Joanna Łenyk-Barszcz i Przemysław Barszcz napisali książkę o polskich podróżnikach i odkrywcach na przestrzeni wieków.

- Było ich naprawdę wielu. Zasługują na bliższe poznanie i utrwalanie w świadomości także międzynarodowej - stwierdziła Joanna Łenyk-Barszcz. Przypomniała fascynująca postać Gaspara da Gama. Urodził się w Poznaniu, koleje losu rzuciły go do Indii, gdzie w okolicach Goa spotkał Vasco da Gamę. Razem wrócili do Europy. Gaspar da Gama był największym skarbem przywiezionym do Europy przez swego portugalskiego kolegę - uważa gość radiowej Jedynki. - Posiadał on bowiem ogromną wiedzę między innymi o przyprawach (a były one wtedy cenne jak skarb), o morzach i o wiatrach - podkreśla.
 
Autorzy książki "Poza horyzont – polscy podróżnicy" zdradzili, którzy z opisanych bohaterów są dla nich najważniejsi. Dla Pani Joanny taką postacią jest Józef Warszewicz - łowca orchidei, który wędrował po Ameryce Południowej w czasach "storczykowej gorączki" na świecie, poszukiwał i przesyłał sadzonki do Polski. Plon jego pracy oglądać możemy dziś m.in. w ogrodzie botanicznym w Krakowie. Nazwisko Warszewicza utrwalono w nazwach 150 roślin. To był nie tylko wielki botanik, ale i wielki Polak - dodała Łenyk-Barszcz. 

Najważniejszym polskim podróżnikiem według pana Przemysława jest z kolei Maurycy Beniowski. - Był konfederatem barskim, za co zesłano go na Syberię - przypominał. - Miał w sobie krew węgierską, słowacką, niemiecką i polską, ale zawsze przedstawiał się i podkreślał, że jest Polakiem. Z Kamczatki udało mu się wrócić - przez Pacyfik - do Europy. Jego pamiętnik bogato ilustrowany mapami i pomiarami był kluczem do skarbów dalekiej północy. Dziennikiem Beniowskiego interesowały się służby wielu państw. Beniowski jako pierwszy obcokrajowiec dotarł do północnych wybrzeży Alaski - opowiadał Barszcz.

Goście audycji podali więcej przykładów nietuzinkowych Polaków - podróżników.

***

Tytuł audycji: "Lato z Radiem"

Prowadzi: Roman Czejarek

Goście:  Joanna Łenyk–Barszcz i Przemysław Barszcz (autorzy książki "Poza horyzont – polscy podróżnicy")

Data emisji: 18.07.2016

Godzina emisji: 9.23

ab/pg

Wyd. Muza

Maria i Przemysław Pilichowie w książce "Wielcy podróżnicy, którzy odkrywali świat" przybliżają sylwetki 33 Polaków, którzy zajmowali się bardzo różnymi profesjami. Autorzy nie ukrywają, że mieli wielki kłopot z wyborem bohaterów, bo wielu rodaków wsławiło się podróżowaniem.

- Mimo całego wielkiego szacunku, nie poruszyliśmy tutaj tematu np. Arkadego Fiedlera, bo jest na jego temat wiele opracowań, książek oraz publikacji jego wnuka. Staraliśmy się wybrać bohaterów znanych, ale może nie aż tak bardzo - opowiada Maria Pilich.

Nazwy kwiatów, roślin, minerałów – co jeszcze zostało nazwane, by oddać cześć polskim podróżnikom? Kim był tajemniczy mnich, który ćwierć wieku przed Marco Polo dotarł do Azji? Zapraszamy do słuchania.

***

Tytuł audycji: Eureka – kultura i nauka

Prowadzi: Katarzyna Kobylecka

Goście: Maria i Przemysław Pilichowie (autorzy książki "Wielcy podróżnicy, którzy odkrywali świat")

Data emisji: 15.09.2016

Godzina emisji: 19.46

sm/mg

Czy wikingowie stworzyli polskie państwo?

9 października 1000 roku do brzegu Winlandii (prawdopodobnie dzisiejsza Nowa Fundlandia) przybiła łódź dowodzona przez Leifa Erikssona, syna Eryka Rudego. Eryk Rudy był odkrywcą Grenlandii i założycielem pierwszych normańskich osad na tej wyspie. Eriksson poszedł w ślady ojca i, kiedy usłyszał opowieści podróżnika Bjarniego Herjólfssona o lądzie położonym na zachód od znanych ziem, postanowił ruszyć na jego podbój.

Posłuchaj

Ameryka - po Islandii i Grenlandii - miała być kolejnym nowym domem dla wikingów. Ale nie wszystko poszło zgodnie z planem. – To było jedyne miejsce, które zakończyło się kolonizacyjną klęską Skandynawów – zauważył w 2017 roku prof. Władysław Duczko, autor książki "Moce wikingów. Świat wczesnośredniowiecznych Skandynawów". – Nie dali sobie rady z Indianami – powiedział.

Archeologiczna sensacja: druga osada wikingów za Atlantykiem

Skandynawska przygoda w Ameryce Północnej nie trwała długo, ale wikingom udało się wybudować przynajmniej jedną osadę, której ślady widoczne są do dziś. Gdy zatem 12 października 1492 roku Krzysztof Kolumb dotarł do wysp u brzegów kontynentu amerykańskiego, nie mógł powiedzieć, że żaden człowiek z Europy nie dokonał wcześniej tego, co on i jego załoga. Dlaczego więc to właśnie jego nazywamy odkrywcą Ameryki? – Kolumb odkrył Amerykę wtedy, kiedy należało ją odkryć. Europa była na to gotowa – tłumaczył prof. Władysław Duczko.

mc

"Krzysztof Kolumb był Polakiem"

Ferdynand Antoni Ossendowski był pisarzem, podróżnikiem, działaczem politycznym i dziennikarzem. Zmarł 3 stycznia 1945 roku.

