. Przez Europę przetaczała się właśnie Wiosna Ludów. W Italii przybrała ona wymiar starań o zjednoczenie podzielonego narodu włoskiego i wypędzenie z Półwyspu Apenińskiego Austriaków, którzy stali na straży starego porządku. Siłą napędową włoskiego ruchu zjednoczeniowego było Królestwo Sardynii-Piemontu.

Risorgimento, czyli trzy twarze zjednoczenia Włoch

Z wyboru Chrzanowskiego na głównodowodzącego nie był zadowolony prawie nikt. Obsadzenie w tej roli obcokrajowca godziło w honor i dumę piemonckiego korpusu oficerskiego, wyboru nie rozumieli też szeregowi żołnierze.

Chrzanowski starł się z marszałkiem Josephem Radetzykym, jednym z najwybitniejszych dowódców w dziejach Austrii. Bitwa pod Novarą, rozegrana w dniach 22-23 marca 1849, zakończyła się całkowitą porażką armii piemonckiej. Wymiar klęski był tak ogromny, że sam Karol Albert musiał abdykować na rzecz swojego syna – Wiktora Emmanuela, a proces zjednoczeniowy został zahamowany na kolejną dekadę.

Wina za klęskę spadała po części na monarchę, który wymusił - mimo sprzeciwu dowódcy - na Chrzanowskim koncentrację sił i starcie z Austriakami, po części na gen. Girolamo Ramorino (nota bene również weterana Powstania Listopadowego), który w kluczowym momencie starcia wykazał się niesubordynacją. Chrzanowski uznał jednak także swoją winę, ustąpił ze stanowiska i odmówił przyjęcia należnego mu żołdu.

Dzieło życia – pierwsza taka mapa Polski

Po klęsce pod Novarą Chrzanowski wrócił do Paryża. Tutaj zajął się dokończeniem swojego opus magnum. Była nim pierwsza mapa Polski w skali 1:300 000. Publikacja, odznaczająca się niespotykaną dotąd w rodzimej kartografii szczegółowością, składała się z 38 arkuszy przedstawiających wszystkie ziemie Polski przedrozbiorowej. Opracowanie zostało wydane w 1859 roku. Generał zmarł dwa lata później.

bm

8 września 1831 roku do Warszawy wkroczyły wojska rosyjskie. Zakończone w ten sposób trzydniowe oblężenie stolicy oznaczało klęskę sprawy powstańczej. Zryw trwał jeszcze do października, ale przypominał odtąd już przedśmiertne konwulsje.

Zdobyć Warszawę od zachodu

Od maja 1831 roku Powstanie Listopadowe przybrało kształt pasma porażek.

- Po bitwie pod Ostrołęką szala zwycięstwa coraz bardziej zaczęła przechylać się na rzecz Rosji. Nie powiodły się pochody polskich korpusów na Wołyń i Litwę. Siły, które tam wysłano, zostały zmuszone do przekroczenia granic austriackiej i pruskiej, gdzie je rozbrojono. W ten sposób główna armia została uszczuplona – streszczał prof. Andrzej Szwarc w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Historia Polski". 

Otwarte pole do działania Rosji pozostawiała też Francja, która pod koniec lipca zadeklarowała, że nie wesprze w żaden sposób Polaków. Na domiar złego, następca zmarłego Iwana Dybicza na stanowisku głównodowodzącego armią inwazyjną, feldmarszałek Iwan Paskiewicz otrzymał posiłki z głębi Rosji, co pozwoliło mu na nowo podjąć ofensywę.

Carski feldmarszałek, w odróżnieniu od poprzednika, zdecydował się zdobyć miasto od zachodu. W tym celu przekroczył – z haniebną pomocą pruskich inżynierów – Wisłę na wysokości Torunia. Podobny manewr będzie blisko sto lat później próbował powtórzyć Michaił Tuchaczewski prowadząc na stolicę Polski Armię Czerwoną.

