23 maja 1883 roku zmarł poeta i filozof Cyprian Kamil Norwid.

Poezję Norwida odkrył młodopolski poeta Zenon Przesmycki "Miriam" w 1901 roku. Wtedy do Norwida przylgnęła etykietka wyklętego geniusza.

- Z czasem koncepcja poety wyklętego trywializowała się coraz bardziej. Był odtrącony, ale nie był poetą w tym sensie, że odrzucił społeczeństwo swym buntem, brakiem poczucia solidarności z głównymi wartościami - mówił prof. literatury polskiej Bogusław Dopart w audycji "Ciemna jest ta pieśń". - W przypadku Norwida było wprost przeciwnie: był to poeta solidarności, służby, poeta powołany do wielkich rzeczy. Nigdy nie starał się zerwać paktu ze swoją zbiorowością. Był poetą czerpiącym z wielkich osiągnięć kultury, ładu językowego, ekonomii wyrazu. Był człowiekiem, który wiedział, że poeta to naprawdę ktoś ważny - dodał prof. literatury polskiej Andrzej Fabianowski w audycji "Napiętnowany cierpieniem - Cyprian Kamil Norwid".

Norwid - emigrant

Norwid w 1841 roku wyjechał z Królestwa Kongresowego. Pierwsze lata emigracyjne poświęcił doskonaleniu swoich umiejętności plastycznych. Kształcił się we Włoszech, gdzie uczęszczał do różnych pracowni. Zaprzyjaźnił się tam z Zygmuntem Krasińskim, który roztoczył nad nim artystyczną opiekę. Za sprawą swojego protektora związał się z obozem arystokratycznym.

Podczas pobytu we Włoszech Norwida spotkał życiowy cios - zaręczyny zerwała z nim długoletnia narzeczona. Krótko po tym przeżył religijne nawrócenie i zdecydował się na przyjęciu sakramentu bierzmowania, podczas którego przybrał imię Kamil. Dlaczego wybrał akurat to imię? Posłuchaj audycji "Napiętnowany cierpieniem - Cyprian Kamil Norwid".

W 1848 roku wyjechał do Paryża, gdzie wpadł w towarzystwo tzw. młodej emigracji, która przybyła do Francji po Wiośnie Ludów. Spotkał wtedy wielu swoich warszawskich znajomych, którzy sympatyzowali z Towarzystwem Demokratycznym. Odnowienie kontaktów spowodowało zerwanie stosunków z arystokracją. Demokraci zaś nie obdarzyli Norwida pełnym zaufaniem, traktując go jako fałszywego przyjaciela, który na pewno przyszedł szpiegować na rzecz arystokracji.

Na emigracji starał się tworzyć różne ośrodki opiniotwórcze i czasopisma, które informowałyby mieszkańców Europy Zachodniej o sytuacji Polaków pod zaborami. Te informacje próbował przybliżyć w sposób jak najbardziej przystępny dla opinii zagranicznej dalekiej już od ideałów romantycznych.

Uważny obserwator życia

Krytykował próżniaczy styl życia elit. Nie mógł znieść pustych rozmów, które toczono w salonach. Nie akceptował także tego, że w jego czasach pozycja pisarza uległa pewnemu przewartościowaniu. Pisarstwo stopniowo stawało się zawodem, z którego czerpało się korzyści finansowe. Stworzył także teorię, nazywaną przez badaczy filozofią elit, w której założył, że wybitne jednostki nie trafiają w swój czas i z tego powodu nie mogą być docenione przez współczesnych. W ten sposób Norwid niejako przewidział swoje przyszłe losy. Na czym dokładnie polegała ta teoria? Dowiedz się tego z audycji "Ciemna jest ta pieśń".

- Z jednej strony był wybitnym myślicielem, a z drugiej był pełen sprzeczności emocjonalnych. Był głębokim analitykiem społeczeństwa - dodał prof. Bogusław Dopart w audycji "Ciemna jest ta pieśń".

Jako myśliciel zastanawiał się nad kwestią młodego pokolenia romantyków urodzonych około 1820 roku i jego miejsca w dziejach oraz dziedzictwa, jakie na jego barki zrzucili ideologowie i przywódcy insurekcji oraz konspiracji. Rozmyślania te przełożyły się na jego wczesną twórczość, w której podejmował zagadnienia polskiej emigracji oraz tzw. warszawskiej rewolucji moralnej.

Na czym dokładnie polegała ta rewolucja? Dowiedz się tego z audycji "Ciemna jest ta pieśń".

Krytykował próżniaczy styl życia elit. Nie mógł znieść pustych rozmów, które toczono w salonach. Nie akceptował także tego, że w jego czasach pozycja pisarza uległa pewnemu przewartościowaniu. Pisarstwo stopniowo stawało się zawodem, z którego czerpało się korzyści finansowe.

- Choć sam głosił związek rzemiosła i kultury, w swoim towarzystwie po prostu prezentował się inaczej - wyjaśnił prof. Bogusław Dopart.

Zastanawiał się także nad postępującymi coraz szybciej przemianami społecznymi. Upadku obyczajów dopatrywał w urbanizacji i industrializacji. Uważał, że człowiek moralny, powinien przede wszystkim poznać swoją religię oraz inne kultury. Był nieugiętym krytykiem przemian obyczajowych.

Społeczne odtrącenie

W połowie XIX wieku pojawiły się drukiem dwa utwory Norwida, które jednak nie zostały dobrze przyjęte przez współczesnych. W trudnych życiowo chwilach pomagała mu religia. Był tak bardzo religijnym człowiekiem, że planował nawet zostać mnichem. Niestety zakon, do którego chciał wstąpić, odrzucił jego prośbę. Załamany, zdecydował się w 1852 roku na wyjazd do Stanów Zjednoczonych. Osiadł w Nowym Jorku, gdzie dostał dobrze płatną pracę w pracowni graficznej.

- W Stanach Zjednoczonych zetknął się z dzikim kapitalizmem, który wymagał od ludzi podporządkowania się piedestałowi pieniądza. To dla Norwida było odrzuceniem norm chrześcijaństwa - powiedział prof. Andrzej Fabianowski.

Po dwóch latach pobytu w Ameryce zdecydował się na powrót do Europy. Utrzymywał się z wykonywania drobnych prac rzemieślniczych. Pod koniec 1862 roku jego literacką twórczością zainteresowało się wydawnictwo z Lipska. Norwid wiązał z tym nadzieje na poprawę losu. Kilka tomików wierszy ukazało się drukiem w styczniu 1863 roku, jednak przeszły one bez echa, gdyż w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe. Od tego momentu stan fizyczny i psychiczny artysty zaczął się pogarszać. Zaczęła postępować jego głuchota. W końcu został oddany przez kuzyna do przytułku św. Kazimierza na przedmieściach Paryża. Norwid spędził w przytułku kilkanaście lat życia, izolując się nawet od innych pensjonariuszy.

Został pochowany na paryskim cmentarzu Ivry. Po kilku latach jego grób przeniesiono na cmentarz Montmorency, na którym spoczęło wiele wybitnych osobistości z polskiej emigracji.

Wczesne lata

Urodził się w podwarszawskiej wsi Laskowe Głuche w 1821 roku. Bardzo wcześnie został osierocony przez matkę. Trafił pod opiekę prababci, z którą nie miał dobrego kontaktu. Ojciec nie poświęcał zbyt wiele czasu na opiekę nad synem, ponieważ zmagał się ze skomplikowanymi sprawami majątkowymi. Norwid jako dziecko był świadkiem nałożenia na Warszawę po powstaniu listopadowym potężnych kontrybucji i wyburzania domów w celu budowy Cytadeli. W wieku 14 lat został zupełnym sierotą zdanym tylko na siebie. 

- Nie skończył formalnej edukacji, przeszedł przez nauczanie domowe. Był bardzo pracowitym samoukiem. Miał rozległe zainteresowania i głęboką wiedzę na różne tematy - powiedział prof. Andrzej Fabianowski.

seb

4 września 1809 roku urodził się Juliusz Słowacki.

Narodowe Czytanie 2020 w Polskim Radiu

Czterdzieści piramid Słowackiego

W 1806 roku Józef Czech, dyrektor Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu, przyjął na posadę nauczyciela wymowy i poezji 33-letniego Euzebiusza Słowackiego, który wcześniej zasłużył się jako guwerner rodziny Poniatowskich w Tuhańczy. W chwilach wolnych od pracy młody pedagog poświęcał uwagę nastoletniej Salomei, córce Teodora Januszewskiego, zarządcy szkoły.

W 1808 Euzebiusz Słowacki i Salomea Januszewska wzięli ślub. Nowożeńcy wybudowali w Krzemieńcu dom, w którym zamieszkali rok później - wspólnie z maleńkim Juliuszem, który przyszedł na świat 4 września 1809 roku. Jego matka miała wtedy 17 lat, a ojciec 36. Euzebiusz Słowacki pożył jeszcze 5 lat i zmarł na gruźlicę. W spadku przekazał synowi nie tylko śmiertelną chorobę, lecz także pokaźny majątek. Przez resztę życia Juliusz Słowacki podupadał na zdrowiu, ale prawie wcale nie musiał zarabiać. Krótki czas, jaki mu pozostał, mógł poświęcić na pisanie. Zmarł 3 kwietnia 1849 roku, nie dożywszy 40. urodzin.