– O jego życiu wiemy tylko to, co sam powiedział – prof. Zbigniew Kopeć w audycji Doroty Gacek z cyklu "Spotkania z Dwójką". – Korzystamy z jego wspomnień, utworów biograficznych i wywiadów, które udzielał prasie. Większość informacji pochodzi ze źródeł, których sam jest autorem.

Podróże inspirowane nauką

Dorastał na Kresach w rodzinie szlacheckiej o tatarskich korzeniach. Żył najpierw w Lucynie, na terenie dzisiejszej Łotwy, a następnie w Kamieńcu Podolskim. Jako nastolatek przeprowadził się do Petersburga, w którym ukończył gimnazjum.

– W tym czasie razem z wujem wyruszył na wyprawę, podczas której mieszkali w namiocie, polowali i łowili ryby. To był jego pierwszy kontakt z przyrodą, który później zaowocował podczas wędrówek przez Syberię, gdzie Ossendowski radził sobie doskonale – powiedział prof. Zbigniew Kopeć.

W Petersburgu ukończył studia chemiczne i podjął pracę naukową. W jej ramach odbywał ekspedycje po Azji, które stały się inspiracją dla jego pierwszych książek podróżniczych.

Już wtedy dał o sobie znać jego porywczy temperament. Z powodu udziału w demonstracjach studenckich musiał uciec z Rosji. Trafił do Francji i uczył się na Sorbonie, gdzie poznał samą Marię Skłodowską-Curie.

Powrócił do Rosji i ponownie udał się na ekspedycje naukowe na Syberię. Kolejny raz podpadł carskiej władzy za udział w proteście przeciwko represjom wymierzonym w Królestwo Polskie podczas rozruchów rewolucji 1905 roku. Dostał wyrok kary śmierci, która została zmieniona na półtora roku więzienia.

Po wyjściu na wolność tymczasowo się ustatkował i podjął pracę dziennikarza. Współpracował z rosyjskimi gazetami, a następnie zaczął pracę w polskim "Dzienniku Petersburskim".

Ferdynand Ossendowski podczas ekspedycji do Gwinei w dwudziestoleciu międzywojennym; Narodowe Archiwum Cyfrowe

Świadek rewolucji październikowej

W Petersburgu zastał go wybuch rewolucji bolszewickiej w listopadzie 1917 roku. Nie miał złudzeń co do nowej władzy i uciekł z miasta w kierunku dobrze znanej mu Syberii.

– Sądził, że tam odbędzie się walka. Pojawiła się Ententa i będzie wspomagać Rosję w zwalczaniu rewolucji. Znalazł się w szeregach tzw. białej armii admirała Aleksandra Kołczaka. Według swoich wspomnień był tam jednym z ministrów, co jest pewnie informacją grubo przesadzoną – mówił prof. Zbigniew Kopeć w audycji Polskiego Radia z 2017 roku.

Podczas zawieruchy wojennej Ferdynand Ossendowski wszedł w posiadanie dokumentów, które potwierdzały finansowanie Włodzimierza Lenina oraz pozostałych przywódców rewolucji październikowej przez Niemców. Ściągnęło to na niego nienawiść bolszewików, spotęgowaną jeszcze bardziej po wydaniu w 1930 powieści "Lenin", która demaskowała rewolucję oraz jej przywódcę.

Po klęsce Kołczaka dotarł do Mongolii, gdzie dołączył do grona zwolenników barona Romana von Ungerna-Sternberga, zwanego "krwawym baronem" ze względu na brutalne metody walki z bolszewikami. Jest to najbardziej tajemniczy rozdział życia Ossendowskiego, do końca nie wiadomo, czym zajmował się w Mongolii.

Pisarz-podróżnik

Po ucieczce z kraju opanowanego przez bolszewików dotarł do Stanów Zjednoczonych, w których w 1920 roku wydał książkę "Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów". Opisał w niej swoją drogę przez Syberię i Mongolię. Powieść szybko stała się światowym bestsellerem i przyniosła autorowi rozgłos, ale również dyskusje na temat wiarygodności. Wiązały się z ambicjami naukowymi autora, który podpisywał się z tytułem "profesor doktor".

– Zarzucano Ossendowskiemu, że jest niekonkretny, a jego doświadczenia są niemożliwe do przeżycia. Mylił się w podstawowych sprawach odnośnie odległości, opisu gatunków i w związku z tym jest niewiarygodny jako naukowiec – mówił prof. Zbigniew Kopeć w audycji Doroty Gacek.

Ossendowski odpowiedział na krytykę. Dbał o wiarygodność następnych książek – podawał rozmówców, od których zasięgał informacji – oraz zrezygnował z naukowych pretensji.

Na początku lat 20. powrócił do Polski. Pomnażał fortunę zakrojoną na szeroką skalę działalnością wydawniczą. Wydał kilkadziesiąt książek podróżniczych i reportaży z rozlicznych podróży, m.in. do Afryki, Azji, ale również i po bezdrożach II Rzeczpospolitej.

Zmarł 3 stycznia 1945 roku w Grodzisku Mazowieckim. Śmierć najprawdopodobniej zaoszczędziła mu cierpień z rąk funkcjonariuszy NKWD, którzy dopuścili się nawet rozkopania jego grobu, aby potwierdzić, czy pisarz rzeczywiście umarł. Ossendowski był znienawidzony przez komunistów za wydaną w 1930 roku powieść biograficzną o Włodzimierzu Leninie – w której demaskował rewolucję październikową i jej przywódców – oraz za wspomnienia z Rosji z lat 1917-1920, w których opisywał zbrodnie bolszewików.

sa

Pasja podróżowania

Strzelecki, syn zubożałego szlachcica, uczestnika powstania kościuszkowskiego, nie miał wykształcenia wyższego. Nie przeszkodziło mu to w rozwijaniu swoich zainteresowań i pogłębianiu ogromnej wiedzy w zakresie nauk przyrodniczych, geologii i geografii. Osiągnięcia życia tego wielkiego badacza dowodzą ogromnej jasności jego umysłu, przenikliwości myślenia i właściwej przedsiębiorczości w działaniu. To całe okrążenie Ziemi, wszystkie podróże finansował ze środków własnych, które zdobył wcześniej, zarządzając majątkami księcia Sapiehy, poznanego podczas podróży do Włoch.