Bitwa Warszawska. Tuchaczewski na szlaku Dybicza i Paskiewicza

Trzy plany obrony

W czasie, kiedy Paskiewicz zbliżał się do stolicy, w samym mieście wrzało. Powstańcza lewica spod znaku Towarzystwa Patriotycznego, wykorzystując rewolucyjne nastroje wynikające ze zbliżającego się zagrożenia i niezadowolenia z dotychczasowych niepowodzeń na froncie, postanowiła przeprowadzić zamach stanu. Z zamiarem przeprowadzenia wojskowego puczu zanosił się gen. Henryk Dembiński, pod którego komendą pozostawało największe zgrupowanie powstańczych wojsk. Rząd powołał na naczelnego wodza gen. Ignacego Prądzyńskiego, ale ten musiał zrezygnować, bo nie znalazł posłuchu ani u Dembińskiego, ani u gubernatora stolicy Krukowieckiego. Sytuację opanował gen. Jan Krukowiecki, który odtąd sprawował niemal dyktatorską władzę. Wszystko to wydarzyło się w zaledwie dwa dni. 

Polacy przygotowali trzy plany obrony. Pierwszy zakładał wydanie walnej bitwy Rosjanom całością sił powstańczych na przedpolach stolicy. Drugi – podzielenie sił powstańczych na dwa korpusy: pierwszy, składający się z ok. 2/3 wojsk miał zostać w Warszawie i bronić miasta, drugi przeznaczono do wyprawy na wschód celem rozgromienia słabych sił gen. Grigorija Rosena osłaniających linie zaopatrzeniowe sił Paskiewicza. Te dwa plany opracował gen. Ignacy Prądzyński. Według trzeciego, autorstwa gen. Dembińskiego, należało poddać miasto Rosjanom, ewakuować parlament i rząd oraz wojsko na Litwę i tam planować dalsze działania.

Ignacy Prądzyński – niewykorzystany talent wojskowy

W grę wchodziły oczywiście tylko dwa pierwsze plany. Wybrano drugi, bardziej ryzykowny, ale dający większe potencjalne korzyści. Warszawa, by się bronić, potrzebowała dostaw pożywienia, które nadejść mogły tylko z prawej strony Wisły po pokonaniu Rozena. Co więcej, przerwanie rosyjskich szlaków komunikacyjnych stawiałoby siły Paskiewicza w trudnym położeniu.

Włoski zdrajca

Plan miał wszelkie szanse powodzenia. Korpus wysłany na wschód miał przewagę w liczbie i uzbrojeniu nad siłami Rosena, który dał się poznać w ciągu powstania jako słaby dowódca. Jego gwoździem do trumny były sprawy personalne. Szansę na uratowanie stolicy pogrążyło postawienie na czele korpusu włoskiego generała Girolamo Ramorino.

Włoch nie potrafił zorganizować dostaw dla broniącej się stolicy. Co gorsza nie rozbił też sił Rosena, zamiast tego uganiał się za nim po wschodnich krańcach Kongresówki, coraz bardziej oddalając się od Warszawy – nie mógł zatem w razie niekorzystnych wieści powrócić jej na ratunek. A może nie chciał?

Gen. Prądzyński zarzuca Ramorinowi w swoich pamiętnikach zdradę, powołując się na informacje  uzyskane od rosyjskich oficerów. To, że Włoch działał na dwa fronty potwierdza też korespondencja carskich generałów, w tym samego Rosena.

Heroiczna obrona

Kiedy Ramorino ganiał za Rosenem, pod Warszawą do decydującej bitwy przygotowywały się główne siły Paskiewicza. Rosjanie dysponowali dwukrotną przewagą liczebną – 80 tys. do 40 tys. żołnierzy. "Artyleryji ruskiéj ciągną się szeregi/ Prosto, długo, daleko, jako morza brzegi" pisał Adam Mickiewicz w "Reducie Ordona" i choć nie był naocznym świadkiem wydarzeń, to poetycka wizja odpowiadała rzeczywistości, bo Moskale mieli tyle armat, że mogli pozwolić sobie na ustawienie dział w dwóch rzędach, tak, by ich załogi mogły prowadzić ciągły ogień bez zmęczenia.

Konstanty Julian Ordon - obrońca reduty nr 54

A jednak podchodząc pod stolicę, Paskiewicz miał stwierdzić, że miasto może bronić się nawet dwa miesiące. Na carskim dowódcy wrażenie zrobiły okazałe obwarowania. Inżynierowie się spisali. Granicę miasta wytyczała linia redut (szańców zamkniętych) i lunet (szańców otwartych). Problem polegał na tym, że brakowało wojska, które mogło je obsadzić w dostatecznej mierze. Warszawa to niewdzięczne do obrony miasto. Jest położona na szerokiej równinie i obrońcom trudno orzec skąd nastąpi atak

Właśnie tak było w  1831 roku. Dowódcy powstania założyli, że rosyjskie natarcie nastąpi od strony gorzej obwarowanego Mokotowa. To tam zgromadzono gros polskich wojsk pod dowództwem gen. Jana Nepomucena Umińskiego i artylerii pod komendą gen. Józefa Bema. Tam też udał się zastępca wodza naczelnego Kazimierz Małachowski,  weteran jeszcze czasów powstania kościuszkowskiego.

