Był filozofem, logikiem i matematykiem, który zdołał rozwiązać jeden z najpoważniejszych sporów naukowych początku XX wieku - ustalił definicję prawdy.

Urodził się 14 stycznia 1901 roku jako Alfred Tajtelbaum w rodzinie żydowskiej. Choć rodzina praktykowała judaizm i pielęgnowała żydowskie tradycje, nie miała problemów asymilacyjnych w otoczeniu. Alfred już w dzieciństwie biegle władał polskim i rosyjskim. W 1915 roku rozpoczął naukę w Szkole Mazowieckiej - polskim gimnazjum w Warszawie. Tam poznał m.in. niemiecki, francuski, grekę, łacinę, filozofię, matematykę i logikę. W 1923 roku Alfred wraz z bratem zmienił nazwisko na "Tarski" i konwertował na katolicyzm. Zaczął także uważać się za Polaka. Nie krył również swojego patriotyzmu.

Szkoła Lwowsko-Warszawska

W 1923 roku podjął studia biologiczne na Uniwersytecie Warszawskim, ale po roku zmienił kierunek studiów na filozofię. Początek jego studiów przypadł na moment niezwykłego rozwoju filozofii w Warszawie i we Lwowie. Pod względem formacji intelektualnej Tarski był absolwentem Szkoły Lwowsko-Warszawskiej założonej przez profesora Kazimierza Twardowskiego pod koniec XIX wieku. Twardowski preferował tzw. małą filozofię, opartą na analizie pojęć, jasnym wyrażaniu myśli i unikaniu problemów, które uważano za zbyt abstrakcyjne. Ten typ filozofii w naturalny sposób sprzyjał rozwojowi logiki. Uczniami Twardowskiego byli m.in. Stanisław Leśniewski, późniejszy promotor Tarskiego, Jan Łukasiewicz i Tadeusz Kotarbiński. W 1915 roku na reaktywowanym Uniwersytecie Warszawskim profesorem został najpierw Łukasiewcz, a później Leśniewski. Był również wychowankiem szkoły matematycznej Zygmunta Janiszewskiego, który zajmował się m.in. logiką matematyczną.

- W tym czasie atmosfera w Warszawie była unikatowa na skalę światową. To się później rozniosło na wszystkie polskie uniwersytety. Dla porównania na początku lat 20. XX wieku w Polsce było aż pięć katedr logiki, a w Niemczech jedna – mówił prof. filozofii Jan Woleński w audycji Barbary Schabowskiej z cyklu "Sezon na Dwójkę" z 2013 roku.

Spór o prawdę

- Pod koniec XIX wieku przestano uważać matematykę za naukę przyrodniczą. Zaczęto zastanawiać się nad tym, gdzie w matematyce leży prawda – powiedział prof. Marek Kordos.

Najwybitniejsi matematycy początków XX wieku – David Hilbert, Bertrand Russel - głowili się, na czym polega istota matematyki i gdzie leży prawda. Polska szkoła matematyczna również postanowiła zająć się tym problemem.

Alfred Tarski zaproponował swoją definicję prawdy matematycznej.

- Tak naprawdę chodzi o prawdziwość, czyli to, kiedy możemy ustalić, czy zdanie napisane lub wypowiedziane jest prawdziwe - wyjaśnił prof. Damian Niwiński.

Tarski swoją definicję zawarł w książce "Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych" z 1933 roku. W publikacji rozważał problem teorii poznania jako dyscypliny filozoficznej. Zdefiniował prawdę w sposób semantyczny, nawiązując do popularnej w Polsce tradycji arystotelesowskiej, tzn. takiej, która w każdej sytuacji stara się znaleźć rozsądne rozwiązanie problemu.

Chciał zdefiniować prawdę w ten sposób, by rozważanie nie prowadziło do tzw. paradoksów semantycznych (jak np. w przypadku paradoksu kłamcy, który można zilustrować słowami: "czy jeśli kłamca mówi, że kłamie, to kłamie czy mówi prawdę?").

Już pod koniec lat 30. XX wieku definicja prawdy Tarskiego stała się podstawą w jednym z najważniejszych działów współczesnej logiki, czyli teorii modeli, będącej połączeniem algebry uniwersalnej i logiki. Teoria modeli znalazła bardzo częste zastosowanie nie tylko w logice, ale również w matematyce. Bez tej teorii nie dało się rozwiązać wielu problemów matematycznych.

