24 stycznia 1925 roku na wniosek ministra spraw wojskowych gen. Władysława Sikorskiego Rada Ministrów podjęła decyzję o budowie w Warszawie Grobu Nieznanego Żołnierza.

Idea grobu nieznanego żołnierza zrodziła się we Francji po bitwie pod Verdun. Wówczas poległo tam ponad pół miliona ofiar. Po I wojnie światowej pod Łukiem Triumfalnym złożono ciało bezimiennego żołnierza i wmurowano tablicę z napisem: "Tu leży Nieznany Żołnierz".

W Polsce na polecenie prezydenta Stanisława Wojciechowskiego 30 listopada 1923 roku powołano Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza.

– W Warszawie sygnałem do zajęcia się tą sprawą było pojawienie się w 1924 roku płyty przed pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego, który był usytuowany przed kolumnadą Gmachu Sztabu Generalnego Wojska Polskiego na placu Saskim – mówił konserwator zabytków Miasta St. Warszawy inż. Feliks Ptaszyński w audycji Małgorzaty Kandefer w 1983 roku. – Na płycie widniał napis: "Tu spoczywają zwłoki nieznanego żołnierza poległego za ojczyznę".

Według powszechnego przekonania ofiarodawcą tej płyty był Ignacy Józef Paderewski.

Jak się okazało po latach, fundatorem płyty było Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej. Wkrótce, w 1924 roku, powstał Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Na początku kwietnia 1925 roku odbyło się pierwsze uroczyste posiedzenie Komitetu pod przewodnictwem gen. Władysława Sikorskiego. Na autora projektu pomnika wybrano rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego.

Integralna część Pałacu Saskiego 

Początkowo nie było pewności co do lokalizacji grobu. Rozważano postawienie pomnika w okolicach Cytadeli, Fortu Legionów czy u wylotu Mostu Poniatowskiego. Szybko jednak rozwiano te wątpliwości. Miejsce pod arkadami Pałacu Saskiego wydawało się idealne, ponieważ to tam znajdowała się już pamiątkowa płyta. Ponadto pałac stanowił najważniejsze dla Wojska Polskiego miejsce na mapie przedwojennej Warszawy - to tutaj znajdowała się, od chwili odzyskania niepodległości, siedziba Sztabu Generalnego. Plac przed pałacem był miejscem, gdzie odbywały się najważniejsze uroczystości patriotyczne, m.in. defilady wojskowe podczas rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja i odzyskania niepodległości 11 listopada.  

Trumnę z ciałem żołnierza, które miało spocząć pod arkadą wskazała Jadwiga Zarugiewiczowa, matka Konstantego Zarugiewicza, walczącego w oddziałach orląt lwowskich, poległego w bitwie pod Zadwórzem. Do uroczystego pogrzebu Nieznanego Żołnierza doszło 2 listopada 1925. W uroczystości wzięli udział: prezydent Stanisław Wojciechowski, gen. Władysław Sikorski i Marszałek Józef Piłsudski. Wówczas ciało bezimiennego żołnierza złożono w centralnej części kolumnady Pałacu Saskiego.

– Dzwony kościelne w całej diecezji biły przez godzinę, od 12.00 do 13.00 – mówił o oficjalnych uroczystościach pogrzebowych Nieznanego Żołnierza inż. Ptaszyński. – W momencie złożenia trumny do grobu po wystrzale armatnim nastąpiła minutowa cisza w całej Polsce. To był właściwie królewski pogrzeb Nieznanego Żołnierza.

Ocalały

Pałac Saski, w którego centralnej części znajdował się Grób Nieznanego Żołnierza, został zburzony w czasie Powstania Warszawskiego. Jak to możliwe, że ocalały jedynie trzy arkady otaczające grób?

– Niemiec, który miał wysadzać Pałac, nie wykonał rozkazu – mówił konserwator inż. Ptaszyński. – Był wychowany w duchu przywiązania do tradycji i Grób Nieznanego Żołnierza, o którym on na pewno wiedział, był również dla niego jakąś świętością.