Nie byłoby tej podróży, gdyby nie jeden znaczący fakt w jego życiu. W młodości Strzelecki marzył o podróżach zagranicznych, o poznawaniu świata. Traf jednak chciał, że spotkał na swej drodze pannę Aleksandrę Turno, w której z miejsca się zakochał. Ojciec Adyny, jak ją nazywano, nie wydał jednak zgody na oddanie mu ręki swojej córki. Uczucie było tak silne, że młodzi próbowali nawet wspólnej ucieczki – jak głosi legenda. Plany ich spełzły na niczym, panna Adyna do końca została panną, a Strzelecki zajęty podróżami i odkryciami nigdy nie znalazł czasu na założenie rodziny. Biografowie notują jeszcze tylko fakt, że przez wiele lat pisał listy do Aleksandry, dowodząc swojemu wielkiemu uczuciu.

Tak oto młody Strzelecki wyrusza w podróż po Europie, którą finansował z pieniędzy pochodzących ze spadku po rodzicach. We Włoszech poznał i zaprzyjaźnił się z magnatem Franciszkiem Sapiehą, który w dowód zaufania i uznania dla sprawności młodego szlachcica powierzył mu zarządzanie swoimi ogromnymi majątkami ziemskimi pod Mohylewem. W tej roli Strzelecki sprawdzał się znakomicie. Po śmierci księcia Sapiehy (1829) otrzymał po nim ogromny spadek, dzięki któremu mógł zrealizować marzenia swojej młodości i sfinansować liczne podróże i badania.

Podróż dookoła świata

Rozpoczął je od Francji, by po roku przenieść się do Wielkiej Brytanii, gdzie mieszkał do połowy 1834 roku. To z Liverpoolu wyruszył w swoją podróż dookoła świata. W trakcie tej 9-letniej przygody prowadził badania przyrodnicze w obu Amerykach, poczynając od północy i terytoriów Kanady. Podróżując na południe, przez Stany Zjednoczone i Amerykę Środkową dotarł do krajów Ameryki Południowej, gdzie nie poprzestał na badaniach przyrodniczych i geologicznych – zajmował się też pomiarami i obserwacją meteorologiczną (1836). W kolejnych latach podróżował po wyspach Polinezji, robił badania wulkaniczne na Hawajach (1838), by od 1839 roku, przez cztery kolejne lata, eksplorować Australię, Nową Zelandię i Tasmanię.

Wiele osób może zadawać pytanie – jak to jest z tym nazywanie gór czy pasm górskich – kto ma do tego prawo. W czasach odkryć było naturalną rzeczą, że odkrywca otrzymywał przywilej nazewniczy. W wielu przypadkach od imion odkrywców czy wynalazców nazywano poszczególne obiekty geograficzne, odkryte wynalazki, odkryte choroby itp. Do chwil obecnych spotykamy się z liczną grupą "rzeczy" tak właśnie nazwanych. Niech przykładem będzie polska noblistka Maria Skłodowska-Curie, która jeden z odkrytych przez siebie pierwiastków nazwała na cześć Polski "polonem" (Po, 84).

Przywilej nazewniczy pozostał do czasów obecnych – mniej się o nim słyszy, bo "wszystko" zostało już wynalezione, odkryte, nazwane. W tamtych czasach wiele dziewiczych terenów oczekiwało na swoich badaczy, na ludzi, którzy, jak w przypadku gór, rozrysują pierwsze dokładne mapy, zajmą się właściwymi pomiarami kartograficznymi... na ludzi, którzy je zdobędą, jakkolwiek, choćby i wspinając się.

Góra Kościuszki

Tak też uczynił Strzelecki, rysując dokładne mapy Gór Śnieżnych w paśmie Alp Australijskich. Wiele z gór miała swoje aborygeńskie nazwy, co pozwoliło na późniejszą dodatkową identyfikację odkryć. Najwyższa góra kontynentalnej Australii takiej nazwy nie posiadała. Nie była też wcześniej zmierzona pod względem wysokości i nie była oficjalnie zdobyta.

Jako pierwszy dokonał tego Paweł Edmund Strzelecki, stojąc na czele badawczej wyprawy, prowadzonej wspólnie z Jamesem Macarthurem, podróżując z Sydney do Melbourne. Trasa ta nie byłą wcześniej zdobyta ani tak dokładnie eksplorowana. Według pomiarów Strzeleckiego, stojącego wraz z Macarthurem na Mt Townsend, sąsiednia, nienazwana jeszcze góra, była od obecnej wyższa.

Strzelecki zdjął kapelusz i uroczyście ją nazwał imieniem wielkiego polskiego bohatera Tadeusza Kościuszki – pierwsze zapisy mówią o górze "Kosciusko", bez polskich znaków diakrytycznych. Właściwą Kościuszce literę "z" dodano dopiero w 1997 roku. Po akcie nazwania Strzelecki ruszył zdobyć szczyt, a Macarthur zszedł do bazy. Zdobyty szczyt mierzył 2228 metrów nad poziomem morza.

Późniejsze wyprawy innych badaczy, bazujące na starych mapach zawierających błędne dane, narobiły trochę zamieszania z odróżnieniem, która to jest ta Góra Kosciusko i czy rzeczywiście jest najwyższa. W 1851 roku stanowy geodeta Thomas Townsend naniósł ją na mapy hrabstwa Selwyn.

Odkrycie Strzeleckiego potwierdzili tez i nazwę zarejestrowali jako właściwą dwaj późniejsi przedstawiciele urzędu stanu Nowa Południowa Walia odpowiedzialnego za rejestrowanie oficjalnego nazewnictwa. Niezależnie więc od nazewniczego zwyczaju, dającego prawo odkrywcy lub pierwszemu zdobywcy na nadanie nazwy musi ona być zatwierdzona przez właściwy administracyjnie urząd.