Kiedy żył, tylko nieliczni rozumieli wielkość jego talentu. Słowacki tworzył przecież w cieniu wielkiego Adama Mickiewicza, którego uważano za niedościgłego herosa literatury. Nie doceniano młodszego poety tym bardziej, że ośmielił się z Mickiewiczem nie zgadzać i forsować konkurencyjne poglądy. Na pogrzeb Słowackiego przyszła garstka przyjaciół, ale żaden z nich "nie uczcił choćby słowem jednym pamięci największego mistrza rymów polskich", jak pisał Zygmunt Krasiński.

Również Cyprian Kamil Norwid złożył poecie pośmiertny hołd: "odszedł już od nas ten arcymistrz słowa, ten najpotężniejszy rzeźbiarz posągów duchów, który czterdzieści poematów jak czterdzieści piramid na pustyni świata po sobie zostawił".

Od Byrona do Słowackiego

"Balladyna". Gdy Słowacki był Szekspirem

Słowacki debiutował w 1830 roku poematem w stylu bajronowskim "Hugo". W pierwszym okresie twórczości często zarzucano poecie naśladownictwo - nie tylko Byrona, lecz także Szekspira i Mickiewicza. Młodzieniec nie poddawał się jednak, na zarzuty odpowiadając kolejnymi utworami. Napisał m.in. dramaty "Kordian" (1834), "Horsztyński" (1835), "Balladyna" (1839), "Mazepa" i "Lilla Weneda" (1840), "Ksiądz Marek" (1843) i "Sen srebrny Salomei" (1844), a także liczne powieści poetyckie, z "Beniowskim" i "Królem-Duchem" na czele.

Pisał dużo, zdając sobie sprawę, że ma coraz mniej czasu. Dzięki intensywnej pracy niebawem doszedł do własnego stylu, ugruntowując nie tylko oryginalny język literacki, lecz także zespół poglądów estetycznych, filozoficznych i politycznych. Wiele z nich szło pod prąd zapatrywaniom środowisk artystycznych, które nadawały wówczas ton polskiej dyskusji w kraju i na emigracji.

Największym przeciwnikiem był dla Słowackiego oczywiście Mickiewicz. Do legendy literackiej przeszedł tzw. pojedynek wieszczów, który odbył się 25 grudnia 1840 roku w Paryżu. Podczas przyjęcia Słowacki rzucił Mickiewiczowi wyzwanie, improwizując wiersz. Odpowiedź starszego kolegi była tak poruszająca, że wszyscy obecni popłakali się. Do dziś jednak trwają spory, kto wygrał pojedynek, tym bardziej że świadkowie wspominają, że po wszystkim dwaj rywale objęli się serdecznie i porozmawiali szczerze o swych dawnych zatargach.

Podróże ciała i ducha

Juliusz Słowacki przez całe życie podróżował, zarówno po najważniejszych miejscach w Europie, jak i po krajach Bliskiego Wschodu. Jako dziecko żył pomiędzy Krzemieńcem a Wilnem, potem w 1829 roku wyjechał do Warszawy. Był między innymi w Paryżu, Rzymie, Florencji, Neapolu, Genewie, Dreźnie, Londynie, zwiedził Anglię, Niemcy, Szwajcarię i Grecję, potem Egipt, Syrię i Palestynę.

Wojtyła, pistolet i rysunki z Nilu. Sekrety "Balladyny" i Słowackiego

Wiele z tych podróży pozostawiło trwały ślad w jego twórczości. Rzeczy, które oglądał, i rozmowy z ludźmi, których spotykał, przetwarzał Słowacki w zgodzie z wizją rzeczywistości, którą kształtował przez lata i która najpełniejszy wyraz znalazła w filozofii genezyjskiej. Jej podstawę wziął poeta w Paryżu od Andrzeja Towiańskiego, jednak rozwinął ją w innym kierunku. Jednym z wątków filozofii genezyjskiej także jest wędrówka - to nieustanna praca ducha, który doskonali się poprzez przechodzenie w kolejne formy materialne. Dla człowieka uwięzionego w umierającym ciele była to zapewne także próba odnalezienia sensu w niezasłużonym cierpieniu.

W 1848 roku, mimo bardzo złego stanu zdrowia, Słowacki przyjechał do Poznania z zamiarem wzięcia udziału w powstaniu wielkopolskim. Pruska policja zawróciła go do Paryża, gdzie spędził ostatnie miesiące życia i gdzie zmarł. Ale nie był to koniec jego podróży.

W 1927 roku otwarto grób Słowackiego na paryskim cmentarzu Montmartre, by sprowadzić szczątki pisarza od ojczyzny. We Francji żegnał go prezydent republiki, w Polsce witał Józef Piłsudski. Trumna przybyła drogą morską, następnie popłynęła w górę Wisły do Krakowa, by spocząć na Wawelu. Statek, który przewiózł prochy Słowackiego przez Polskę, nazywał się "Mickiewicz". Jeśli więc słowa o "zwycięstwie za grobem" mogą dziś brzmieć nieco na wyrost, to chyba możemy mówić o remisie.

mc

Odbudowa Pałacu Saskiego. Uroczyste przekazanie projektu ustawy.

Wart pałac Sasa

W miejscu, gdzie stoi dziś jedyny ocalały fragment Pałacu Saskiego, czyli Grób Nieznanego Żołnierza, w drugiej połowie XVII wieku znajdował się dwór Tobiasza Morsztyna. Jego brat i spadkobierca Jan Andrzej Morsztyn, polityk znany dziś przede wszystkim jako poeta, uzyskał od króla pozwolenie na budowę barokowego pałacu. Gmach zaprojektował - według różnych źródeł - albo Tylman z Gameren, albo architekt Wazów Giovanni Battista Gisleni.

Morsztynowie nie zagrzali miejsca w pałacu. W 1713 roku córka Morsztyna sprzedała posiadłość Augustowi II Mocnemu. Ten natychmiast zabrał się do wielkiej przebudowy, pragnąc stworzyć królewską rezydencję na wzór Wersalu, z reprezentacyjnym placem i wspaniałym ogrodem. Pałac, nazwany wówczas Saskim, stał się tym samym centrum założenia urbanistycznego zwanego Osią Saską. Augustowi II nie starczyło życia na dokończenie imponującego projektu, ale rozbudowę kompleksu kontynuował jego syn i następca tronu August III Sas.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów, z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił Justynie Piernik w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.

Okres jego panowania to lata świetności Pałacu Saskiego, do którego przyłączono sąsiadujący z nim Pałac Brühla i rezydencję biskupa Potockiego. Złota epoka skończyła się jednak w roku śmierci króla w 1763 roku. Wprawdzie Pałac Saski znajdował się w rękach elektorów Saksonii aż do 1816 roku, jednak przestał być rezydencją królewską i zaczął podupadać. Nie znaczy to wcale, że o nim zapomniano.

Praca, dom, szkoła, wojsko...

Po 1763 roku Sasi wynajmowali pomieszczenia pałacowe na mieszkania i biura. W 1810 roku w prawym skrzydle Pałacu Saskiego zamieszkał Mikołaj Chopin z żoną i dwojgiem dzieci: trzyletnią Ludwiką i kilkumiesięcznym Fryderykiem. Ojciec przyszłego kompozytora podjął pracę jako nauczyciel francuskiego w Liceum Warszawskim, które do 1817 roku wynajmowało inną część tego samego gmachu. Chopinowie wyprowadzili się z pałacu w tym samym roku, w którym opuściło je liceum.

Budynek został częściowo zniszczony w czasie powstania listopadowego. W 1837 roku Pałac Saski został kupiony przez rosyjskiego kupca Jana Skwarcowa, który zlecił gruntowną przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. To on stworzył Pałac Saski w najbardziej znanym kształcie - w miejscu rozebranej środkowej części kompleksu wstawiono charakterystyczną kolumnadę w stylu korynckim.

Pałac Saski na początku XX wieku. W tle widoczny sobór św. Aleksandra Newskiego. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1841 roku na środku placu przed budynkiem postawiono pomnik przeciwników powstania listopadowego: "Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze". Monument przeniesiono, gdy pod koniec XIX wieku w jego miejscu zaczął powstawać ogromny sobór św. Aleksandra Newskiego. W 1864 roku spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac carskiej armii, która do 1915 roku zajmowała budynek jako siedzibę rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego.

Pomnik ku czci poległych w powstaniu listopadowym lojalistów przed Pałacem Saskim. Fot. Polona/domena publiczna

Pałac Saski – przedwojenny Pałac Kultury

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski przeszedł w ręce Polaków, ale nie zmienił swojego charakteru – teraz znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1928 roku plac Saski przemianowano na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku, dzięki pracy matematyków Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski. Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a Pałac Brühla był siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera. W 1940 r. nazwę placu zmieniono na Adolf Hitler Platz.

Niemieckie uroczystości z okazji pierwszej rocznicy wybuchu II wojny światowej przed Pałacem Saskim połączone z przemianowaniem placu Piłsudskiego w Warszawie na Adolf Hitler Platz. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Po stłumieniu Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, Pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego. Ładunków wybuchowych nie podłożono jedynie pod fragmentem kolumnady, tam, gdzie istniał Pomnik Nieznanego Żołnierza. Dlatego ta część pałacu jako jedyna ocalała.