Polacy pomylili się fatalnie. Paskiewicz na główny cel natarcia obrał północną redutę wolską bronioną przez osłabiony korpus gen. Henryka Dembińskiego. Przeciwko skromnym siłom powstańców (1300 żołnierzom i 12 działom) na Woli Rosjanie skierowali 11 batalionów piechoty wspartych 76 działami. Najpotężniejsze uderzenie miało miejsce 6 września. Bój był zażarty. To wówczas na szańcach stolicy poległ weteran walk napoleońskich, inwalida wojenny, gen. Józef Sowiński. Tego też dnia – grzebiąc wielu obrońców, a jeszcze więcej Rosjan – w powietrze wyleciała reduta nr 54, dowodzona przez Juliana Ordona, a uwieczniona w wierszu Adama Mickiewicza. Pod koniec dnia niemal cała Wola wpadła w ręce nieprzyjaciela.

Powstanie listopadowe. Śmierć gen. Józefa Sowińskiego

Agonia miasta

Upadek tej strategicznej pozycji otwierającej drogę na Stare Miasto pogrzebał wśród dowódców powstania resztki nadziei na pomyślny wynik bitwy. Już o 3 w nocy 7 września gen. Ignacy Prądzyński udał się na rozmowy dotyczące warunków kapitulacji ze stroną rosyjską. Niestety, podczas rozmów z rosyjskim parlamentariuszem, a zarazem swoim byłym przełożonym, gen. Piotrem Dannenbergiem, Prądzyński nieumyślnie wyjawił Rosjaninowi, że siły Ramorina są daleko od stolicy. To tylko wzmocniło morale Moskali.

7 września upłynął pod znakiem polsko-rosyjskich rozmów o warunkach kapitulacji. Zawieszenia broni przeplatały się z kolejnymi szturmami i ostrzałami artyleryjskimi. Gdy przedmieścia Warszawy płonęły, Sejm obradował nad tym, czy nie uzbroić mieszkańców i nie bronić miasta do ostatniego mieszkańca, na co zgody nie wydał gubernator miasta Wojciech Chrzanowski. W tym samym czasie Krukowiecki podejmował na własną rękę rozmowy z Paskiewiczem. Zarządził też ewakuację wojska.

Panika ogarnęła mieszkańców. "Jakiż to nieład panował w Warszawie i na Pradze! Wszystko uchodziło z Warszawy w czasie ciemnej nocy, gdy przedmieście bliskie Woli pożar pochłaniał! Ciągłe strzelanie… odbijające echo pomnażało trwogę, bo myślano, że w kilku punktach nieprzyjaciel w nocy atakuje! Most zapchany wozami z amunicją i uchodzącymi maruderami, kalekami wiezionymi i prowadzonymi" pisał Walenty Zwierkowski, naoczny świadek, major i poseł. "Na Pradze okropny widok: płacz, pełno ludzi nietrzeźwych, między szańcem przedmostowym a rogatkami ciągły obóz" dodawał dalej.

- Wedle dość zgodnej opinii współczesnych, Krukowiecki poddał miasto, mimo że istniały jeszcze szanse dalszej obrony. Armia powstańcza wycofała się na prawy brzeg Wisły, wraz z nią postępował rząd i Sejm - wskazywał gość audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego.

Jan Krukowiecki – przegrał Warszawę

Krukowiecki został uznany za zdrajcę i zdjęty z funkcji naczelnego wodza. Jego miejsce zajął gen. Małachowski. To on, rankiem 8 września, niedługo po tym, jak swoje pozycje na Woli jako ostatni opuścili Czwartacy, czyli żołnierze 4 Pułku Piechoty Liniowej, wysłał Paskiewiczowi informację o tym, że wojsko wycofuje się ze stolicy. Formalnie Warszawa ani Wojsko Polskie nie skapitulowało przed Moskalami. Niedługo potem do opuszczonego miasta weszli żołnierze rosyjscy.

- W Zakroczymiu i Modlinie prowadzono jeszcze rozmowy na temat dalszej walki, ale postępująca dezorganizacja i dezercje, na równi z kapitulanckimi nastrojami większości dowództwa, uczyniły ją bezprzedmiotową - dodawał prof. Andrzej Szwarc. 