Dziś, kiedy Pałacu Saskiego już nie ma, wymowa grobu jest szczególnie dobitna. Nagie cegły pozostawione po obu stronach sklepienia pomnika przypominają o tym, że stanowił on kiedyś część większej całości. Przy Grobie Nieznanego Żołnierza pełnione są całonocne warty, a podczas uroczystości państwowych przedstawiciele najważniejszych urzędów składają tam wieńce.

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

jp

mb

Odbudowa Pałacu Saskiego. Uroczyste przekazanie projektu ustawy.

Wart pałac Sasa

W miejscu, gdzie stoi dziś jedyny ocalały fragment Pałacu Saskiego, czyli Grób Nieznanego Żołnierza, w drugiej połowie XVII wieku znajdował się dwór Tobiasza Morsztyna. Jego brat i spadkobierca Jan Andrzej Morsztyn, polityk znany dziś przede wszystkim jako poeta, uzyskał od króla pozwolenie na budowę barokowego pałacu. Gmach zaprojektował - według różnych źródeł - albo Tylman z Gameren, albo architekt Wazów Giovanni Battista Gisleni.

Morsztynowie nie zagrzali miejsca w pałacu. W 1713 roku córka Morsztyna sprzedała posiadłość Augustowi II Mocnemu. Ten natychmiast zabrał się do wielkiej przebudowy, pragnąc stworzyć królewską rezydencję na wzór Wersalu, z reprezentacyjnym placem i wspaniałym ogrodem. Pałac, nazwany wówczas Saskim, stał się tym samym centrum założenia urbanistycznego zwanego Osią Saską. Augustowi II nie starczyło życia na dokończenie imponującego projektu, ale rozbudowę kompleksu kontynuował jego syn i następca tronu August III Sas.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów, z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił Justynie Piernik w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.

Okres jego panowania to lata świetności Pałacu Saskiego, do którego przyłączono sąsiadujący z nim Pałac Brühla i rezydencję biskupa Potockiego. Złota epoka skończyła się jednak w roku śmierci króla w 1763 roku. Wprawdzie Pałac Saski znajdował się w rękach elektorów Saksonii aż do 1816 roku, jednak przestał być rezydencją królewską i zaczął podupadać. Nie znaczy to wcale, że o nim zapomniano.

Praca, dom, szkoła, wojsko...

Po 1763 roku Sasi wynajmowali pomieszczenia pałacowe na mieszkania i biura. W 1810 roku w prawym skrzydle Pałacu Saskiego zamieszkał Mikołaj Chopin z żoną i dwojgiem dzieci: trzyletnią Ludwiką i kilkumiesięcznym Fryderykiem. Ojciec przyszłego kompozytora podjął pracę jako nauczyciel francuskiego w Liceum Warszawskim, które do 1817 roku wynajmowało inną część tego samego gmachu. Chopinowie wyprowadzili się z pałacu w tym samym roku, w którym opuściło je liceum.

Budynek został częściowo zniszczony w czasie powstania listopadowego. W 1837 roku Pałac Saski został kupiony przez rosyjskiego kupca Jana Skwarcowa, który zlecił gruntowną przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. To on stworzył Pałac Saski w najbardziej znanym kształcie - w miejscu rozebranej środkowej części kompleksu wstawiono charakterystyczną kolumnadę w stylu korynckim.

Pałac Saski na początku XX wieku. W tle widoczny sobór św. Aleksandra Newskiego. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1841 roku na środku placu przed budynkiem postawiono pomnik przeciwników powstania listopadowego: "Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze". Monument przeniesiono, gdy pod koniec XIX wieku w jego miejscu zaczął powstawać ogromny sobór św. Aleksandra Newskiego. W 1864 roku spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac carskiej armii, która do 1915 roku zajmowała budynek jako siedzibę rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego.

Pomnik ku czci poległych w powstaniu listopadowym lojalistów przed Pałacem Saskim. Fot. Polona/domena publiczna

Pałac Saski – przedwojenny Pałac Kultury

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski przeszedł w ręce Polaków, ale nie zmienił swojego charakteru – teraz znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1928 roku plac Saski przemianowano na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku, dzięki pracy matematyków Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski. Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a Pałac Brühla był siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera. W 1940 r. nazwę placu zmieniono na Adolf Hitler Platz.