Życie po życiu

Prezydent: odbudowując pałace Saski i Brühla, stworzymy znak naszych tradycji, tożsamości i dokonań

Odbudowę Pałacu Saskiego planowano już w 1946 roku, ale żaden z ówczesnych projektów nie wyszedł poza fazę rozpisania konkursów architektonicznych. Do sprawy powrócono w latach 70., jednak z równie mizernym efektem. Temat poruszano co pewien czas także w latach 90., ale idea odbudowy odżyła dopiero w latach warszawskiej prezydentury Lecha Kaczyńskiego, który uczynił ją jednym z głównych punktów swojego urzędowania. Rozpoczęto prace archeologiczne, które odsłoniły fundamenty zniszczonych pałaców.

- Debata o odbudowie Pałacu Saskiego trwa tak naprawdę ponad 75 lat. W latach 2004-2008 miasto stołeczne realizowało obudowę pałacu. W 2006 roku została nawet zawarta umowa z generalnym wykonawcą. Pałac miał być ukończony na rok 2010. Niestety, z uwagi na światowy kryzys finansowy, miasto wstrzymało inwestycję. Zapowiadano wówczas, że Warszawa wróci do realizacji po organizacji mistrzostw Euro 2012 – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Jerzy Bombczyński, prezes stowarzyszenia Saski 2018.

Posłuchaj rozmowy:

11 listopada 2018 roku, w czasie obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, prezydent Polski Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie jako swoistego pomnika obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości. Ustawa o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie to kolejny krok na drodze do faktycznej rekonstrukcji dawnego wyglądu tej części stolicy.

W pewnym sensie Pałac Saski został odtworzony na placu Piłsudskiego już w 1999 roku, gdy zorganizowano trzydniową akcję odbudowy gmachu z… miliona klocków Lego - oczywiście w pomniejszonej skali. W wydarzeniu wzięli udział mali i duzi Polacy żywo zainteresowani kwestią przywrócenia życia słynnemu budynkowi. Ich marzenie wkrótce stanie się rzeczywistością.

***

Czytaj więcej:

• Odbudowa Pałacu Saskiego. Jan Edmund Kowalski: ta przestrzeń będzie służyła wszystkim
• Uczelnie artystyczne będą dekorować Pałac Saski. Podpisano list intencyjny

***

Nocne zdjęcie Pałacu Saskiego z pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Fot. Polona/domena publiczna

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

mc/PAP/mb

Maria Janion - jedna z największych polskich badaczek literatury XIX i XX wieku, a zwłaszcza tej spod znaku romantyzmu - urodziła się 24 grudnia 1926 roku. Los chciał, że 128 lat wcześniej, w tym samym dniu, przyszedł na świat Adam Mickiewicz.

Kiedyś jechałam pociągiem na zajęcia do Gdańska i czytając po raz setny z rzędu "Grażynę", trafiłam na ten cudowny opis: "Dyszała woda spod zielonych pleśni". Potoczyłam wzrokiem po siedzących w przedziale i resztkami sił powstrzymałam się, żeby nie powiedzieć: proszę państwa, tu jest taki piękny fragment, ja go państwu przeczytam. (Maria Janion w rozmowie z Barbarą Łopieńską)

Literatura jako narzędzie obrony

Maria Janion, zapytana w jednej z archiwalnych radiowych audycji, skąd u niej ta fascynacja literaturą polskiego romantyzmu, odpowiedziała, że przyczyniły się do tego region, skąd pochodzi (okolice Białegostoku, Baranowicze, potem Wilno), oraz czas, w którym przyszło jej dorastać. Przede wszystkim ten wojenny.

Źródeł romantycznej pasji należałoby zatem szukać w charakterze ziem białorusko-litewskich, a zwłaszcza Wilna jako miasta z przestrzenią romantyczną. - Miejsca te posiadały kapitał cudowności, ich kultura była wrażliwa na to, co irracjonalne, demoniczne, ciemne, groźne - opowiadała Maria Janion.

Natomiast czas okupacji zrodził szczególną formę oporu przeciwko temu, co wokół. - Miałam wówczas takie poczucie, podobnie jak wielu moich kolegów, że jedyną obroną przed okrucieństwem rzeczywistości jest "wdarcie się na szczyty", królestwo ducha - mówiła. - Wydawało nam się, że czytając książki, pochłaniając poezję i powieści, coś takiego w sobie budujemy, czego nic nie zdoła pokonać i obalić.

Z dzienniczka lektur

Przyszła znawczyni świata romantycznej wyobraźni urodziła się w Mońkach (dzisiejsze woj. podlaskie), jakiś czas później przeniosła się wraz z rodzicami do Baranowicz (ojciec Misi pracował tam jako zawiadowca stacji), a następnie została przekazana, decyzją matki, pod opiekę dalszej rodziny w Siedlcach. Matka małej Marysi musiała bowiem odejść wraz z dziećmi od męża-alkoholika. Ze względów finansowych zdecydowała, by przez kilka lat córeczka wychowywała się u wujostwa.

Misia wróciła do mieszkającej już wtedy w Wilnie mamy po 6 latach, w 1937 roku. Tu rozwijała odkrytą w najmłodszym wieku pasję pożerania książek i wszelkiego słowa drukowanego.

Jako kilkunastolatka prowadziła kajet poświęcony bieżącym lekturom. W notesie tym każda z kartek zawierała wyrysowane tabele: "AUTOR, TYTUŁ, STR.; AUTOR, TYTUŁ, STR". Ponadto młoda autorka dodała, wycinając "schodki" z literami, indeks alfabetyczny.

Wszystkich zanotowanych książek jest w kajecie 1039. Tylko na literę "C" wymienionych jest 46 pozycji: J.O. Curwood "Łowcy wilków" (200), E. Curie "Maria Curie-Skłodowska" (450), L.F. Céline "Podróż do kresu nocy" (660), C.A. Chant "Cuda wszechświata" (180), A. Czechow "Nowele" (150), J. Conrad "Lord Jim" (320). I tak dalej.

Maria Janion wspominała jednak, że nie była dobrą uczennicą: będąc u wujostwa "zadawała się z dziecięcą bandą z podwórka", zdarzyło się również, że nie otrzymała promocji do następnej klasy. Jednak w świecie literatury czuła się jak u siebie.

"Chciałam mieć swój tajemniczy ogród"

- Niemożliwie jest odzyskanie spontanicznego, niewinnego stosunku do literatury - mówiła po latach w Polskim Radiu. - Z pewnością moje czytanie wynika z zajęć profesjonalnych, którymi się zajmuję. Czytam bardzo dużo, a jednocześnie moje fascynacje wybuchają i gasną. Związane jest to na pewno i z rozmaitymi okresami w moim życiu, i z wiekiem biologicznym.

Są jednak utwory, przyznawała Maria Janion, do których często wraca. - Jednym z nich jest "Tajemniczy ogród", książka czytana przeze mnie w dzieciństwie. Odczytana dziś wcale nie przyniosła mi zawodu. To osobliwa powieść grozy dla dzieci i o dzieciach, z obecnym w niej charakterystycznym fantazmatem dążenia dziecka do posiadania własnej tajemnicy. Jako dziecko chciałam mieć właśnie taki tajemniczy ogród jak bohaterka tej powieści. I dziś wcale nie mogę powiedzieć, że się tego marzenia radykalnie wyrzekłam - opowiadała Maria Janion w latach 70 XX w.

Droga akademicka

Podczas okupacji Maria Janion uczęszczała na tajne komplety, działa w podziemnym Związku Harcerstwa Polskiego. Po 1945 roku się w ramach tzw. akcji repatriacyjnej przeniosła się wraz z rodziną do Bydgoszczy. Maturę zdała w Toruniu, studia polonistyczne rozpoczęła na Uniwersytecie Łódzkim.

Stefan Żółkiewski - literaturoznawca, redaktor naczelny lewicującej "Kuźnicy" - zaproponował wyróżniającej się studentce akademicką współpracę. Maria Janion została jego uniwersytecką asystentką, zapisała się do PZPR, przeżyła zafascynowanie marksizmem. "Bezmiar klęski zadecydował o naszym zaakceptowaniu nowego ładu", przyznała po latach.

Współtworzyła - już w Warszawie, do której się przeniosła w 2. poł. lat 40. XX w. - Instytut Badań Literackich, z którym związała całe swoje zawodowe życie. Profesurę uzyskała w 1963 roku. Wykładała równie na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku (w roku akademickim 1968/1969, na fali represji marcowych, została stamtąd zwolniona), później na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie prowadziła słynne seminaria (ich plonem stała się m.in. seria wydawnicza "Transgresje"). W latach 70. zaangażowała się w działalność opozycyjnej – była m.in. współzałożycielką niezależnego Towarzystwa Kursów Naukowych.

Czytanie jako samopoznanie

Maria Janion - dzięki swojej wiedzy, osobowości i szczególnym podejściu do humanistyki - stworzyła swoistą szkołę czytania i rozumienia literatury. Uważna, na wielu poziomach znaczeń, interdyscyplinarna tekstów tekstów nie była celem samym w sobie. Zawsze stały za tym pytania o człowieka, o narodową wyobraźnię, o kulturowe dziedzictwo. O samego siebie.

- Kiedy przyglądam się tylu swoim fascynacjom literackim - a to "Leśnikiem" Kuncewiczowej, a to liryką mistyczną Słowackiego, a to dziennikiem Gombrowicza - odkrywam w nich pewną prawidłowość. Podobają mi się pisarze, którzy są zajęci bardzo niebezpieczną pracą samopoznania - opowiadała w Polskim Radiu Maria Janion. - Pisarze ci są bardzo dbali o literackość swoich dzieł, stwarzają narzędzie swojego poznania, a jednocześnie nie tracą kontaktu z miąższem istnienia.