Ostatnia powstańcza twierdza, Zamość, padła 21 października 1831, półtora miesiąca po utracie stolicy.

bm

O godzinie 18. podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach i wyprowadził kadetów pod pomnik Jana III Sobieskiego. Ruszyli na Belweder, w którym urzędował Wielki Książę Konstanty, syn Piotra I, gubernator wojskowy Królestwa Polskiego. Chcieli dokonać zamachu na znienawidzonego namiestnika cara. Ten jednak zdołał uciec.

Piotr Wysocki - inicjator powstania listopadowego

– Gdyby powstanie rozwinęło się dynamicznie od razu i jego dyktatorzy nie czekali na odpowiedź Rosji, może wszystko potoczyłoby się inaczej – mówił o możliwym scenariuszu powstania historyk prof. Jerzy Skowronek, gość Andrzeja Sowy w audycji "Historia na opak".

Zmarnowana szansa

1 grudnia 1830 roku na czele Towarzystwa Patriotycznego, domagającego się rozpoczęcia działań wojennych przeciwko armii rosyjskiej na terenie Królestwa, stanął Joachim Lelewel. Później doszło do powstania Rządu Tymczasowego, którego prezesem został książę Adam Czartoryski. W Rosji rozpoczęły się negocjacje w sprawie polskiej.

Królestwo Kongresowe - pół-Polska pod carskim berłem

– Rosja była zaskoczona powstaniem – podkreślał prof. Jerzy Skowronek. – My czekaliśmy aż dojdzie do kompromisu, w związku z czym nie wypadało walczyć.

Historycy uważają takie zachowawcze działanie za błąd. Do Petersburga został wysłany książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Tam miał domagać się od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, ale przede wszystkim natychmiastowego opuszczenia przez wojska rosyjskie terytorium Królestwa Polskiego. Misja księcia Druckiego-Lubeckiego nie powiodła się. Car wprowadził stan wojenny na ziemiach zabranych i kazał dowódcy wojskowemu Iwanowi Dybiczowi stłumić powstanie. Mimo to wciąż mieliśmy szansę na zwycięstwo.

– W początkach powstania my robiliśmy zdecydowanie mniej błędów, natomiast nie przewidywaliśmy, że Dybicz zrobi błędy tak kardynalne – tłumaczył prof. Jerzy Skowronek. – On poganiany przez cara, żeby szybko zlikwidować powstanie, prowadził swoją armię w kolumnach, które można było pobić od razu, we wstępnych bojach.

Gdyby powstanie nie upadło…

Dybicz obiecał carowi, że stłumi powstanie jednym uderzeniem rosyjskich wojsk. Nie przewidział, że powstanie listopadowe przekształci się w wojnę polsko-rosyjską, a upadnie dopiero 21 października 1831 roku. Największym zagrożeniem dla tego ruchu wyzwoleńczego nie była wcale ogromna armia rosyjska, a bierna postawa polskich dowódców. Dyktator powstania, Józef Chłopicki, po żądaniach cara w sprawie kapitulacji sił polskich, 17 stycznia 1831 roku, złożył rezygnację. Z kolei Adam Czartoryski był przeciwnikiem jakichkolwiek zmian oraz w ogóle samego powstania.

Jak zaznaczał w audycji dr Janusz Osica, w pierwszych starciach wojska polskie miały szansę rozgromić mającą ogromną przewagę liczebną armię rosyjską. Polami bitew były bowiem ogromne tereny na Kresach Wschodnich, gdzie ślady polskości wciąż były żywe. Powstańcy niestety nie uzyskali poparcia dla swych działań na arenie międzynarodowej. Po upadku zrywu narodowego nastąpiło ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego. Zniesiono polski sejm i samorządy, zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe, a 11 tysięcy ludzi, głównie inteligencji, opuściło kraj (tzw. Wielka Emigracja).

Co byłoby gdyby powstanie zakończyło się sukcesem? – Moim zdaniem stworzylibyśmy dobry konserwatywno-liberalny rząd, ale nie wiem, czy by sobie poradził z naciskiem własnej radykalnej opozycji – stwierdził prof. Skowronek.

mb/im

Obywatele drugiej kategorii 

Na mocy postanowień kończącego epokę napoleońską kongresu wiedeńskiego w 1815 roku Belgia połączona była z Holandią i Luksemburgiem w jedno państwo – Królestwo Zjednoczonych Niderlandów – pod panowaniem Wilhelma Orańskiego.