Zrewolucjonizowanie logiki

Tarski udowodnił, że pojęcie prawdy i pojęcie dowodu w matematyce nie pokrywają się. Obecnie stanowi to fundamentalną tezę dla logiki i matematyki. Największym osiągnięciem ideowym Tarskiego było udowodnienie, że pewne pojęcia semantyczne są treściowo bogatsze od pojęć syntaktycznych. Tzn., że znaczenie jednego słowa może być ważniejsze niż cała budowa zdania, w którym występuje. Np. w zdaniu "Drzwi są zamknięte, ponieważ Jan przekręcił klucz w zamku" lub "Jan przekręcił klucz w zamku, dlatego drzwi są zamknięte" najważniejsze jest to, że drzwi nie można otworzyć, a nie jak zbudowane są zdania, które to oznajmiają. Odkrycie filozofa zrewolucjonizowało sposób myślenia o systemach formalnych, czyli zbiorach zawierających niepodważalne tezy - aksjomaty - i systemy ich wnioskowania.

Dziedzictwo Tarskiego

Obecnie nie istnieje żadna poważna książka filozoficzna o pojęciu prawdy bez wzmianki o Tarskim. W 1936 roku przetłumaczono książkę Tarskiego na język niemiecki, co pomogło w popularyzacji jego teorii. Od tego czasu jego kariera rozwinęła się błyskawicznie.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej, Tarski wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Po wojnie nie powrócił do Polski. W 1945 roku przyjął obywatelstwo amerykańskie. Wykładał logikę i matematykę na wielu prestiżowych uczelniach m.in. na Harvardzie, Uniwersytecie Nowojorskim, Princeton i Berkeley. Wizytował też różne uczelnie na świecie.

Do końca życia podkreślał swoje przywiązanie do Polski. W swoim domu chętnie gościł polskich emigrantów. Zmarł 26 października 1983 roku w Berkeley.

seb

Przyszedł na świat w rodzinie warszawskich artystów. Jego matka – Janina z Koskowskich była pianistką, a ojciec Miłosz Kotarbiński malarzem i kompozytorem. Z kolei stryj Tadeusza był jedną z największych postaci polskiego życia teatralnego przełomu XIX i XX wieku. Obaj bracia Tadeusza Kotarbińskiego także związali swoje życie z teatrem.

Masa krytyczna

Zwykle bywa tak, że gdy występowanie pewnej tendencji stanie się zbyt dominujące, pojawia się radykalna tendencja przeciwna. Tak tłumaczy się, między innymi, następowanie po sobie kolejnych epok literackich o radykalnie przeciwnych zapatrywaniach. Tak też można chyba tłumaczyć zainteresowanie się, otoczonego artystami Kotarbińskiego, filozofią. Wobec nadmiaru motywacji emocjonalnych, właściwych dla artystów, pragnienie znalezienia bardziej rozumowej podstawy działania wydaje się zrozumiałe.

Gorliwy katolik

Jednak z całą pewnością nie jest to jedyny powód radykalnego zwrotu w życiu przyszłego filozofa. Do 15. roku życia był bowiem Kotarbiński osobą głęboko religijną. Z jakiegoś powodu, wtedy właśnie, zupełnie stracił wiarę. Nie znaczy to jednak, aby rozczarował się do chrześcijańskiej etyki. Wręcz przeciwnie, Kotarbiński bardzo ją cenił, stracił jedynie wiarę w istnienie Boga. To rozdwojenie w zasadniczy sposób wpłynęło na całe przyszłe życie uczonego oraz jego filozoficzne koncepcje.

Szkoła lwowsko-warszawska

Kiedy Kotarbiński po wielu wahaniach zdecydował się rozpocząć studia filozoficzne we Lwowie trafił pod skrzydła Kazimierza Twardowskiego – ojca założyciela tak zwanej filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej, której sam Kotarbiński stanie się z czasem jednym z filarów.

Przedstawiciele, respektowanej na całym świecie, szkoły lwowsko-warszawskiej zajmowali się rozmaitymi zagadnieniami, ale tym, co było cechą wspólną dla wszystkich jej przedstawicieli, było położenie szczególnego nacisku na logikę wywodu i jasność formułowanych myśli. Te elementy przekazane przez Twardowskiego i jego pierwszych uczniów w połączeniu z domowo – kościelnymi doświadczeniami Kotarbińskiego, są odpowiedzialne za kierunek całożyciowych poszukiwań filozofa.

Filozof - etyk

– Żyć rozumnie. Odtrącić złudne opowieści. Trzeźwo sądzić. Z ponętnych urojeń wyzdrowieć. I temu tylko ufać, co zawrze w swej treści (...), rozwagi podpowiedź – pisał Kotarbiński w jednej ze swych rymowanek, w których w lżejszej formie przekazywał swoje koncepcje.

Jedną z głównych dziedzin jego zainteresowania była etyka. Kotarbiński usilnie dążył do tego, aby "zachować" etykę chrześcijańską dla ateistów. Uważał bowiem, że skoro podstawy tej etyki są jedynie natury metafizycznej, to jeżeli ktoś, tak jak on, przestanie wierzyć, wtedy przestanie również mieć powody do tego, aby zachowywać się w sposób moralny. Natomiast zdaniem Kotarbińskiego etyka i moralność powinny obowiązywać wszystkich, także ateistów.