Archiwum egzystencji

Młodzieńcza namiętność w pochłanianiu książek pozostała Marii Janion już na zawsze. "Jesteśmy w tak zwanym gabinecie. Jest jeszcze pokój romantyczny, ale książki są również w kuchni i w łazience, nie mówiąc o przedpokoju. Ludzie mi mówią, że mam jakąś niesamowitą umiejętność upychania książek i papierów, a one są jak żywe rośliny, które się pną", mówiła o swoim domowym księgozbiorze Barbarze Łopieńskiej.

A w kolejnej rozmowie zdradziła się ze swojej utopijnej, jakby zakorzenionej w świecie romantycznej wyobraźni, idei stworzenia archiwum egzystencji. "Chodzi mi o archiwum egzystencji wszystkich. Żeby gdzieś wszystko było zapisane", opowiadała z pasją. Być może jej "potworne zbieractwo", wycinanie z różnojęzycznych czasopism tekstów, ta nieustająca praca czytelnika byłby sposobem na budowanie owego archiwum.

"Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś"

Trudno jest streścić ogromny obszar badawczych zainteresowań Marii Janion. Wśród "janionowskich tematów" są bowiem takie, jak alienacja, androginizm, Białoszewski, choroba psychiczna, feminizm, gnoza, graniczność, Narcyza Żmichowska, nuda, odmienność, pisanie (czytanie) jako życie, reprywatyzacja życia zbiorowego, tragizm, wampir, Żeromski, żałoba, Żydzi.

Wiele też o naukowym - i jak zawsze u niej: jednocześnie bardzo bliskim problemom egzystencji - dorobku Marii Janion mówią już same tytuły jej książek. "Romantyzm, rewolucja, marksizm", "Wobec zła", "Projekt krytyki fantazmatycznej", "Szkice o egzystencjach ludzi i duchów", "Kobiety i duch inności, "Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś", "Niesamowita Słowiańszczyzna: fantazmaty literatury", "Żyjąc, tracimy życie", "Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi".

- Pani profesor była nieustannie przejęta dialogiem z twórcami kultury dawnymi i współczesnymi. Jeżeli nie czytała książek, to czytała gazety, oglądała programy telewizyjne. Po prostu interesowało ją wszystko, co działo się w naszym kraju, Europie i na świecie - wspominała w Polskim Radiu dr Katarzyna Nadana-Sokołowska, jedna z uczennic Marii Janion. - Humanistyka była dla niej wszechświatem.

***

Czytaj także:

• Dorota Siwicka: Maria Janion uczyła nas, by żyć wedle własnych marzeń
• Paweł Huelle: Maria Janion rzadko wpadała w ton liryczny

***

Maria Janion wspominała w Polskim Radiu, jak ogromne wrażenie zrobiły na niej między innymi dzienniki Zofii Nałkowskiej. - Pisarka w pewnym momencie zwraca się do swojego przyszłego czytelnika: "Będziesz wiedział, jak długi będzie bieg mojego życia. Ja tego nie wiem, to jest tajemnica" - mówiła. - Nałkowska chce zapisać dosłownie wszystko. Każdy dzień, każdą godzinę, by nic nie zginęło. By coś, co jest istnieniem, zostało utrwalone.

Prof. Maria Janion zmarła 23 sierpnia 2020 roku w Warszawie w wieku 93 lat.

jp

Źródła

Małgorzata Baranowska, "Prywatna historia poezji", Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1999; Barbara Łopieńska, "Książki i ludzie", wyd. Twój Styl, Warszawa 1998; tejże, "Męka twórcza. Z życia psychosomatycznego intelektualistów", wyd. W.A.B., Warszawa 2004; "Księga Janion", pod redakcją Zbigniewa Majchrowskiego i Stanisława Rośka , słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007; "Janion. Transe - traumy – transgresje. 1. Niedobre dziecię", rozmawia Kazimiera Szczuka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012.

Maryla Puttkamerowa - z domu Wereszczaka - zmarła 28 grudnia 1863. Była pierwszą wielką miłością Adama Mickiewicza. Związek z nią zainspirował poetę do napisania nie tylko IV części "Dziadów", lecz także licznych wierszy - m.in. "Świtezianki".  

Nowoczesna i lekko ekscentryczna

Adam Mickiewicz poznał Marylę Wereszczakównę prawdopodobnie w sierpniu 1820 roku, gdy po raz pierwszy odwiedził swojego kolegę ze studiów Michała Wereszczaka (brata Maryli) w jego rodzinnym majątku w Tuhanowiczach (obecnie wieś nosi nazwę Korczowa i leży w granicach Białorusi). Córka marszałka szlachty powiatu nowogródzkiego była młodsza od poety równo o rok: urodziła się bowiem 24 grudnia 1799 roku.

"Nie mogła ona nazwać się piękną [...], ale miała ten wdzięk i powab, który stanowi istotę i główny urok piękności. Kibić kształtna, wzrost średni, twarz pogodna i miła, oczy niebieskie, spojrzenie wyraziste i czułe, uśmiech naiwny i figlarny zarazem" – opisywał ją poeta Antoni Edward Odyniec w swoich "Wspomnieniach z przeszłości".

Wereszczakówna otrzymała staranne domowe wykształcenie - znała włoski i francuski, a także dobrze grała na fortepianie. Jak pisze Jarosław Marek Rymkiewicz w notatce poświęconej szlachciance, opublikowanej w książce "Mickiewicz. Encyklopedia", ukochana poety była - jak na owe czasy - kobietą niezwykle nowoczesną, a przy tym lekko ekscentryczną. Paliła fajkę, grała w szachy, chętnie czytała książki i odbywała samotne konne wycieczki. Swoje nastroje natomiast podkreślała przepasując się szarfą, której kolor zależał od jej aktualnego humoru. 

Mimo że dziewczyna była od kilku miesięcy zaręczona z hrabią Wawrzyńcem Puttkamerem herbu Bradocice, pomiędzy nią a Mickiewiczem zaczęło się rodzić uczucie. Gdy jednak w lutym 1821 roku odbył się ślub Wereszczakówny i Puttkamera, rozgoryczony poeta zdecydował się zerwać kontakt z ukochaną i wyjechać. 

Niedoszły pojedynek, nieudane samobójstwo

Mickiewicz osiadł w Kownie i wiosną 1821 roku związał się z żoną miejscowego lekarza Karoliną Kowalską.

- Wierni przyjaciele jak najdokładniej donosili Maryli o tym romansie. Wydaje mi się, że ona te informacje brała sobie do serca i bardzo cierpiała z tego powodu - mówiła Maria Danilewicz-Zielińska na antenie Radia Wolna Europa. 

Nowa miłość poety nie była jednak trwała. Gdy w okresie Wielkanocy związek autora "Pana Tadeusza" z mężatką wyszedł na jaw, a w mieście wybuchł skandal, Mickiewicz zdecydował się przeczekać całą sytuację w Tuhanowiczach, gdzie ponownie spotkał swoją dawną sympatię. Jak opowiadała Maria Danilewicz-Zielińska, niedługo potem pomiędzy młodymi zawiązał się romans. 

Ich związek trwał niespełna dwa lata i obfitował w wiele dramatycznych wydarzeń. Jak pisze historyk Sławomir Koper w swojej książce "Kobiety w życiu Mickiewicza", we wrześniu 1822 roku zrozpaczona Wereszczakówna - nie mogąc dłużej znieść rozłąki z kochankiem - próbowała popełnić samobójstwo, zażywając śmiertelną dawkę laudanum, czyli nalewki z opium. Niespełna dwa miesiące później natomiast Mickiewicz przybył ze swoim przyjacielem Teodorem Łozińskim (jako sekundantem) do Bolciennik i wyzwał Puttkamera na pojedynek, chcąc się w ten sposób pozbyć rywala. Hrabiemu na szczęście udało się wówczas uspokoić porywczego poetę, co zapobiegło niepotrzebnemu rozlewowi krwi.

Kochankowie chcieli również wspólnie uciec za granicę. Autorem planu prawdopodobnie był bliski znajomy pary poeta Jan Czechot. Zamysł był prosty: najpierw Mickiewicz miał uzyskać paszport i wyjechać z kraju, a niedługo później miała do niego dołączyć ukochana. Pomysłu tego nigdy nie udało się jednak zrealizować. 

"Kochana Maryo, ja ciebie szanuję i ubóstwiam jak niebiankę"

Romans Mickiewicza i Wereszczakówny zakończył się w połowie 1823 roku. Według relacji Władysława, syna poety, autor "Pana Tadeusza" do końca życia przechowywał jednak pamiątki swojej pierwszej wielkiej miłości, w tym m.in. miniaturowy portret kochanki. 

Burzliwy związek z Wereszczakówną niewątpliwie wywarł wielki wpływ na twórczość Mickiewicza. Najbardziej znanym pomnikiem romansu jest IV część "Dziadów" (wydana w kwietniu 1823 roku w Kownie), w której poeta przedstawił nieszczęśliwą miłość Gustawa do Maryli. Do swojego związku wieszcz nawiązywał również w licznych wierszach - m.in. w "Pierwiosnku"," Świteziance", "Kurhanku Maryli", utworze "Do M***" i w balladzie "To lubię". Do naszych czasów zachowało się także wiele listów, które zakochani wymieniali między sobą za pośrednictwem poety Tomasza Zana.