Zarówno w Polsce jak i w innych krajach obecnie nazwami geograficznymi zajmują się Komisje Standaryzacji Nazw Geograficznych – które zatwierdzają nie tylko nowe nazwy, ale też określają np. polskie odpowiedniki nazw w innych krajach... choćby Paris – Paryż. Nad całością pieczę sprawują odpowiednie ministerstwa i właściwe akty prawne, a wszystko dodatkowo zatwierdzane jest i rejestrowane przez organizacje

PP

Data jego śmierci jest jednak dość kontrowersyjna - są źródła historyczne, które przyjmują wcześniejszą datę - niektóre z nich mówią o 30 września, inne zaś o 18 października 1876. Niezależnie od różnic poszczególnych źródeł, najprawdopodobniej wynikających z różnic przyjętych kalendarzy, najczęściej za datę tragicznej śmierci przyjmuje się 30 października.

Utalentowany i pracowity

Historia tego wybitnego badacza zdaje się być piękna z punktu widzenia wielkiego patrioty, człowieka silnego, ale też niezwykle wrażliwego. Strony Związku Sybiraków tak rozpoczynają notatkę - opis życia i dokonań Czekanowskiego: "Sława jego imienia opromienia blaskiem męczeńskim cierniową koronę narodu, z łona którego wyszedł" - tak pisał o Aleksandrze Czekanowskim inny wielki badacz, zoolog, lekarz i podróżnik Benedykt Dybowski. Trzeba już na wstępie przyznać, że w słowach tych nie było krzty przesady".

W podobnym tonie piszą inni badacze jego życia. Zbigniew Wójcik w biograficznej książce "Aleksander Czekanowski" (1982 rok), gdzie opowiada historię zesłańca z 1863 r., "który dzięki talentowi, niezwykłej pracowitości i przyjaciołom zamieszkałym w Rosji zapisał się trwale w dziejach nauki światowej".

Profesor Grzegorz Racki piszący na łamach "Przeglądu Geologicznego" (nr 10, 2019) w artykule pt. "Aleksander Czekanowski – odkrywca trapów syberyjskich", czy Maria i Przemysław Pilichowie w swojej książce "Wielcy polscy podróżnicy, którzy odkrywali świat". Ci ostatni tak także zwracali uwagę na tragiczne losy polskiego odkrywcy: "Spośród wszystkich podróżników opisywanych w książce "Wielcy polscy podróżnicy, którzy odkrywali świat", Aleksander Czekanowski był postacią najbardziej tragiczną i najbardziej pokrzywdzoną przez los. Był wybitnym geologiem, a przede wszystkim paleontologiem. Wykonane przez niego mapy zlikwidowały wiele białych plam na Syberii i stanowiły przez dłuższy czas jedyny materiał kartograficzny Syberii Środkowej. Niestety, żył krótko, ale jego pamięć trwa zarówno wśród uczonych rosyjskich, jak i w tekstach polskich biografów oraz w nazwach geograficznych na Syberii".

Przyrodnik i geolog

Aleksander Czekanowski urodził się 12 lutego 1833 roku w Krzemieńcu na Wołyniu. Związek Sybiraków zwraca uwagę, że 24 lata wcześniej, w tym samym Krzemieńcu, urodził się polski wieszcz Juliusz Słowacki. Wawrzyniec Czekanowski, ojciec wielkiego geografa i geologa, w owym czasie pracował w Krzemienieckim Liceum powstałym z założenia przez Tadeusza Czackiego. To ojciec zaszczepił synowi zamiłowanie do badań przyrodniczych - pasjonował się entomologią i zbieraniem owadów... pokazał również synowi jak organizować sobie warsztat badawczy szczególnie w trudnych warunkach. Umiejętności te niezwykle przydały się w surowym środowisku Syberii. Matka Aleksandra, z domu Gastell, była córką profesora Uniwersytetu Wileńskiego.

Wykształcenie młodego Aleksandra, po ukończeniu gimnazjum w wieku 17 lat, zaczęło się na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Kijowskiego. Medycyna jednak nie była marzeniem młodego Polaka. Po dwu latach opuszcza Kijów i przenosi się na Uniwersytet w Dorpacie - obecnie Tartu w Estonii - gdzie studiuje na wydziale mineralogicznym. Te studia wskazały mu drogę jako przyrodnika i geologa - główne dziedziny, w których realizował swoje poszukiwania i dokonywał niesamowitych odkryć. To właśnie tam poznał ludzi, z którymi ponownie zetknął się w ciężkich czasach syberyjskich - Benedykta Dybowskiego i wybitnego paleontologa Fryderyka Szmidta. Po dwu latach, w 1957 roku, po ukończeniu studiów w Dorpacie, Czekanowski powrócił do Kijowa i pracy z uniwersyteckimi zbiorami paleontologicznymi.

Zesłany na Syberię

Okres ten okazał się znaczący w jego życiu. Przed wybuchem powstania styczniowego użyczał swojego mieszkania na spotkania elit młodych Polaków. Spotkania te skutkowały podejrzeniem o udział w powstaniu i po aresztowaniu w 1863 roku został zesłany na Syberię. "Dzieje.pl" tak krótko wzmiankują ten fakt: "W powstaniu nie brał udziału, został jednak aresztowany, ponieważ prowadził dom otwarty i wśród jego gości bywali również ludzie rozpolitykowani. W 1863 r. skazano go na 6 lat katorgi na Syberii – początkowo odbywał ją na Zabajkalu".

Grzegorz Racki dodaje jeszcze: "wychowanek uniwersytetów w Kijowie i Dorpacie (Tartu), został skazany na katorgę (i odebranie stanu szlacheckiego!) za udział w przygotowywaniu powstania styczniowego w Kijowie".