Niemieckie uroczystości z okazji pierwszej rocznicy wybuchu II wojny światowej przed Pałacem Saskim połączone z przemianowaniem placu Piłsudskiego w Warszawie na Adolf Hitler Platz. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Po stłumieniu Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, Pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego. Ładunków wybuchowych nie podłożono jedynie pod fragmentem kolumnady, tam, gdzie istniał Pomnik Nieznanego Żołnierza. Dlatego ta część pałacu jako jedyna ocalała.

Życie po życiu

Prezydent: odbudowując pałace Saski i Brühla, stworzymy znak naszych tradycji, tożsamości i dokonań

Odbudowę Pałacu Saskiego planowano już w 1946 roku, ale żaden z ówczesnych projektów nie wyszedł poza fazę rozpisania konkursów architektonicznych. Do sprawy powrócono w latach 70., jednak z równie mizernym efektem. Temat poruszano co pewien czas także w latach 90., ale idea odbudowy odżyła dopiero w latach warszawskiej prezydentury Lecha Kaczyńskiego, który uczynił ją jednym z głównych punktów swojego urzędowania. Rozpoczęto prace archeologiczne, które odsłoniły fundamenty zniszczonych pałaców.

- Debata o odbudowie Pałacu Saskiego trwa tak naprawdę ponad 75 lat. W latach 2004-2008 miasto stołeczne realizowało obudowę pałacu. W 2006 roku została nawet zawarta umowa z generalnym wykonawcą. Pałac miał być ukończony na rok 2010. Niestety, z uwagi na światowy kryzys finansowy, miasto wstrzymało inwestycję. Zapowiadano wówczas, że Warszawa wróci do realizacji po organizacji mistrzostw Euro 2012 – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Jerzy Bombczyński, prezes stowarzyszenia Saski 2018.

Posłuchaj rozmowy:

11 listopada 2018 roku, w czasie obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, prezydent Polski Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie jako swoistego pomnika obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości. Ustawa o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie to kolejny krok na drodze do faktycznej rekonstrukcji dawnego wyglądu tej części stolicy.

W pewnym sensie Pałac Saski został odtworzony na placu Piłsudskiego już w 1999 roku, gdy zorganizowano trzydniową akcję odbudowy gmachu z… miliona klocków Lego - oczywiście w pomniejszonej skali. W wydarzeniu wzięli udział mali i duzi Polacy żywo zainteresowani kwestią przywrócenia życia słynnemu budynkowi. Ich marzenie wkrótce stanie się rzeczywistością.

***

Czytaj więcej:

• Odbudowa Pałacu Saskiego. Jan Edmund Kowalski: ta przestrzeń będzie służyła wszystkim
• Uczelnie artystyczne będą dekorować Pałac Saski. Podpisano list intencyjny

***

Nocne zdjęcie Pałacu Saskiego z pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Fot. Polona/domena publiczna

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

mc/PAP/mb

Jako Naczelny Wódz Piłsudski wielokrotnie odwiedzał siedzibę Sztabu Generalnego, która mieściła się w Pałacu Saskim, zwłaszcza w przełomowych dniach wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Jednak do gmachu przy placu Saskim na stałe wprowadził się dopiero po objęciu funkcji Szefa Sztabu Generalnego i Przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej – 17 grudnia 1922 roku.

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Niewielkie mieszkanko służbowe szefa sztabu, przyległe do gabinetu, znajdowało się na pierwszym piętrze, w lewym skrzydle Pałacu Saskiego, od strony Ogrodu Saskiego. Niewiele wiadomo o tym, ile czasu Piłsudski spędzał w mieszkaniu służbowym. Marszałek był jednak pracoholikiem i słynął z tego, że pracy poświęcał wiele godzin. Pewien ogląd na lata spędzone w Pałacu Saskim mogą dać też nawyki Piłsudskiego w czasach po przewrocie majowym - Marszałek praktycznie mieszkał w siedzibie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Być może podobnie było w przypadku mieszkania w Pałacu Saskim.