***

Niewiele wiadomo o losach Wereszczakówny po 1823 roku. W 1833 roku wraz z Wawrzyńcem Puttkamerem została aresztowana za udział w konspiracyjnej działalności niepodległościowej. Po śmierci męża w 1850 roku przeniosła się do majątku Brażelce (dzisiejsza Białoruś), gdzie zmarła trzynaście lat później. 

jb

Podczas pracy korzystałam z książki "Encyklopedia. Mickiewicz" Jarosława Marka Rymkiewicza, Aliny Witkowskiej, Marty Zielińskiej i Doroty Siwickiej (hasło: "Puttkamerowa Maria". Książka została wydana w Warszawie w 2011 roku), ze "Wspomnień z przeszłości" Antoniego Edwarda Odyńca (Warszawa, 1884) i z książki Sławomira Kopra "Kobiety w życiu Mickiewicza" (Warszawa, 2010). 

Jakiż to chłopiec piękny i młody?
Jaka to obok dziewica?
Brzegami sinej Świtezi wody
Idą przy świetle księżyca.

Ona mu z kosza daje maliny,
A on jej kwiatki do wianka;
Pewnie kochankiem jest tej dziewczyny,
Pewnie to jego kochanka.

(A. Mickiewicz, "Świtezianka", fragm.)

1. Młody nauczyciel, romanse i romantyczne lektury

W roku 1819 dwudziestojednoletni Adam Mickiewicz, który właśnie ukończył Uniwersytet Wileński, rozpoczął w Kownie pracę jako nauczyciel – zobowiązał się do tego, pobierając podczas studiów stypendium.

Początkujący poeta bez pasji realizował swoje nauczycielskie zadania, utrzymywał korespondencyjny kontakt z przyjaciółmi z Towarzystwa Filomatów, przeżył wielką nieszczęśliwą miłość do Maryli Wereszczakówny (biografowie odnotowują jeszcze romans z doktorową Karoliną Kowalską), zmagał się z dolegliwościami ducha (stany depresyjne) i ciała.

Wolny czas w prowincjonalnym Kownie młodzieniec poświęcał na naukę języków i, co istotne, lekturę autorów, którzy mieli w znaczący sposób wpłynąć na jego twórczy rozwój. Adam Mickiewicz rozczytywał się m.in. w Friedrichu Schillerze (autorze dramatu "Zbójcy" o buncie przeciwko społeczeństwu i o potędze indywidualności, czy "Ody do radości"), Johannie Wolfgangu Goethem i jego "Cierpieniach młodego Wertera", w końcu: w dziełach "bożyszcza romantycznej Europy" – lorda Byrona.

Był to czas twórczego dojrzewania. W 1820 roku powstała słynna "Oda do młodości", potem kolejne wiersze. Gdy było ich już sporo i złożyły się w swoisty cykl, Adam Mickiewicz – który w latach 1821-1822 otrzymał roczny urlop zdrowotny i wyjechał do Wilna – postanowił je wydać.

Kowno. Dom, w którym mieszkał Adam Mickiewicz, pocztówka z pocz. XX w. Fot. Polona/domena publiczna

2. Zecer wzruszył się pierwszy

Mało komu znanemu Adamowi Mickiewiczowi niełatwo było wydać debiutancki tomik wierszy. – Księgarstwo wtedy było biznesem. Żaden z księgarzy nie cieszył się mecenatem państwa, nie istniały fundusze, dzięki którym można było uzyskać dofinansowanie – mówiła w radiowej audycji prof. Małgorzata Litwinowicz-Droździel, historyczka kultury polskiej XIX wieku.

Aby książkę wydać i z góry zapewnić sobie odbiorców tego finansowo niepewnego przedsięwzięcia, należało mieć "prenumeratorów". Mimo problemów, przy pomocy m.in. Jana Czeczota, sekretarza Towarzystwa Filomatów, udało się Mickiewiczowi znaleźć ponad stu chętnych.

Pierwszymi czytelnikami utworów, które miały się złożyć na ten nowy zbiór, byli przyjaciele Adama (wysyłał im pocztą swoje wiersze, prosił o opinie). Z tekstami musiał zapoznać się także zecer pracujący w drukarni, przygotowujący czcionki na potrzeby wydruku. Mężczyzna ów, o nazwisku Bończyk, złożył młodemu poecie gratulacje i wyraził swoje wielkie wzruszenie lekturą. "Był to pierwszy człowiek, któremu szczerze podobały się te poezje", wspominał Mickiewicz.

3. Czternaście tytułów

Tom "Poezyj" (oznaczony numer jeden) Adama Mickiewicza ukazał się w połowie czerwca 1822 roku w wileńskiej oficynie Józefa Zawadzkiego. Ta niewielkich rozmiarów książeczka składała się w główniej mierze z 14 utworów ułożonych w cykl "Ballady i romanse". Były to następujące teksty: "Pierwiosnek", "Romantyczność", "Świteź", "Świtezianka", "Rybka", "Powrót taty", "Kurhanek Maryli", "Do przyjaciół", "To lubię", "Rękawiczka", "Pani Twardowska", "Tukaj albo Próby przyjaźni", "Lilie" i "Dudarz".

Do tomiku zostało też dołączonych kilka dodatkowych wierszy: "Hymn na dzień Zwiastowania NMP", "Żeglarz", "Warcaby" oraz "Przypomnienie".

Dlaczego nie pojawiła się tu głośna "Oda do młodości"? – Mickiewicz nie włączył jej do zbioru w obawie przed cenzurą niedopuszczającą nawet cienia rewolucyjności w tym, co opuszczało wówczas drukarnie – tłumaczył w radiowej audycji literaturoznawca Stefan Treugutt.

Tomik zawierał także dedykację – "na pamiątkę szczęśliwych chwil młodości" – skierowaną do filomackich przyjaciół oraz przedmowę autora.

Strona tytułowa 1. tomu "Poezji" Adama Mickiewicza, Wilno 1822 r. Fot. Polona/domena publiczna

4. Spór klasyków z romantykami

Przedmowa młodego poety do swojego debiutanckiego tomiku nie była jedynie formalnym przedstawieniem prezentowanych dalej utworów. Tekstem tym Mickiewicz wpisywał się w trwający od kilku lat w ówczesnej Polsce gwałtowny spór. Stronami owej batalii o nowe rozumienie nie tylko literatury, ale szerzej: kultury, człowieka i narodu byli przedstawiciele odchodzącej, jak miało okazać się, epoki: "klasycy" oraz młodzi spod znaku "romantyków".

W 1818 roku Kazimierz Brodziński, 27-letni poeta i krytyk, opublikował rozprawę "O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej", w której zarysował nowy horyzont dla rodzimej literatury. Obok dotychczasowego, "klasycznego" (sformalizowanego, odwołującego się do antycznych wzorów) Brodziński widział nową przestrzeń do twórczego zagospodarowania: "romantyczną", odnoszącą się do emocji i natury.

Gwałtowną i bardzo krytyczną odpowiedzią na ten postulat był artykuł z 1819 roku "O pismach klasycznych i romantycznych" Jana Śniadeckiego – matematyka i astronoma, wielkiego uczonego epoki oświecenia, zwolennika "rozsądku" i racjonalizmu.

Spór klasyków z romantykami miał jeszcze trwać kilka kolejnych lat – włączył się do niego m.in. Maurycy Mochnacki. Adam Mickiewicz jednak swoim tomem poezji nie tylko wniósł do tej polemiki nowe, teoretyczne treści (uzasadniając choćby wybór gatunku balladowego), ale nade wszystko: uosobił w znakomitych literacko utworach nowego "romantycznego ducha". Walka przeszła z poziomu publicystycznych, czytanych przez garstkę rozpraw na płaszczyznę twórczości.

Odbiorcy poezji młodego nauczyciela z Kowna wskazali wówczas, po czyjej są stronie w tej "batalii na idee".

"Jezioro Świteź, nad którem dumał i tworzył dzieła Adam Mickiewicz", pocztówka z pocz. XX w. Fot. Dział Zbiorów Specjalnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie/domena publiczna

5. Sukces czytelniczy

Książka okazała się bestsellerem. Początkowy nakład "Ballad i romansów" – 500 egzemplarzy – rozszedł się bardzo szybko. Ponoć już na przełomie listopada i grudnia 1822 roku nie sposób było dostać tego nowego intrygującego tytułu (Maryla Wereszczakówna, jak donoszą źródła, denerwowała się, gdy wciąż, mimo obietnic, nie otrzymywała książki od zakochanego w niej poety). Były więc próby kopiowania.

"Szczególnym wypadkiem, pierwsze wydanie poezji Mickiewicza, ogłoszone w malutkim formacie (…) drukiem Józefa Zawadzkiego 1822 roku, ukazało się na straganie przedkościelnym pijarów, pomiędzy broszurkami rozmaitej treści i książkami nabożnymi. Był to egzemplarz jedyny, który najpierwej dostał się w ręce dojrzalszej młodzieży. Obiegł on wprędce szerokie ich koło i przepisany wielokrotnie został", wspominał literat Kazimierz Władysław Wójcicki.