Pilichowie o zesłaniu i początkowym okresie syberyjskim piszą niezwykle obrazowo: "W 1863 roku, jako podejrzany o uczestnictwo w powstaniu styczniowym (chociaż najprawdopodobniej nie brał w nim czynnego udziału), został aresztowany przez Rosjan za udział w "szajce buntowniczej" (w jego mieszkaniu zbierała się elita młodzieży). Zesłany na Syberię, szedł tam pieszo, towarzyszył mu przyrodnik i chemik, były pracownik uniwersytetu kijowskiego Mikołaj Hartung. (...) Do Tomska dotarł chory na tyfus, choroba ta przysparzała mu cierpień do końca życia. Częściowo tylko wyleczony szedł dalej na wschód, aż dotarł za Bajkał, do Daurii w okolicach Czyty (między Górami Jabłonowymi i Górami Czerskiego)".

Pomoc przyjaciół

W owym czasie odezwał się dawny znajomy z Dorpaty - ponownie spotkał Dybowskiego, dzięki któremu mógł zawdzięczać przeżycie i trochę lepsza kondycję. Dybowski zajął się leczeniem Czekanowskiego oraz wciągnął go do badań nad przyrodą okolicznych terenów. W pracach swoich i w ciężkim życiu w surowym klimacie radził sobie poznanymi w młodości sposobami. Cierpiąc biedę i posługując się prymitywnymi narzędziami dokonywał niezwykłych badań geologicznych, przyrodniczych i geograficznych. Co ciekawe, mimo takich przeciwności, nigdy się nie skarżył.

W dalszych losach polskiego badacza niebagatelny wpływ na poprawę warunków i w końcu na uwolnienie z kary prac przymusowych miał kolejny przyjaciel z Dorpatu - Fryderyk Szmidt. Był to rok 1866. Odkupił on od Czekanowskiego jego dotychczasowe zbiory, zatrudnił przy ich sklasyfikowaniu i opisaniu, dopomógł w przeniesieniu do Irkucka, gdzie mógł działać w Syberyjskim Oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Wreszcie, po dziesięciu latach otrzymał pozwolenie na przyjazd do Petersburga. Zajął się tam zebraniem i klasyfikacją swoich zbiorów, a opisane obserwacje zawarł w wielu naukowych publikacjach.

Samobójcza śmierć

W końcu swojego tragicznego życia doznał jeszcze jednej katorgi - popadł w silną depresję ze względu na kierowane pod jego adresem pomówienia. Pilichowie tak relacjonują ten ostatni okres życia: "Miał sprzyjające warunki do pracy naukowej, ale dopadła go depresja i nasilenie choroby nerwowej, na jaką zapadł już na Syberii i 18 października 1876 roku popełnił samobójstwo. Podobno został posądzony o kradzież pieniędzy na kolejną wyprawę, co nie było prawdą, ale on sam presji społecznej nie wytrzymał. Miał zaledwie 43 lata, był w pełni sił twórczych. Według niektórych źródeł przyczyną śmierci miała być niewydolność nerek. Nie jest to jednak prawda, on się po prostu otruł, chociaż niektórzy uważają, że zatrucie amoniakiem było spowodowane przypadkowym błędem. Kilka dni później został pochowany na Cmentarzu Smoleńskim w Petersburgu, w miejscu dziś nieznanym".

Wymieniona data 18 października oznaczana jest według kalendarza juliańskiego, używanego w Rosji do 1918 roku. Niezależnie od sposobu określania daty odczuwamy smutek po utracie tak wspaniałego badacza i odkrywcy. Warto zajrzeć do różnych publikacji opisujących jego piękną biografię.

PP

Aleksandra Olędzka-Frybesowa urodziła się 25 listopada 1923 roku.

– Data urodzin zawsze sytuuje człowieka w pokoleniu, które nosi na sobie ślady historii. A w moim pokoleniu było tych śladów bardzo dużo: najpierw 1939, potem okupacja, Powstanie Warszawskie, trochę partyzantki, potem ciemne noce stalinizmu – mówiła poetka w jednej z audycji Polskiego Radia.

W radiowych wspomnieniach Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej jej własna biografia jest jedynie tłem dla opowieści o życiowych i twórczych – to szło zawsze w parze – fascynacjach oraz inspiracjach. Rzeczach, które znajdowały później odzwierciedlenie w jej esejach, przekładach czy po prostu w wierszach.

"ci już nie udawali, że to śliczna pani"

W 1941 roku 18-letnia Aleksandra, wówczas jeszcze Olędzka, zdała maturę – po nauce na tajnych kompletach – i włączyła się w działalność konspiracyjną. Była łączniczką (pseudonim "Magda") w VII Obwodzie "Obroża" Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej, a w czasie Powstania Warszawskiego – w Grupie "Kampinos".

– W okupowanej Warszawie poza przyspieszonym kursem konspiracji było także życie kulturalne, choćby koncerty w prywatnych mieszkaniach, w kawiarniach na Polnej – opowiadała Aleksandra Olędzka-Frybesowa o czasach II wojny. – Człowiek wybierał wtedy też powstańcze piosenki, które odpowiadały sytuacji. Ale miałam do nich stosunek ambiwalentny. Tak dużo było w nich młodzieńczego zapału i heroizmu, a jednocześnie tak dużo dziecinnego junactwa. Przyznam się, że jak się pod to podkładało imiona i twarze ludzi, którzy nie przeżyli, nie sposób tego było śpiewać.

Jedną z twórczych inspiracji tych wojennych doświadczeń był, jak mówiła poetka, jej wiersz dedykowany partyzantom, "leśnym ludziom", a zawierający m.in. znamienną frazę "ci już nie udawali, że to śliczna pani".

Języki i podróże

Ta przyszła wielojęzyczna tłumaczka potrafiła uczyć się języków w niekorzystnym wojennym czasie. – Poznawała te języki w dużym stopniu samodzielnie: francuski, znała również niemiecki, angielski, później nauczyła się hiszpańskiego – przypominał w radiowej audycji dziennikarz Witold Malesa.