Józef Piłsudski z oficerami na placu Saskim. Z lewej widoczne wejście do nieistniejącego dziś soboru Aleksandra Newskiego. Fot.: NAC

W tym czasie rodzina Piłsudskich zajmowała także mieszkanie przy ul. Koszykowej 70. W skromnej kwaterze w Pałacu Saskim nie było miejsca dla żony Aleksandry i dwóch córek: czteroletniej Wandy i dwuletniej Jadwigi. Piłsudscy przeprowadzili się tutaj z Belwederu, zajmowanego przez Marszałka w latach, gdy był on Naczelnikiem Państwa i przeznaczonego na siedzibę prezydenta RP. Mieszkanie na Koszykowej było własnością Aleksandry Piłsudskiej. 

Komendant opuścił pałac 28 maja 1923 roku, na dwa dni przed dymisją z funkcji. Powodem rezygnacji było powołanie rządu Wincentego Witosa. W skład nowego gabinetu wchodziły osoby reprezentujące środowiska, które Marszałek uznawał za ponoszące polityczną odpowiedzialność za zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza 16 grudnia 1922 roku. Piłsudski przeprowadził się wówczas do przygotowanego dla niego dworku Milusin w Sulejówku.

Niedługo po opuszczeniu Pałacu Saskiego Piłsudski wygłosił przemówienie w hotelu "Bristol". W pierwszych słowach wspomniał czas spędzony w Pałacu Saskim.

"Długi czas pracowałem na Saskim placu, gdzie, przechadzając się po wielkim gabinecie, rzucałem raz po raz okiem na ciemne, szare widoki Warszawy. I zawsze widziałem jakieś dziwne rzeczy – szarą płachtę, otaczającą jakąś dziwną postać. Naprzód szedł koń. Koń idący ku słońcu, przerywający parkan, za nim na czworakach pełznącą postać ludzką" mówił Marszałek. 

Piłsudski odnosił się w ten sposób do montażu przed arkadami pałacu pomnika Józefa Poniatowskiego. Ceremonia odsłonięcia monumentu, na której obecny był m.in. Piłsudski, miała miejsce 3 maja 1923 roku. 

Uroczystość odsłonięcia pomnika Józefa Poniatowskiego. Widoczni m.in. Józef Piłsudski i Ferdinand Foch. Fot.: Polona.pl/dp

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

Bartłomiej Makowski 

Pałac Brühla znajdował się pierwotnie w rękach rodziny Ossolińskich, wzniesiono go w I połowie XVII wieku, w stylu nawiązującym do założeń przełomu renesansu i baroku. Swoją nazwę gmach wziął od nazwiska Henryka Brühla, pierwszego ministra w rządach królów Polski z dynastii Wettynów. To on nakazał przebudowę siedziby w stylu rokokowym i nadał jej - w przybliżeniu - ostateczny kształt. Przez lata pałac uznawano za jeden z najpiękniejszych w stolicy. 

W chwili, gdy Polska powracała na mapę Europy, w sąsiadującym z Pałacem Saskim budynku swoją siedzibę miał Główny Urząd Telegraficzny. Wkrótce jednak Pałac Brühla miał otrzymać nowe, znacznie ważniejsze zadanie. To tutaj przeniesiono w 1922 roku siedzibę Ministerstwa Spraw Zagranicznych, która do tej pory mieściła się w Pałacu Kronenberga, znajdującym się na przeciwległym krańcu placu Saskiego.

Doradca artystyczny 

Reprezentacyjny charakter siedziby MSZ zobowiązywał. Podjęto zatem niekonwencjonalne środki, by nadać wnętrzom pałacu odpowiedni sznyt. Ignacy Matuszewski, w latach 1926-1928 kierownik Departamentu Administracyjnego MSZ, utworzył urząd doradcy artystycznego. Funkcję tę objął znany promotor sztuki Jerzy Warchałowski. 

"Zadaniem jego było doradzanie administracji centrali i placówkom zagranicznym w zakupie mebli, dzieł sztuki, zastawy stołowej, dywanów etc., często do biurowych utensyliów włącznie, jak np. oprawa do paszportów dyplomatycznych, bardzo pięknie wykonana przez artystę-grafika, którego polecił Warchałowski" wskazywał Wacław Jędrzejewicz, dyplomata, polityk, pierwszy przewodniczący Komitetu Budowy Pałacu Brühlowskiego.