Co więcej, w tym samym czasie tomikiem zaczytywano się na przykład już w Pradze, do której poezje Mickiewicza zawiózł jeden z jego przyjaciół. W latach 20. XIX w. ballady Mickiewicza ukazały się również w Moskwie i w Petersburgu. 

–  To był niebywały sukces czytelniczy – podkreślał w Polskim Radiu literaturoznawca prof. Andrzej Fabianowski. – Książka Mickiewicza ukazała się w łącznym nakładzie trzech tysięcy egzemplarzy. Czytana była przez arystokrację, szlachtę, bogatych mieszczan, ale i przez biedotę. Ponieważ siedemdziesiąt procent ówczesnego społeczeństwa to byli analfabeci, ktoś im to czytał na głos.

6. "Mickiewicz jest półgłówek"

Jak na prawdziwy hit wydawniczy przystało, pierwszy tom poezji Adama Mickiewicza zbierał entuzjastyczne opinie, ale i był powodem gwałtownych, dalekich od pozytywnych, reakcji. Przeważały te pierwsze, ale "strona klasyków" nie składała broni.

W warszawskiej prasie już w lipcu 1822 roku z euforią pisano:

"W Wilnie (…) wyszedł świeżo pierwszy tom poezji Adama Mickiewicza. Zaledwie kilka egzemplarzy dzieła tego pokazało się w Warszawie. Miłośnicy literatury narodowej pragną je czytać i czytają z radością".

Sposób, w jak patrzył na popularność młodego poety z Kowna przeciwny, klasycystyczny obóz, dobrze ilustruje z kolei fragment pamiętników Kajetana Koźmiana:

"Zjawił się (...) w Litwie z początku nieśmiały naśladowca Trembeckiego, później naśladowca wszystkich niemieckich, angielskich poetów, a nienawistny Grekom, Rumianom i Francuzom - Mickiewicz. Obrał minę do kopania w zbrodniach średniego wieku, podniósł bunt przeciw rozsądkowi i zasługom Śniadeckich. Wywrócił od razu cała literaturę klasyczną w Litwie".

W 1827 roku zaś Koźmian w liście do Franciszka Morawskiego pisał jeszcze ostrzej: "Mickiewicz jest półgłówek wypuszczony ze szpitala szalonych, który na przekór dobremu smakowi, rozsądkowi, gmatwaniną słów niepojętego języka niepojęte i dzikie pomysły baje".

Ponoć w kontrze, o czym wspominał Kazimierz W. Wójcicki, młodzi romantycy, wyzłośliwiając się na nestora polskich klasyków, "opowiadali po Warszawie, że Koźmian rymuje przepisy gospodarstwa domowego według recepty Wergiliusza"...

"Ballady i romanse" Adama Mickiewicza, pocztówka z pocz. XX w. Fot. Dział Zbiorów Specjalnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie/domena publiczna

7. Początek polskiego romantyzmu

Co w istocie przynosiły ze sobą "Ballady i romanse" – i co tak oburzyło "klasyków"?

"Oryginalność, prostota, piękna i jędrna budowa wiersza, wyobraźnia żywa, ognista i śmiałość myśli niezwyczajnym sposobem wyrażonych jest główną cechą tego płodu młodego i bardzo wiele obiecującego poety", głosiła ówczesna recenzja Mickiewiczowskiego debiutu książkowego.

"Ballady i romanse", z programową balladą "Romantyczność" na czele, stały się "pierwiosnkami romantyzmu" – nowej, jak się miało okazać, najważniejszej epoki w dziejach naszej kultury. Stąd to właśnie data ukazania się tej książeczki traktowana jest jako początek polskiego romantyzmu.

Adam Mickiewicz potrafił twórczo i kongenialnie wykorzystać wcześniejsze, preromantyczne wątki literatury polskiej, potrafił czerpać ze źródeł europejskich, a w konsekwencji stworzył zbiór "ballad i romansów", które podbiły serca ówczesnych czytelników. I które przyniosły nowe idee.

– W "Balladach i romansach" poeta splótł wszystkie cechy romantyzmu: tragizm egzystencji, uwikłanie współczesności w historyzm, wielkie znaczenie świata duchowego i powiazanie go ze światem materialnym, w końcu: tajemniczość i niepoznawalność rzeczywistości – tłumaczył prof. Andrzej Fabianowski.

***

Zobacz więcej:

• Kontrkultura, żywi umarli i zaświaty. Narodziny polskiego romantyzmu
• Maurycy Mochnacki – herold polskiego romantyzmu

***

8. Wstęp do "Dziadów"

"Ballady i romanse", zbiór utworów Adama Mickiewicza powstałych w latach 1819-1821, stanowią szczególny, choć niejednolity cykl. Łączą je, po pierwsze, tytułowe gatunki: typowa dla wczesnego romantyzmu ballada (wierszowany utwór epicki, z elementami dramatycznymi, z fabułą nawiązującą do wątków ludowych, legendarnych czy fantastycznych), a także pokrewny jej "romans" (liryczna opowieść zbliżona do poezji sielankowej).

Cykl ów łączą też cechy formalne i wątki charakterystyczne dla nowej epoki. Są to m.in. czerpanie z folkloru, regionalizm objawiający się w stylu czy w warstwie fabularnej, występowanie zdarzeń i postaci nadprzyrodzonych, potoczność języka, obecność narratora poznającego, współuczestniczącego w przedstawianych historiach.

Co ciekawe, "Ballady i romanse” miały być pierwotnie wydane razem z "Dziadami" (częścią II – ukazującą obrzęd wywoływania z zaświatów dusz zmarłych, i częścią IV – opowieścią o romantycznym kochanku) jako ich swoisty wstęp. Cenzura, jak ustalili historycy literatury, nie pozwoliła wówczas na wydanie dramatu o treści religijnej.

"Ballady i romanse" Adama Mickiewicza, pocztówka z pocz. XX w. Fot. Dział Zbiorów Specjalnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie/domena publiczna

9. "U ciebie szkło, u nas oko"

Żywą obecność "Ballad i romansów" w polskim języku i w polskiej świadomości kulturowej potwierdza choćby to, że wiele z ich fragmentów jest znanych i rozpoznawalnych. "Jedzą, piją, lulki palą,/Tańce, hulanka, swawola;/Ledwie karczmy nie rozwalą,/Cha, cha! chi, chi! hejża! hola!" (z "Pani Twardowskiej"), "Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,/I dwa obaczysz księżyce". (ze "Świtezi"), "Zbrodnia to niesłychana:/Pani zabija pana" (z "Lilii") czy "Pójdźcie, o dziatki, pójdźcie wszystkie razem/Za miasto, pod słup, na wzgórek;/Tam przed cudownym klęknijcie obrazem,/Pobożnie zmówcie paciorek" (z "Powrotu taty"). Przykłady można by oczywiście mnożyć.

Jeden z najsłynniejszych fragmentów z całego tomiku: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie/Niż mędrca szkiełko i oko" z "Romantyczności" – stanowiący manifest nowego  spojrzenia na świat i człowieka – nie od razu tak wyglądał. Dzięki korespondencji Mickiewicza z filomackimi przyjaciółmi wiemy, że nim wykuta została ta nieśmiertelna fraza, pojawiały się różne warianty:

"Tobie jest ciemno, to, co nam świeci,/U ciebie szkło, u nas oko",

"A wiara gminna więcej znaczy u mnie,/Niżli twoje szkło i oko",

"Łzy ludu więcej mają wiary u mnie, Niżli mędrca szkło i oko".

Duch literatury czuwał nad młodym poetą i zakończyło się na frazie, która wydaje się niedościgniona.

Rękopis ballady "Romantyczności" Adama Mickiewicza (fragm.). Fot. Wikimedia/domena publiczna

10. Cytaty i reinterpretacje

Świadectwem, że debiut książkowy Adama Mickiewicza wciąż zasila krwioobieg polskiej kultury, są również liczne artystyczne nawiązania do tych powstałych dwa wieki temu tekstów.

Wśród przykładów wymienić by można "Ballady i romanse" Władysława Broniewskiego, kompozycje Marii Szymanowskiej, Stanisława Moniuszki i Ignacego Jana Paderewskego do tekstów Mickiewiczowskich ballad, utrzymany w konwencji thrillera romantycznego film Świtezianka Julii Bui Ngoc i Mai Bui Ngoc, Ballady i Romanse sióstr Wrońskich czy też tegoroczne "Ballady i romanse na jazzowo".

jp

Żródła:

Janina Kulczycka-Saloni, Maria Straszewska, "Romantyzm, pozytywizm", Warszawa 1990; Alina Witkowska, Ryszard Przybylski, "Romantyzm", Warszawa 1997; "Księga w 170. rocznicę wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza", Wrocław 1993; Marta Dziedzicka, "Ballady i romanse Adama Mickiewicza jako przygotowanie do Dziadów", praca licencjacka, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2015; Marta Piwińska, "Ballady i romanse", "Teksty Drugie", 1995/6; Agnieszka Kajmowicz, "Wczesnoromantyczna »balladomania« w Polsce. Zjawisko, historia, oddziaływanie", Rzeszów 2017.

Choinka pojawiła się w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku, wypierając z wolna tradycyjną podłaźniczkę. Drzewko trzymało się w domach co najmniej do święta Trzech Króli (6 stycznia) lub nawet do Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego). Przed świętami Bożego Narodzenia mieszkańcy polskich miast - podobnie jak dzisiaj - nabywali choinki na tworzonych przez handlarzy targowiskach. W 1932 roku największy tego typu targ w stolicy powstał przed Pałacem Saskim. Choinkowy las uwiecznił fotoreporter "Ilustrowanego Kuriera Codziennego". 