Znajomość tych języków służyła Aleksandrze Olędzkiej-Frybesowej przy jej pracach translatorskich, przydała się jednak i w podróżach. To podróże bowiem, traktowane jako przeżycia duchowe i egzystencjalne, należały do jej największych pasji.

Po dalszym, już powojennym kształceniu (polonistyka w Krakowie i w Warszawie), po pracy w Polskim Radiu (na stanowisku redaktorki w Wydziale Audycji Wymiennych z Zagranicą), w końcu: po współpracy z Państwowym Instytutem Wydawniczym Aleksandra Olędzka-Frybesowa mogła zrealizować swoje podróżnicze marzenia. Wówczas, w połowie lat 60. XX w., europejskie wyjazdy nie należały do najłatwiejszych, ale tu dopomógł kontekst osobisty: mężem Aleksandry był Stanisław Frybers, historyk literatury i dyrektor Ośrodka Kultury Polskiej na Sorbonie.

– Spędziłam 5-6 lat w Paryżu z możliwością podróżowania po Europie. To był czas, który zaowocował czymś dla mnie bardzo ważnym – podkreślała Aleksandra Olędzka-Frybesowa w Polskim Radiu. – To było między innymi olśnienie sztuką romańską, u nas w Polsce bardzo ubożuchną, a tam to jest po prostu szaleństwo.

Klasztor San Juan de los Reyes w Toledo. Fot. Shutterstock. "Przykład tego, jak w zetknięciu z obcą, arabską sztuką powstała fascynująca nas swoją nowością – hiszpańska twarz gotyku", pisała Aleksandra Olędzka-Frybesowa

Drogami średniowiecznej Europy

Te podróże, do Francji, Hiszpanii, Włoch, Grecji czy Belgii, stały się przyczynkiem do powstania znakomitych "sprawozdań ze zwiedzania", szkiców i esejów poświęconych choćby francuskiej architekturze romańskiej czy fascynującej mieszance stylów (islamskich i chrześcijańskich) na hiszpańskiej ziemi.

Teksty te – wydane m.in. w tomach "Z Paryża w przeszłość. Wędrówki po Europie" (1973), "W głąb labiryntu. Wędrówki po Europie" (1979), "Drogami średniowiecznej Europy" (1997) – były docenianie zarówno przez miłośników takich form pisania, jak i przez znawców. – Sądząc po tych wyrafinowanych esejach o sztuce i architekturze sakralnej można było pomyśleć, że ich autorka studiowała historię sztuki. A okazuje się, że była samoukiem – podkreślała w Polskim Radiu tłumaczka Krystyna Rodowska.

W radiowych wspomnieniach samej Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej zachowały się natomiast migawki z tych podróży w przeszłość Europy. Na przykład chorał gregoriański wysłuchany w jednym z francuskich opactw benedyktyńskich.

– Wykonany przez mnichów w białych szatach, którzy procesjonalnie weszli, zasiedli w stallach i zaczęli śpiewać. Miało się wrażenie, że ta muzyka nie wydobywa się z ich ust, ale nasyca całą przestrzeń kościoła: nawy i sklepienie. To kwestia tajemnicy budownictwa średniowiecznego – kto tak jak oni potrafił ustawić sprawę akustyki.

Drugim wielkim kulturowo-historycznym tematem stała się dla Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej sztuka bizantyńska. – Miałam możność podróżowania po krajach Europy środkowo-wschodniej. Były to wyprawy niezapomniane, otworzyły się dla mnie całkiem nowe przestrzenie – opowiadała. – Jak wcześniej zafrapowała mnie wczesnośredniowieczna sztuka zachodniej Europy, tak tutaj zetknęłam się ze sztuką bizantyńską, z ikonami, z teologią prawosławną, z rytuałem prawosławnych nabożeństw i z chórami cerkiewnymi.

Plonem tych nowych olśnieni był m.in. tom esejów "Patrząc na ikony. Wędrówki po Europie" (1989), poświęcony sztuce Rawenny, Macedonii, Bułgarii czy Rumunii.

Freski z bazyliki San Vitale w Rawennie. Fot. Shutterstock. "Rawenna jest jak uchylenie drzwi; za nimi nagle ukazuje się wspaniałość nieznanego świata", pisała Aleksandra Olędzka-Frybesowa

"Młodzi dziękowali mi za ten przekład"

Aleksandra Olędzka-Frybesowa już w 1949 roku została członkiem Sekcji Tłumaczy Polskiego PEN Clubu. Kolejne lata przynosiły jej rozliczne tłumaczenia, głownie z języka francuskiego, również z angielskiego, a nawet z hiszpańskiego. W latach od 70. do 90. była również redaktorką cenionego pisma "Literatura na Świecie".

W 1992 roku za swój bogaty dorobek przekładowy, przede wszystkim z francuskiego obszaru językowego, otrzymała prestiżową Nagrodę Fundacji im. Kościelskich.

Wśród tłumaczonych przez nią autorów jest i Simone de Beauvoir, i Emile Zola, i Henry Graham Greene, i Jacques Maritain, i Paul Valéry, i współcześni poeci francuscy. Być może jednak do największych osiągnięć translatorskich Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej należą przekłady Antoine’a de Saint-Exupéry’ego i Simone Weil.

– Kiedy Instytut Wydawniczy PAX zaproponował mi przełożenie "Twierdzy" Saint-Exupéry’ego, długo się wahałam, bo to jest rzecz po prostu niedopracowana. Uznałam w końcu, że trzeba ją przełożyć i ani przez chwilę tego nie żałowałam – wspominała tłumaczka.

"Twierdza" to książka szczególna w dorobku autora "Małego Księcia". Sam pisarz uznawał ją za swoje dzieło życia. Dzieło, i w tym leży źródło owego "niedopracowania", niedokończone.