Klatka schodowa projektu Bohdana Pniewskiego. Fot. NAC

Czarny dąb z dna Prypeci

Na przełomie lat 20. i 30. okazało się, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych potrzebuje dodatkowej przestrzeni w swojej siedzibie. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie była przebudowa Pałacu Brühla przeprowadzona w latach 1933-1937 według projektu Bohdana Pniewskiego.

Pniewski przebudował całe wnętrze budynku, nadając mu nowoczesną i funkcjonalną formę. Wchodzący do pałacu widzieli najpierw obszerny hall, rozciągający się na szerokość całego piętra i w środkowej części sięgający trzeciej kondygnacji. Posadzki i ściany były wyłożone kamieniem, główny element dekoracyjny stanowiły proste kolumnady – w ten sposób architekt osiągnął efekt monumentalności połączonej z surowym dostojeństwem.

Ściany pokoi i gabinetów pokrywały tkaniny dostarczone przez Spółdzielnię Artystów "ŁAD". Z tego samego zakładu pochodziły najwyższej jakości meble. Przykładem były stoły i krzesła w jadalni wykonane z drewna czarnego dębu wyciągniętego z dna Prypeci. 

Pracownicy MSZ mogli w pałacu korzystać z licznych udogodnień: ze stołówki, z łaźni, usług fryzjera, instruktora gimnastyki, a nawet masażystów. 

Pawilon Pniewskiego, czyli Pałac Becka 

Najbardziej widocznym elementem przebudowy realizowanej przez Pniewskiego było dobudowanie od strony Ogrodu Saskiego modernistycznego pawilonu reprezentacyjnego. W tym nowym skrzydle mieściło się mieszkanie ministra Józefa Becka. Nad nim, na pierwszym piętrze, znajdowała się sala balowa. "Pałac Becka" posiadał obszerny balkon, z którego roztaczał się widok na Ogród Saski.  

Pawilon Pniewskiego. Fot. NAC

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

bm

Sceną – dosłownie i w przenośni, na której rozbłysła sława Jadwigi Łuszczewskiej, był salon artystyczno-literacki prowadzony przez jej rodziców.

Salon Łuszczewskich

Magdalena (Nina) z domu Żółtowska i Wacław Józef Łuszczewski organizowali od lat 30. XIX wieku w swoich kolejnych mieszkaniach - przy Nowym Świecie, potem w Pałacu Sapiehów, a w końcu, od 1845 roku w Pałacu Saskim – szczególne spotkania.

Elita towarzysko-artystyczna ówczesnej Warszawy - poeci, muzycy, filozofowie, przyrodnicy czy historycy – zbierała się u Łuszczewskich, by poznawać literackie nowości, dyskutować, słuchać polskiej poezji. W czasie represji politycznych ze strony rosyjskiego zaborcy tworzenie przestrzeni tej wymiany myśli i wolnego słowa było cenne w dwójnasób.

"Brzmiały tu echa to Mickiewiczowskich prelekcyj, to republikańskich teoryj, a młodzież garnęła się coraz gęściej do salonu, gdzie mogła znaleźć pastwę dla umysłu", przywoływała po latach Jadwiga Łuszczewska atmosferę tych spotkań.

"Lubiłam odzywać się wiązaną mową"

Samą przeprowadzkę do Pałacu Saskiego Jadwiga Łuszczewska wspominała również w ciepłych słowach. "Pokoje były śliczne i bardzo wesołe. W salonie (…) stanęły dwoma rzędami książki, których już tyle w domu przybywało, że nie wiedzieliśmy, gdzie je podziewać", notowała w pamiętniku. "Tym sposobem salon uzyskał wygląd nierównie poważniejszy i bardziej literacki". Rok 1849 przyniósł kolejną dobrą zmianę – Łuszczewscy dostali wymarzone mieszkanie w Pałacu od strony Ogrodu Saskiego.

W takiej to scenerii rozpoczęła swoją "artystyczną działalność" młoda Jadwiga.