Sprzedaż choinek na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Fot.: NAC

Plac Marszałka Piłsudskiego, przy którym znajdował się Pałac Saski, mieszczący siedzibę Sztabu Generalnego, i pałac Brühla, gdzie mieściła się siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych, był przed wojną jednym z najważniejszych miejsc w stolicy. To tutaj celebrowano uroczystości państwowe, inaugurowano rajdy samochodowe i kolarskie, gromadzono się, by protestować lub manifestować poparcie. Nic dziwnego, że właśnie tutaj przeżywano również radość okresu świątecznego. Na początku 1937 roku, tuż po święcie Trzech Króli, warszawiacy mogli obejrzeć tutaj jasełka. Wystawiono je pod okazałą choinką właśnie na placu Marszałka Piłsudskiego. 

Jasełka przed Pałacem Saskim w 1937 roku. Fot.: NAC

Występy kolędników na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Fot: NAC

Wiadomo, że bożonarodzeniowe drzewko przed Pałacem Saskim zagościło także w 1938 roku. Bliźniacza choinka zdobiła wówczas również rynek warszawskiego Starego Miasta.

Choinka przed Pałacem Saskim w 1938 roku. W tle widoczne podświetlone arkady Pałacu Saskiego i pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Fot.: NAC

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

bm

- Płyniemy przez tę historię. Zamysł był taki, żeby pokazać, że ta historia płynie, ona się rozwija. Pałac Saski jest dla nas punktem wyjścia dla opowiedzenia szerszej historii Polski, dlatego w serwisie przechodzimy od szczegółu do ogółu - mówi w "Czterech porach roku" w Programie 1 Polskiego Radia Bartłomiej Makowski z Redakcji Serwisów Specjalnych Polskiego Radia, współautor projektu.

Przed II wojną światową zachodnia pierzeja placu Piłsudskiego była jednym z najważniejszych, najbardziej reprezentacyjnych miejsc w kraju. Przez niemal 300 lat znajdujące się tutaj budynki – Pałac Saski i Pałac Brühla – były świadkami przełomowych wydarzeń w historii Polski. Wraz ze zniszczeniem gmachów przez niemieckich okupantów pod koniec II wojny światowej Polacy stracili część swojego dziedzictwa.

Niemy świadek historii

- Jakimś zupełnie niespodziewanym i niewyjaśnionym do dzisiaj cudem jest to, że zachował się fragment arkad z Grobem Nieznanego Żołnierza i do tej pory jedynie ten fragment istniał w przestrzeni miasta. Teraz pałac ma zostać odbudowany, a że niewielu już jest ludzi, którzy pamiętają, jak wyglądał, stwierdziliśmy, że należy przypomnieć, czym był ten budynek i przede wszystkim przedstawić go jako niemego świadka historii Polski, bo to nie były tylko piękne, bo piękne, ale puste gmachy. One naprawdę wiązały się bardzo ściśle z dziejami - mówi Bartłomiej Makowski. 

Planowana odbudowa Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej to okazja, by przypomnieć niezwykłe wydarzenia, których tłem były te budynki. Co skomponował tutaj małoletni Fryderyk Chopin? W którym gabinecie w Pałacu Saskim złamano szyfr Enigmy? Kiedy w Warszawie pojawiła się pierwsza winda? Jaki związek ma Pałac Saski ze wspólną walką Polaków i Ukraińców przeciwko Rosji? Odpowiedzi na te i wiele innych pytań użytkownik pozna podczas niezwykłej wirtualnej podróży przez dzieje zachodniej pierzei placu Piłsudskiego.

ZOBACZ SERWIS SPECJALNY [kliknij obrazek poniżej]:

W podróży po dziejach pałacu będzie się też można wcielić w eksploratora archeologa. Nagrodą za rozwiązanie napotkanych łamigłówek będą wirtualne artefakty – odpowiedniki przedmiotów znalezionych podczas wykopalisk przeprowadzonych w miejscu, gdzie niegdyś stał Pałac Saski.

Serwis dostępny jest w pięciu wersjach językowych: polskiej, angielskiej, niemieckiej, ukraińskiej i rosyjskiej.

Strona odkryjpalacsaski.pl została przygotowana dzięki współpracy Polskiego Radia i spółki powołanej w celu odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Projekt dofinansowano ze środków ministra kultury i dziedzictwa narodowego.

***

kh/kor

Pod znakiem romantyzmu

Rok 2022 ustanowiony został przez Sejm Rokiem Romantyzmu Polskiego. Okazją do uhonorowania tego nurtu w kulturze i jego twórców była 200. rocznica wydania tomiku poetyckiego "Ballady i romanse". Debiutanckie dzieło Adama Mickiewicza ukazało się drukiem w Wilnie w 1822 roku i to właśnie ta data uznawana jest za początek polskiego romantyzmu.

W ramach Roku Romantyzmu Polskiego Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeprowadziło łącznie 152 projekty, ponad 60 z nich realizowały organizacje pozarządowe. Ponad 70 projektów przeprowadził Instytut Mickiewicza, który zajmuje się promocją polskiej kultury za granicą. Wśród nich jest tłumaczenie na język angielki "Ballad i romansów" Adama Mickiewicza.

To właśnie ten debiutancki tomik naszego wieszcza został wybrany lekturą podczas tegorocznej edycji Narodowego Czytania.

Polskie Radio również zaangażowało się w uczczenie Roku Romantyzmu Polskiego. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z Agencją Muzyczną Polskiego Radia przygotowało projekt muzyczny "Jednego serca. (Kon)teksty polskiego romantyzmu". Projekt łączy teksty polskich poetów romantycznych (m.in. Mickiewicza, Norwida, Krasińskiego) z aranżacjami lub muzyką Jana Stokłosy. Swoich głosów użyczyli tacy artyści, jak Mateusz Ziółko, Kasia Moś czy Janusz Radek.

Czytaj także:

Towarzystwo Filomatów. Mickiewicz debiutuje jako poeta i biurokrata

"Ballady i romanse". 10 spraw o jednej z najważniejszych polskich książek

Patroni roku 2022

Decyzją Sejmu mijającemu rokowi patronowali również, poza polskimi romantykami, Maria Grzegorzewska z okazji 100. rocznicy utworzenia przez wybitną pedagog Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej, Maria Konopnicka w 180. rocznicę urodzin pisarki, pisarz Józef Mackiewicz w 120. rocznicę przyjścia na świat, himalaistka Wanda Rutkiewicz w 30. rocznicę śmierci. Patronami roku 2022 byli również twórca polskiego hymnu Józef Wybicki, który zmarł 200 lat temu oraz Ignacy Łukasiewicz, urodzony w 1822 roku twórca światowego przemysłu naftowego.

W 2022 roku wypadła także 110. rocznica śmierci Bolesława Prusa. Polskie Radio przygotowało z tej okazji serwis specjalny poświęcony temu wybitnemu pisarzowi doby pozytywizmu. Serwis dostępny jest pod adresem prus.polskieradio.pl.

BOLESŁAW PRUS - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY

Odbudowa Pałacu Saskiego

W mijającym roku oficjalnie ruszyły prace związane z odbudową Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie. 18 sierpnia 2022 roku ogrodzono teren budowy na Placu Piłsudskiego, a następnie odkopano dawne piwnice pałacowe, gdzie przeprowadzane są obecnie badania archeologiczne. 

W zamierzeniu Pałac Saski ma stać się przestrzenią instytucji i inicjatyw kulturalnych. Jedynie fragment środkowych arkad, który nie został z zniszczony przez Niemców w 1944 roku i tworzy Grób Nieznanego Żołnierza, pozostanie w nienaruszonej formie.

Z okazji rozpoczęcia prac nad odbudową tego wyjątkowego zabytku Polskie Radio wraz ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało specjalny serwis multimedialny, który przybliża historię Pałacu Saskiego. Setki ilustracji, dziesiątki ciekawostek, animacji i infografik oraz łamigłówki, których rozwiązanie daje dostęp do treści premium – to wszystko czeka na odwiedzających edukacyjną platformę pod adresem odkryjpalacsaski.pl.

ODKRYJ PAŁAC SASKI - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Pałac Saski, który wzniesiono w wyniku rozbudowy XVII-wiecznego pałacu Jana Andrzeja Morsztyna, w kolejnych wiekach był kilkukrotnie modernizowany. W okresie II Rzeczypospolitej mieściła się w nim siedziba Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a w sąsiednim budynku - Pałacu Brühla - siedziba MSZ. Według planów odbudowa Pałacu Saskiego zakończy się w 2030 roku.

Pogrzeb westerplatczyków

Do najważniejszych wydarzeń historycznych w Polsce w 2022 roku należał z pewnością pogrzeb westerplatczyków. 4 listopada 2022 roku na nowo otwartym Cmentarzu Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte pochowano szczątki 10 bohaterskich obrońców półwyspu.

Wśród pochowanych było siedmiu odnalezionych w 2019 roku i później zidentyfikowanych polskich żołnierzy poległych we wrześniu 1939 roku. Są to: plutonowy Adolf Petzelt, kapral Jan Gębura, kapral Bronisław Perucki, starszy strzelec Władysław Okrasa (Okraszewski), starsi legioniści Ignacy Zatorski i Zygmunt Zięba oraz legionista Józef Kita. Pochowano także dwóch żołnierzy, których tożsamości nie udało się ustalić. Przez 80 lat spoczywali oni w dołach na terenie półwyspu, po tym, jak polegli w walce z Niemcami.