- Jest to jego summa, przesłanie, które chciał po sobie zostawić. Styl ma ta opowieść podniosły i sentencjonalny, osnową jest baśń wschodnia. Znajdziemy tu refleksje o wolności, o odpowiedzialności, o roli ciągłości tradycji. I postawę afirmacji, czułości, nie czułostkowości!, do ziemi, do świata – opowiadała Aleksandra Olędzka-Frybesowa o "Twierdzy".

Jak dodawała, po wydaniu tej książki podchodzili do niej nieznajomi młodzi ludzie, którzy dziękowali za ten wielki (ponad 500 stron) przekład.

Z innych radiowych wspomnień Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej związanych z autorem "Nocnego lotu" wyróżnia się jedno, z udziałem matki pisarza.

– Spędzając kiedyś wakacje wielkanocne na południu Francji, przejeżdżaliśmy przez miejscowość Cabris. Przypomniało mi się, że przyjaciele francuscy powiedzieli mi: "Jeżeli będziesz kiedyś w Cabris, zajedź do pani Saint-Exupéry, ona się ucieszy, że jej syn jest czytany w Polsce".

– Bez uprzedzenia, przepraszając, weszłam do niej. Spotkanie było zjawiskowe: wysoka, białogłowa, na biało ubrana niewidząca kobieta, która ucieszyła się, że Exupéry jest po polsku czytany. Zaprosiła nas też na śniadanie wielkanocne.

– Ale najważniejsze jest to, co stało się potem. Był rok 1968. W momencie, kiedy nasze wojska wkroczyły do Czechosłowacji, nie wiedziałam, co ze sobą zrobić w Paryżu, kryłam się. I nikt z przyjaciół francuskich nie wpadł na taką myśl, co ta stara niewidoma kobieta. Poczta przyniosła mi list pisany na maszynie przez sekretarkę pani Exupéry. Na dole tylko, drżącą ręką, umieszczony był jej podpis. List ten zawierał zdanie: "ja wiem, co teraz pani przeżywa".

Zmysły i metafizyka

Już w esejach Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej, jak mówiła Krystyna Rodowska, dochodził do głosu jej stop ogromnej pracy poznawczej i wrażliwości poetyckiej. Wrażliwości, która zaowocowała wieloma tomikami wierszy.

– W jej twórczości poetyckiej objawiają się choćby doświadczenia wojenne, po wielu latach przetworzone. Jest to poezja czerpiąca z dokonań awangardy, ale i za pan brat z tradycją, ze współczesnością, niesłychanie zmysłowa, zapatrzona w naturę i w sztukę. I bardzo ciekawa poznawczo – podkreślała Krystyna Rodowska.

Co charakterystyczne dla wyborów twórczych Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej, jej poezja dotyczy w dużej mierze świata duchowego. – Jest tu obecna perspektywa metafizyczna, ale zawsze w sposób dyskretny. Nie jest to poezja religijna, ten wymiar metafizyczny jedynie tu się sugeruje – tłumaczyła Krystyna Rodowska.

Postawy uważności wobec tego, co transcendentne, poetka mogła się uczyć choćby u wielkiej francuskiej filozofki i mistyczki, której pisma tłumaczyła – u Simone Weil. – To była niezwykle dramatyczna postać, do końca życia nie przestała się ostro wadzić z Bogiem – opowiadała Aleksandra Olędzka-Frybesowa o tej myślicielce, mistrzyni duchowej takich twórców, jak Józef Czapski czy Czesław Miłosz.

***

Czytaj także:

• Od Śródziemia po Aleksandrię. Literackie światy Marii Skibniewskiej
• Karl Dedecius. Niemiec, który żył w języku polskim

***

– Pamiętam jej ostatni wieczór, jaki miała w warszawskim Domu Literatury – wspominała Krystyna Rogowska. – Udany, świetny, ona była bardzo wzruszona. Ale nie mogła przemówić już ani słowa, nie pozwalała jej na to jej choroba.

Aleksandra Olędzka-Frybesowa zmarła 23 października 2012 roku.

"Nie zapominajcie, mówił samotny Rilke / że życie jest chwałą", pisała w swoim wierszu "Samotności" na kilka lat przed śmiercią.

jp

Źródła:

Aleksandra Olędzka-Frybesowa, "Drogami średniowiecznej Europy", Kraków 1997; tejże, "Patrząc na ikony", Warszawa 2001; cytat z wiersza za: "Kwartalnik Artystyczny" 2001/4; hasło: "Aleksandra Olędzka-Frybesowa" w słowniku biobibliograficznym "Współcześni polscy pisarze i badacze literatury"; Powstańcze Biogramy: "Aleksandra Olędzka", www.1944.pl.

"Dziecko lasu"

- Zainteresowanie lasem wzięło się stąd, że urodziłem się w leśniczówce i przez pierwsze sześć lat właściwie nie widziałem ludzi tylko zwierzęta - śmieje się gość Czwórki. - Póżniej, kiedy skończyłem studia i zacząłem jeździć po świecie, postanowiłem wrócić do przyrody, zwłaszcza tej lokalnej.  Wtedy też zacząłem ją świadomie doceniać. Jeśli musiałbym wybrać, co najbardziej interesuje mnie w lesie, to byłoby to podglądanie życia jeleni. 

Parki narodowe, lasy gospodarcze i prywatne

Las ma mnóstwo tajemnic i nie ma człowieka na świecie, który byłby w stanie wszystkie odkryć. - Nie jestem typem surwiwalowca, tylko obserwatora i mam świadomość, że te lasy, które mamy, powstały z dużym udziałem człowieka - tłumaczy. - To są obszary gospodarcze, ale można tutaj oglądać dziką przyrodę: jelenie, borsuki, chrząszcze i inne zwierzęta. Las rośnie bardzo długo, dlatego dziś trzeba go planować z wyprzedzeniem. W Polsce przede wszystkim mamy do czynienia z lasami państwowymi, ale są też prywatne. - Lasami opiekują się leśnicy pracujący w lasach gospodarczych i parkach narodowych, natomiast właściciel prywatny ma obowiązek zajmować się lasem według zasad ustalonych przez starostwo - dodaje rozmówca Adama Smolarka.