"Nie umiałam jeszcze czytać ani pisać, a już lubiłam odzywać się wiązaną mową", opowiadała o swojej twórczej drodze (chyba nieco idealizując) Jadwiga Łuszczewska. "Co do rytmu i rymu, tych nikt mnie nigdy nie uczył, a odkąd samą siebie zapamiętam, zawsze już rozeznawałam, które z nich są złe, które dobre", dodawała.

Od końca 1849 roku mogła już biernie uczestniczyć ("w kątku i prawie niewidzialna") w spotkaniach organizowanych przez rodziców. Zaczęła pisać różne poetyckie utwory, z częścią z nich, krążącą w rękopisach, zapoznawali się nawet prześwietni bywalcy domu.

Jadwiga Łuszczewska (Deotyma). Portret autorstwa Maksymiliana Fajansa, 1851-1862. Fot. Polona

Wielkie improwizacje małej Jadwigi

Sława młodej poetki wybuchła w 1852 roku. Okazało się, że ta 18-latka, wychowana na kulcie polskiej literatury i historii, ma talent do improwizowania poezji. Najpierw odkryli to jej rodzice – ojciec podał córce przykładowy temat, a ta, jak wspominała, na poczekaniu ułożyła do tegoż poetycką opowieść. Postanowiono więc, że panienka zaprezentuje się przed większym gronem.

17 maja 1852 roku goście salonu Łuszczewskich poprosili, za przyzwoleniem i namową gospodarzy, by "Jadwinia" zaimprowizowała poezję na temat… samej improwizacji. Debiut wypadł według świadków znakomicie.

"Wierszy było około sześćdziesięciu, nikt bowiem nie notował; ja zaś liczyć nie byłem wstanie (sic). Każda strofa była rozwinięciem jednej głównej myśli", opisywał ten wieczór Józef Kenig w relacji, którą zamieścił w "Gazecie Warszawskiej".

"W wypowiedzeniu nie było deklamacyi: był to głos równy, nieco przytłumiony, znać było, że wyrazy biegną do ust wprost z ducha (…). Pan Komorowski, znakomity deklamator, nad którego na pewno nikt lepiej u nas wierszy nie czytał, rzekł do mnie wówczas: raz jeden w życiu chciałbym tak wiersz jaki, chociaż cudzy, powiedzieć".

"Improwizacye i poezye Deotymy", nakładem i drukiem Józefa Ungera, Warszawa 1954 r. Fot. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu/domena publiczna

Czarodziejka-poetka, wieszczka

Tak rozeszła się wieść o fenomenalnej młodej improwizatorce. W mieszkaniu w Pałacu Saskim Jadwiga, upozowana przez matkę na "kapłankę sybillińską czy też druidę", układała utwory na zadany temat (również z towarzyszeniem muzycznego akompaniamentu). Wrażenie wywoływała tak wielkie, że przyjeżdżano nawet z innych miast, by ją zobaczyć.

O "medialnej" sławie Deotymy wiele mówiła między innymi pełna dystansu opinia Karola Estreichera, cenionego historyka literatury i teatru: "w 1852 roku pisma warszawskie, skore do udzielania nowostek, do przedwczesnego uwielbienia i do zdań niepomiarkowanych, zaczęły nadmieniać tu i owdzie o jakiejś czarodziejce-poetce, której nadzwyczajny geniusz rymotwórczy coraz potężniej rozpromieniał światło swoje w obszernem gronie".

Improwizacji przybywało. Po jakimś czasie ojciec Jadwigi wpadł na pomysł, by zacząć je spisywać. Plonem tych prac – a także prób pisania samej Deotymy (bo taki pseudonim wybrała dla córki Nina) – był wydany w 1854 roku tomik "Improwizacye i poezye". Ilustracje do tej książki, autorstwa Juliusza Kossaka oraz Maksymiliana Fajansa, znakomicie oddają atmosferę, jaka panowała wówczas wokół "młodej wieszczki".