Wraz ze swoimi podwładnymi na nowym Cmentarzu Żołnierzy Wojska Polskiego uroczyście pochowany został major Henryk Sucharski, dowódca Wojskowej Składnicy Tranzytowej, który zmarł w 1946 roku, a jego szczątki ekshumowano w 2021 roku.

Prezydenci RP wracają do Polski

W mijającym roku w Polsce pochowano także innych zasłużonych Polaków - trzech polskich prezydentów RP na uchodźstwie. Szczątki Władysława Raczkiewicza, Augusta Zaleskiego i Stanisława Ostrowskiego zostały sprowadzone z Wielkiej Brytanii 12 listopada.

Trumny w uroczystym kondukcie żałobnym zostały przewiezione ulicami Warszawy do Świątyni Opatrzności Bożej na Wilanowie, gdzie odbyła się główna część uroczystości - msza żałobna. Liturgii przewodniczył przewodniczący Episkopatu Polski abp Stanisław Gądecki, homilię wygłosił metropolita warszawski kardynał Kazimierz Nycz, a egzekwie poprowadził Prymas Polski abp Wojciech Polak.

Uczestniczący w uroczystościach premier RP Mateusz Morawiecki podkreślił, że Władysław Raczkiewicz, August Zaleski i Stanisław Ostrowski "po długiej podróży wracają na polską ziemię, wracają tu, gdzie jest ich miejsce". Szef rządu dodał, że jest to również część procesu odzyskiwania i odbudowywania pamięci historycznej po 1989 r. "Naród, który odbudowuje swoją pozycję, musi dbać o swoich wielkich poprzedników, o swoje dziedzictwo" - mówił premier.

Szczątki Władysława Raczkiewicza, Augusta Zaleskiego i Stanisława Ostrowskiego spoczęły w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie w warszawskiej Świątyni Opatrzności Bożej.

Najlepsze książki historyczne

W 2022 roku po raz trzynasty przyznano nagrody w ramach konkursu "Książka Historyczna Roku". Jury nagrodziło autorów prac wydanych między 1 lipca 2019 roku a 31 grudnia 2021 roku w czterech kategoriach.

W kategorii "Najlepsza książka naukowa poświęcona dziejom Polski i Polaków w XX wieku" jurorzy docenili pracę Tomasza Sikorskiego i Adama Wątora pt. "Liga Narodowa w zaborze pruskim i jej działacze". W głosowaniu czytelników zwycięzcą w tej kategorii został Paweł Skibiński i jego książka "Odnowa tej Ziemi. I Pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, czerwiec 1979".

Jury za "Najlepszą książkę popularnonaukową poświęconą historii Polski w XX wieku" uznało pracę Wojciecha Wencla pt. "Lechoń. Rycerz i faun". Czytelnicy w tej kategorii wybrali inną książkę tego autora - "Wierzyński. Sens ponad klęską".

W kategorii "Najlepsze wydawnictwo źródłowe poświęcone historii Polski i Polaków w XX wieku" uznana została książka Piotra Długołęckiego "W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939 -1945".

Natomiast za "Najlepsze wspomnienia dotyczące historii Polski i Polaków w XX wieku" jury uznało książkę "Żyć znaczy filozofować" autorstwa Stanisława Grygiela.

Jurorzy przyznali również honorowe wyróżnienia tytułom: "Odnowa tej ziemi. I Pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, czerwiec 1979" autorstwa Pawła Skibińskiego, "Pańska, szlachecka, faszystowska. Polska w sowieckiej propagandzie, kulturze i historiografii 1917-1945" Tadeusza Pawła Rutkowskiego, "Dialog należy kontynuować… Rozmowy operacyjne Służby Bezpieczeństwa z ks. Henrykiem Gulbinowiczem z lat 1969-1985. Studium przypadku" w opracowaniu Rafała Łatki i Filipa Musiała oraz "Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1919 czerwiec-grudzień" w opracowaniu Sławomira Dębskiego.

W Jury konkursu zasiedli: prof. dr hab. Grzegorz Kucharczyk, prof. dr hab. Andrzej Nowak, prof. dr hab. Marek Kornat, dr Piotr Gontarczyk, dr. hab. Zbigniew Wawer, Paweł Lisicki, Piotr Semka oraz ks. prof. dr hab. Waldemar Graczyk.

Archeologiczne "naj"

W mijającym roku naukowcom udało się przeprowadzić wiele interesujących badań archeologicznych, które rzuciły nowe światło na dokonania naszych przodków. Niektóre tegoroczne odkrycia pobiły dotychczasowe "rekordy".

W Izraelu udało się odczytać najstarsze pełne zdanie zapisane w języku kananejskim, natomiast w sąsiednim Egipcie odkryto najstarszy grobowiec związany z przesileniem zimowym. W 2022 roku w Hiszpanii archeolodzy natrafili na pozostałości największej nekropolii z czasów Bizancjum na Półwyspie Iberyjskim. W tym samym roku na terenie Izraela odkryto jeden z najstarszych meczetów na świecie. Naukowcy ustalili też, że najstarsze afrykańskie szczątki Homo Sapiens są jeszcze starsze niż dotychczas sądzono.

th

Po odkryciu, że Niemcy posługują się maszyną szyfrującą Enigma, polski wywiad stanął przed wyzwaniem, któremu – jak uważano wówczas – nie da się sprostać: złamaniem szyfru tego urządzenia.

W 1929 roku Oddział II (wywiad) Sztabu Głównego zorganizował kurs kryptologii dla wybranych studentów matematyki Uniwersytetu Poznańskiego. Trzech jego absolwentów: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski otrzymało propozycję kontynuacji kariery kryptologicznej. 

Początkowo matematycy pracowali w Poznaniu. 1 września 1938 roku zlikwidowano ekspozyturę w tym mieście, a przyszli pogromcy Enigmy przenieśli się do Warszawy. Odtąd ich miejscem pracy stał się Pałac Saski. To tutaj dokonali oni "ataku matematycznego" na niemiecką maszynę. 

"Tam na piętrze w lewym skrzydle obok nieistniejącej kolumnady Pałacu Saskiego, ale z oknami na wewnętrzny dziedziniec, mieściło się biuro BS-4 i tam pod koniec 1932 roku nasza trójka wykryła tajemnice Enigmy", pisał we wspomnieniach Marian Rejewski.

Jak działała Enigma?

Enigma działała na zasadzie mechaniczno-elektrycznej. Układ rotorów (obracających się cylindrów, na których obwodzie znajdowały się litery) i łącznic kablowych powodował, że każdorazowo naciśnięcie klawisza powodowało wygenerowanie innej litery w szyfrze. Na przykład: po naciśnięciu litery A otrzymywało się literę Z w szyfrze, ale już przy kolejnym wciśnięciu litery A można było uzyskać literę B w szyfrze.

Dlatego do nadawania i odczytywania szyfrów Enigmy konieczne były dwa urządzenia i instrukcja układu okablowania i ustawienia rotorów. 

W skrócie działanie Enigmy wyglądało w sposób następujący:

1. Naciśnięcie przycisku na klawiaturze powodowało wysłanie impulsu elektrycznego. Impuls przechodził przez łącznicę kablową – na tym etapie zachodziła pierwsza zmiana liter.

2. Wymienne rotory z 26 złączami (po jednym na każdą literę) przesyłały impuls do przewodów odpowiadających innej literze. Obrót rotorów powodował każdorazową zmianę układu kodującego.

3. Sygnał wracał do łącznicy kablowej, gdzie litera była ponownie zmieniana.

4. Dotarcie impulsu elektrycznego powodowało zapalenie się lampki pod okienkiem z literą. 

Schematyczny sposób działania Enigmy przedstawia animacja:

Black chamber

Praca Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego była utrzymywana w ścisłej tajemnicy. Mężczyźni spotykali się wyłącznie z podpułkownikiem Karolem Gwidonem Langerem, kierownikiem Biura Szyfrów, i porucznikiem Maksymilianem Ciężkim, wykładowcą kursu kryptologii i opiekunem trzech matematyków w Sztabie Głównym. 

"Odizolowano mnie i moich kolegów tak dokładnie, że nawet woźny wnoszący herbatę na śniadanie nie miał prawa wstępu do naszego pokoju, u którego drzwi rozwieszono na domiar czarną kotarę, wskutek czego pokój nasz żartobliwie przezywano black chamber", pisał Rejewski we wspomnieniach. 

Ocalili 30 milionów ludzi

Dla zapewnienia jeszcze większej dyskrecji w 1937 roku ośrodek deszyfrażu przeniesiono do podwarszawskich Pyr. To tam na 5 tygodni przed wybuchem II wojny światowej Polacy przekazali aliantom sekret łamania szyfru Enigmy. 

Historycy II wojny światowej, którzy usiłują oszacować wpływ złamania szyfru "Enigmy" na losy wojny twierdzą, że wyczyn trójki młodych deszyfrantów skrócił wojnę o około 3 lata. Jeden rok wojny kosztował świat ok. 10 mln istnień ludzkich zatem rozszyfrowanie "Enigmy" przyczyniło się do ocalenia około 30 milionów osób.

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 bm