- Władca bardzo faworyzował Holendrów. Zdecydowana większość stanowisk rządowych i wyższych stanowisk wojskowych była zarezerwowana dla Holendrów. Belgowie mieli pełne prawo czuć się obywatelami drugiej kategorii – oceniał prof. Jerzy Eisler w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Niezadowolenie Belgów podsyciły wieści z Paryża. Tam w lipcu 1830 roku wybuchła rewolucja, która wyniosła do władzy Ludwika Filipa Orleańskiego. Wydarzenie to dawało Belgom nadzieję na złamanie więzów powiedeńskiego układu sił i wsparcie ze strony Francji. Katalizatorem wybuchu rewolucji było wystawienie opery "Niema z Portici" – utworu o rebelii i walce o wolność. Spektakl 25 sierpnia przerwało patriotyczne uniesienie widowni, które przemieniło się w demonstrację na ulicach Brukseli. Jednak o tym, że rewolucja trwała dalej, zadecydowało zdobycie przez belgijskich robotników składów amunicji.

Kongres Wiedeński - narodziny nowoczesnej dyplomacji

- Wilhelm Orański być może mógł zdobyć się na rozprawę przy użyciu siły, mógł ten bunt utopić we krwi, ale wówczas już nie byłoby szans na porozumienie, a wydaje się, że on jeszcze wówczas takie nadzieje żywił. Tymczasem w następnych dniach i tygodniach wydarzenia potoczyły się błyskawicznie. Proklamowano oderwanie Belgii od Holandii, a 3 listopada 1830 roku przeprowadzono wybory do Konstytuanty, która tydzień później potwierdziła akt niepodległości Belgii - dodawał gość audycji. 

Impuls dla spiskowców

Rewolucja belgijska była pogwałceniem ustalonych na kongresie wiedeńskim zasad legitymizmu i równowagi sił w Europie. W Wiedniu ustalono, że w takich sytuacjach wkraczać do gry będzie Święte Przymierze - sojusz Prus, Austrii i Rosji stojący na straży starego porządku. W myśl tego założenia na interwencję zdecydował się "żandarm Europy" car Mikołaj I, który w wyniku ponapoleońskich ustaleń został również królem kadłubkowego Królestwa Polskiego. Na przełomie października i listopada monarcha zarządził mobilizację polskiej armii i wchodzącego w skład wojska rosyjskiego Korpusu Litewskiego.

Święte Przymierze – hipokryci na straży starego porządku

Perspektywa wysłania armii Królestwa Polskiego w charakterze korpusu interwencyjnego do Belgii była jednym z zewnętrznych impulsów, które przyspieszyły decyzję członków Sprzysiężenia Wysockiego o wybuchu powstania listopadowego. Spiskowcy byli również zapatrzeni w powodzenie rewolucji we Francji i Belgii, mieli nadzieję na wsparcie, głównie ze strony Paryża. Paradoksalnie plany Mikołaja I umożliwiły armii Królestwa Polskiego późniejsze prowadzenie walki z Rosjanami.

 - Cała kampania, którą w czasie powstania listopadowego prowadziliśmy wiosną 1831 możliwa była dzięki amunicji, którą Mikołaj I zgromadził w twierdzy modlińskiej na potrzeby interwencji na Zachodzie, a która wpadła w ręce powstańców. Później Rosjanie już nigdy tego błędu nie popełnili – wskazywał prof. Jerzy Skowronek w audycji Andrzeja Sowy i doktora Janusza Osicy z cyklu "Historia na opak".

Dług honorowy

Wybuch powstania listopadowego przekreślił plany Świętego Przymierza o interwencji w Niderlandach. Z perspektywy Rosji i Prus opanowanie sytuacji w Królestwie Polskim było znacznie istotniejsze od pacyfikacji rewolty w Belgii. Insurekcja mogła się bowiem rozszerzyć na tzw. ziemie zabrane, czyli terytorium Rzeczpospolitej wcielone do państwa carów i na pozostałe zabory.

Powstanie listopadowe. Klęska na własne życzenie

- Świadomość tego, że niepodległość Belgii ocalała dzięki powstaniu listopadowemu, była w Brukseli duża, być może dlatego niezbyt udany wódz powstania listopadowego, generał Jan Skrzynecki, zajmował się organizacją belgijskiej armii - wyjaśniał prof. Jerzy Eisler.