"Improwizacye i poezye Deotymy", nakładem i drukiem Józefa Ungera, Warszawa 1954 r. Fot. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu/domena publiczna

"Królowa polskiej pieśni"

Po pewnym czasie Deotyma zajęła się przede wszystkim pisaniem i publikacją swoich wierszy, wielkich poematów epickich o "ojczystych dziejach", dramatów oraz powieści. Z jej bogatej twórczości do naszych czasów przetrwała przede wszystkim "Panienka z okienka" (spopularyzowana w XX w. dzięki adaptacji filmowej z tytułową rolą Poli Raksy ) oraz wspominany już "Pamiętnik". – Wysoko oceniania jest również jej powieść "Branki w jasyrze" – dodawała w audycji Polskiego Radia literaturoznawczyni prof. Dorota Heck.

Jadwiga Łuszczewska angażowała się także w działalność patriotyczną: brała udział w manifestacjach, a w 1861 roku, podczas pogrzebu "Pięciu poległych" (ofiar starć demonstracji politycznej przeciwko rosyjskim zaborcom) niosła wieniec cierniowy.

Gdy w 1863 roku ojciec Deotymy został zesłany w głąb Rosji, poetka pojechała, by mu towarzyszyć. Po powrocie, już w innym mieszkaniu, wróciła do rodzinnej tradycji prowadzenia salonu literackiego.

Jadwiga Łuszczewska (Deotyma). Fotografia Konrada Brandla, ok. 1864 r. Fot. Polona

Zmarła w 1908 roku. Ks. Jan Gnatowski w "Słowie żałobnym nad zwłokami śp. Jadwigi Łuszczewskiej" ogłosił: "Królowa polskiej pieśni nie żyje".

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

jp

"Witaj mi stołeczna oazo spieki i kurzawy warszawskiej, witaj rezerwoarze mody, chłody, wytchnienia i westchnień (…), stołeczna ucieczko nasza" – takimi zawołaniami zaczynał Zenon Rappaport, popularny w poł. XIX wieku felietonista i satyryk, swój tekst "Ogród Saski pod względem obyczajowym", opowieść o tym "pierwszym salonie Warszawy".

Opowieść, jak zobaczymy, kąśliwą i humorystyczną (nie bez powodu tom, w którym ją zamieszczono, zatytułowany był "Pamiętniki wampira, czyli wampir w świecie artystyczno-literackim"), ale i niosącą wiele ciekawostek i informacji.

Janina Bagieńska, Wodotrysk w Ogrodzie Saskim w Warszawie, pocz. XX w. Fot. Polona

Dęby jako strażnik moralności

Na początku, nim zaczniemy wraz z narratorem tekstu i jego tajemniczym kompanem (panem Z., "niezmordowanym badaczem obyczajów warszawskich") spacer po Ogrodzie Saskim, możemy się dowiedzieć o samym wyglądzie tego wyjątkowego miejsca.

Oto rosną tu "piękne lipy, kasztany, akacje, wiązy i jesiony olbrzymie", "czeremcha i bzy tureckie". Niestety, ubolewał autor, brakuje tu dębów, tych "wspaniałych ojczystych drzewin".

Narzekanie na ów brak argumentowany był pobudkami zarówno praktycznymi (kasztany i akacje to "drzewa pieszczochów", są słabe, wiatr je łatwo łamie), jak i natury ogólniejszej, można rzec: satyrycznie obyczajowej.

Wobec "szelestu groźnych dębowych konarów" szczebiot francuski (zapewne słyszany nieraz na ogrodowych ścieżkach) "nie kalałby swojskiego ucha". "Strój niewieści" nie śmiałby "błyszczeć nieznanymi barwy" wobec "prostej poważnej sukni ojca puszcz i króla drzew naszych". Dęby, kontynuował autor, odstraszałyby również modnych elegantów – "przelotny dandy ze szkiełkiem na szyi i kusą żakietką" omijałby z daleka "szum liści gwarzących o żelaznej przeszłości".

Dębów jednakże Ogród Saski nie posiadał, więc – jak podkreślał wykreowany przez Zenona Rappaporta pan Z. – ogrodowe aleje bywały świadkami niejednej godnej krytyki sceny.