"Mierzyłem lodowce, liczyłem pingwiny"

Drugą pasją Piotra Horzeli są podróże. Gość Czwórki mieszkał m.in. w Polskiej Stacji Polarnej na Antarktyce i w Sudanie Południowym. - Zależało mi, żeby obejrzeć różne światy, a właściwie jeden świat, ale z rożnych punktów. Chciałem zobaczyć jak zachowam się w tych miejscach i dowiedzieć się o sobie czegoś więcej - opowiada. - Mierzyłem lodowce, liczyłem pingwiny, ale długa izolacja na Antarktyce nie jest dla mnie. Praca w najmłodszym państwie świata była dla mnie tak fascynująca, że pojechałem do Sudanu na trzy miesiące, a zostałem dwa lata.    

Wyświetl ten post na Instagramie

Post udostępniony przez Horzela Opowiada (@horzela_opowiada)

Sprawdź też:

• Białowieża. "Najpiękniejsza fototapeta świata"
• Zielone miejsca pamięci - współczesne pomniki

"Dwa tygodnie czekałm na niedźwiedzie"

Swoją pasję gość Czwórki dokumentuje w filmach, które tworzy razem ze swoją dziewczyną Martą. - W naszej szerokości geograficznej raczej nie boję się zwierząt. Owszem są niedźwiedzie, ale w Bieszczadach nie spędzam dużo czasu. W tym roku szukałem ich przez dwa tygodnie, ale "ujawniły" się dwa dni po tym, jak wróciłem do domu - śmieje się Horzela. - Natomiast z wilkami spotkałem się wielokrotnie, ale nigdy nie miałem sytuacji, która w jakikolwiek sposób podniosłaby ciśnienie - nie albo wilkom.  

Czy bać się wilków? Kiedy mogą być niebezpieczne? O odszkodowaniach! / Piotr Horzela - Opowiada

***

Tytuł audycji: Pasjonauci

Prowadził: Adam Smolarek

Gość: Piotr Korzela (podróżnik, opowiadacz)

Data emisji: 17.12.2022

Godzina emisji: 12.18

kul

Mała wioska w gminie Bielsk Podlaski. Zdaniem gościa "Kulturalnej Jedynki" właśnie tu bije serce regionu. Ma to związek m.in. z jego historycznymi granicami. - Serce Podlasia zawsze biło między Narwią a Bugiem. Takie grody jak Mielnik, Drohiczyn, Bielsk Podlaski i Suraż zostały założone przez Jarosława Mądrego już w XIII wieku - tłumaczy dr Ewa Zwierzyńska i dodaje, że ziemie te stanowiły zaczątek i najstarszą część Podlasia. 

Język podlaski. "Żywa skamielina"

Tereny między Bugiem a Narwią mają swoją specyfikę. To niezwykle barwna mieszanka wpływów. - Tu wytworzył się zupełnie inny język. Posiadający cechy zarówno gwar białoruskich, jak i ukraińskich, dlatego bardzo trudno jest go sklasyfikować. Ostatnio naukowcy, badając lingwistycznie strukturę, języka doszli do wniosku, że jest to oddzielny język podlaski, ponieważ wyróżniają go charakterystyczne cechy, których nie mają gwary ukraińskie i białoruskie - opowiada. 

Pojawiła się nawet teoria, że język podlaski jest najstarszym reliktem języka staroruskiego, który był językiem urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim. - W tym właśnie języku pisane były dokumenty urzędowe czy statut Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nazywany starobiałoruskim, właściwie w formie niezmienionej przetrwał na Podlasiu do dzisiaj - tłumaczy dr Ewa Zwierzyńska i nazywa ten język skarbem i "żywą skamieliną".

Podlaszucy i Podlasianie

Podział ów jest dziełem autorki książki "Podlaska mozaika - reportaże z raju, krainy błota i mgły". Mieszkańcy Podlasia powinni nazywać się Podlasianami, ale wśród nich rozmówczyni Małgorzaty Raduchy wyróżnia właśnie Podlaszuków. - Oni sami się tak nazywają i są wyodrębnioną grupą etniczną, religijną. To są najczęściej ludzie prawosławni, posługujący się językiem podlaskim lub gwarami przejściowymi - analizuje gość "Kulturalnej Jedynki".

Tytuł książki nie jest przypadkowy, a słowo "mozaika" ma wiele warstw. To różnorodność kolorów i faktur. - Ja tak postrzegam Podlasie. Jest wielokulturowe, ma liczne odcienie. Ale "mozaika" w mojej książce ma również trochę inne znaczenie. Chciałam pokazać Podlasie w sposób przekrojowy. Nie da się pokazać wszystkiego, więc zdecydowałam się na reportaże krótkie. To bardziej migawki, pocztówki z Podlasia, które ukazują bardzo różne aspekty - wyjaśnia.

YouTube/Podlaskie Travel

Czytaj też:

• Klub seniorek ze wsi Łubin Rudołty. Wypiekają, szyją, wyszywają
• Legendy, cerkwie i Dąb Dunin. Podlaski szlak z  Wojciechem Koronkiewiczem

Podlaska duchowość

Tu mieszają się religie i dawne wierzenia. Drzewa uznaje się za święte: nie ścina się np. dębów. Tu wciąż żywe są tradycje szeptuch. - Doświadczam tej duchowości na każdym kroku. Według mnie te rytuały są tak dobrze opowiedziane i znane, że nie zamieściłam specjalnego reportażu o szeptuchach. Ale podróżując po Podlasiu, poznałam mnóstwo "zwykłych ludzi", którzy odkrywali przede mną swoje niesamowite duchowe światy. Odnajdywałam np. legendy, które zna tylko kilka osób we wsi - podsumowuje dr Zwierzyńska.

***

mg