Pamięć o tym długu wdzięczności trwała długo. W 1920 roku była ona argumentem, który wysuwał kardynał Désiré-Joseph Mercier, jeden z przywódców narodu belgijskiego, za niesieniem pomocy broniącej się przed bolszewikami Polsce. W pomoc zaangażowała się też wówczas belgijska rodzina królewska, co doprowadziło do wyekspediowania przez Brukselę pociągu sanitarnego, którego załoga i sprzęt opiekowała się rannymi i chorymi nad Wisłą.

A gdyby powstanie nie wybuchło?

Kwestią hipotetycznych dziejów Polski, w przypadku gdyby powstanie listopadowe nie wybuchło, zajmowali się goście audycji Andrzeja Sowy i doktora Janusza Osicy z cyklu "Historia na opak". Co by było, gdyby wojska Królestwa Polskiego wysłano do Beneluksu, by tłumiły zryw Belgów?

- Przede wszystkim nie byłoby Belgii. Pozostałaby ona w granicach Królestwa Niderlandów – oceniał gość audycji prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Zdaniem historyka wojska Królestwa Polskiego wzięłyby udział w tłumieniu rewolucji belgijskiej, ponieważ zapatrywania decydującego wówczas korpusu generalskiego były lojalistyczne, a w obronie Belgii, mimo szumnych zapowiedzi Francji, nikt by nie stanął z uwagi na ponapoleoński kompleks Rosji jako mocarstwa.

Odmiennego zdania był dr Janusz Osica.

- Gdyby armia Królestwa Polskiego wymaszerowała na zachód jako awangarda armii rosyjskiej mogłoby dojść do sytuacji, że tam właśnie Polacy mogli się obrócić przeciwko carowi. Epoka napoleońska notowała takie przypadki – dywagował historyk. – Francuzi szykowali już półmilionową armię do obrony Belgii. Mówili, że jeśli wojsko carskie wkroczy do Belgii, uznane to będzie za casus belli. Obojętna nie byłaby liberalizująca się już wówczas Wielka Brytania, odezwałyby się też zatargi turecko-rosyjskie. Polacy na terenie Niemiec mogli przeciwstawić się osamotnionej Rosji.

Współpraca czy anihilacja ducha?

Jak brak powstania listopadowego i interwencja Rosji w Belgii wpłynęłyby z kolei na losy Polski?

- Bez powstania listopadowego sprawna armia wsparta przez potencjał ekonomiczny Królestwa Polskiego mogłaby dołączyć po stronie Brytyjczyków i Francuzów do wojny krymskiej. Byłaby to największa w XIX wieku szansa na odzyskanie niepodległości – oceniał prof. Paweł Wieczorkiewicz.

W efekcie klęski powstania listopadowego Królestwo Polskie utraciło autonomię. Czy zachowałoby ją, gdyby nie wybuch niepodległościowego zrywu?

Królestwo Kongresowe - pół-Polska pod carskim berłem

- Gdyby autonomiczne i posiadające Królestwo Polskie dotrwało do rządów liberalnie nastawionego Aleksandra I, to być może Rosja dostałaby parlament i konstytucję. Z kolei ekonomiczne związki polsko-rosyjskie byłyby na tyle silne, że zaryzykuje stwierdzenie, że nastąpiłby proces polskiego "podbicia" ekonomicznie-kulturalnego Rosji przez Polaków – wskazywał prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Mniej optymistycznie do kwestii losów Królestwa Kongresowego i narodu polskiego bez powstania listopadowego podchodził prof. Jerzy Skowronek. Jego zdaniem istnieją przesłanki, wedle których niezależnie od wybuchu insurekcji car i tak miał zamiar ograniczyć swobody w Królestwie Polskim. Powstanie listopadowe miało więc istotne znaczenie dla utrzymania ducha narodowego.

- Gdyby polskie wojsko poszło w awangardzie przeciwko Francuzom i Belgom, Królestwo Polskie zostałoby oczyszczone z armii narodowej – wskazywał historyk. - Na miejsce tej armii naturalną koleją rzeczy przy przesunięciach militarnych wkroczyłyby oddziały z głębi Rosji. W tym momencie car dokonałby zawieszenia konstytucji i wprowadził inną sytuację prawną. Rozbiłby spiski, pokazując jednocześnie elitom rosyjskim, że liberalizacja ustroju nie ma sensu.

bm