W Ogrodzie Saskim, grafika Herberta Königa z 1861 r. Fot. Polona

Aleja romantyczna

A sceny te rozgrywały się – w pewne ciepłe niedzielne popołudnie - na dwóch głównych alejach Ogrodu Saskiego. Oto widzimy setki warszawiaków, którzy pozdrawiają się wzajemnie, rozmawiają, panuje upał, słychać szelest sukien, a "piękności stołeczne" spod "ciemnych rzęs i spod kapelusików" rzucają tajemnicze spojrzenia.

Na alei zwanej "romantyczną" lub "westchnień" bohaterowie tekstu obserwują kilka charakterystycznych i znanych stałym bywalcom Ogrodu postaci.

Oto dama w węgierskim kapelusiku z piórkiem, "spotkasz ją z rana, w południe, po południu i przed wieczorem". Towarzyszy jej trzech panów: jeden w "szarej żakietce", brunet z "ufryzowanemi włosami i wąsami zakręconemi pod ucho" ("jest przystojny i ma pieniądze"), drugi hrabia "z wąsikami a la sztyfciki", trzeci – "utracjusz" z bródką francuską.

Dalej widzimy "dandys bruneta", ubranego na biało ("począwszy od kapelusika płóciennego"), który przekroczył "wbrew przyzwoitości" barierkę alei i podąża przez trawnik ku jakieś "damie solo idącej".

Na ławkach, na których "osoby różniej płci i wieku używały wytchnienia", zobaczyć można również i "blondynkę wśród młodzianów". Jeden z towarzyszy dziewczyny, "blady, o białych włosach", przyniósł właśnie adorowanej panience "truskawki z budki owocowej".

Maksymilian Fajans, Pałac i Ogród Saski w Warszawie, fot. z ok. 1875 r. Fot. Polona

Aleja arystokratyczna

Atmosfera zmieniła się na "zakręcie romantycznej alei". Tu, jak opisuje tekst Zenona Rappaporta, "po ławkach siedzą staruszkowie, emeryci, urzędnicy i dawni wojskowi" (co widać po ich medalach napoleońskich). Co ciekawe, tylko ci bywalcy Ogrodu Saskiego noszą jeszcze wysokie kapelusze - bowiem "świat gwaru i mody ich odstręcza". Częstują się tabaką i dumają nad "minionemi nadziejami i nad ciężkiemi obecnemi czasy".

Druga główna aleja Ogrodu nazwana jest tu "arystokratyczną", ale i ostrzej - "cyrkiem mody i zbytku". Choć, jak zauważył bohater tekstu, nazwę tę aleja zawdzięczała dawniejszym zwyczajom, także dziś można spotkać na niej "rażące przykłady pięcia się ponad stan". I to przede wszystkim w wykonaniu spacerujących po Ogrodzie panów ("eleganci grzeszą wyszukańczemi strojami").

Franciszek Kostrzewski, W Saskim Ogrodzie, 1887. Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Satyryczne oko obserwujących Ogród bohaterów tekstu Zenona Rappaporta nie oszczędzało jednak i pań.

Choćby panienki w "olbrzymiej rozdętej na krynolinie sukni", obok której "mama jak służąca, a ojciec jak lokaj wyglądają". Albo "damy olbrzymiej tuszy" ze spoczywającym u jej stóp "również korpulentnym" buldogiem.

"Nie mogę się nadziwić nad owym gustem wielu warszawian, który w tych psach ze sterczącymi na zewnątrz zębami i ze złośliwą naturą tak wielkie upodobanie mają", zauważył z przekąsem pan Z.

Mimo tych i innych złośliwych obrazków z pewnej niedzieli w Saskim Ogrodzie miejsce to – podkreślali bohaterowie przywołanej opowieści sprzed 150 lat – jest godne najwyższej rekomendacji. "Na spacer bardzo dobre, zwłaszcza że w naszej stolicy mało mamy podobnych".

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

jp

Żródło: Zenon Rappaport, "Pamiętniki Wampira, czyli Wampir w świecie artystyczno-literackim: obrazki, szkice, epizody, życiorysy, felietony, zarysy obyczajowe, oraz pomniejsze komedye, drobne prace i przekłady", Tom 2., Warszawa 1862.