W związku z tym postulował, aby argumenty przemawiające za właściwym postępowaniem w ogóle nie odwoływały się do spraw światopoglądu, który przecież może być bardzo różny, tylko do reguł życia społecznego. Zdaniem Kotarbińskiego reguły te wynikają z pewnych uniwersalnych tendencji, jakie są w każdym człowieku. Wolał połączyć etykę z czymś niezależnym, czyli w jego wypadku relacjami z ludźmi i interpretować ją jako wynik działania kultury,  jako kontrakt znajdujący się w kontekście antropologiczno-historycznym.

Kotarbiński tworzy więc koncepcję etyki, która nie odwołuje się do jakiejkolwiek metafizyki, ale dzięki temu umożliwia bardziej klarowne rozważanie nad zagadnieniami etycznymi. Było to zgodne z umiłowaniem klarownego rozumowania, właściwego dla szkoły lwowsko-warszawskiej.

Opiekun spolegliwy

W ramach budowania etyki laickiej filozof stworzył też koncepcję "spolegliwego opiekuna", czyli takiego, na którym można polegać. Zamiast rozróżnienia na uczynki "złe" i "dobre", Kotarbiński proponował używanie pojęć uczynki "haniebne" i "czcigodne". Opiekun spolegliwy winien więc zachowywać się czcigodnie i unikać zachowania haniebnego. Przyniesie mu to korzyść ponieważ, jak podejrzewa profesor Kotarbiński, nie ma dla człowieka większego nieszczęścia niż życie w poczuciu, że jest się osobą zachowującą się w sposób haniebny.

Kotarbiński wiele miejsca poświęcił na rozważanie, jakiego rodzaju czyny są czcigodne, a jakiego rodzaju haniebne, jednak tak naprawdę nie tworzył skodyfikowanego systemu, który mówiłby jak należy zachować się w danej sytuacji. Kotarbiński radził oparcie swoich decyzji moralnych na indywidualnym sumieniu. Koncepcja opiekuna spolegliwego jest więc bliska etyce chrześcijańskiej, choć inne są ich źródła. Znamienne, że za jeden ze wzorów opiekuna spolegliwego Kotarbiński uważał o. Maksymiliana Kolbe.

Reizm

W innych dziedzinach filozofii Kotarbiński miał również istotne osiągnięcia. Stworzył między innymi koncepcję zwaną reizmem. Polega ona na opisywaniu świata na podstawie istniejących materialnie obiektów – rzeczy. Według Kotarbińskiego każdy byt jest ciałem i nie można mówić o rozróżnieniu na duszę i ciało, bo oba te słowa oznaczają czującego i myślącego człowieka. Kotarbiński zaproponował więc utożsamienie człowieka z ciałem.

Pracę nad tą koncepcją Kotarbiński wywiódł z rozważań językowych, których konkluzją było wyeliminowanie z rozważań pojęć abstrakcyjnych, takich jak cechy, stany, stosunki itd. Wielu filozofów uznało reizm za istotny wkład w metodologie badań naukowych w różnych dyscyplinach.

Dobra robota

W dwudziestoleciu międzywojennym filozof był związany z Wydziałem Filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie wojny nauczał na tajnych kompletach oraz musiał się ukrywać na wsi pod Lublinem. Wtedy powstał zarys jego koncepcji "dobrej roboty", którą po wojnie Kotarbiński rozwinął, co dało początek nowej dyscyplinie nazwanej prakseologią. Jest to teoria sprawnego działania.

Autorytet

Przez całe życie Kotarbiński uchodził za autorytet zarówno naukowy, jak i moralny. Był człowiekiem bardzo tolerancyjnym i wielokrotnie odważnym. W latach 30. XX wieku, w czasie obowiązywania na uniwersytetach gett ławkowych ostentacyjnie manifestował solidarność z prześladowanymi. Zachował się tekst jego protestu przeciwko tak zwanemu procesowi szesnastu, w ramach którego w 1945 roku w Moskwie zasądzono wyroki na przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Kotarbiński był też sygnatariuszem Listu 34 przeciwko cenzurze w peerel, z 1962 roku.

Niemniej, pewne elementy jego koncepcji filozoficznych były zbliżone do idei marksistowskich, co w połączeniu z jego lewicowymi od wielu lat poglądami zbliżało filozofa, do pewnego stopnia, do powojennych polskich władz, choć Kotarbiński uważał marksizm za doktrynę jednak dosyć prymitywną. Nie przeszkodziło mu to jednak w pewnym okresie piastować wysokie stanowiska. Zważywszy na jego dokonania naukowe, nie ma w tym nic dziwnego, pytanie jednak, czy rzeczywiście musiał pełnić funkcję wiceprzewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodowej, czyli bytu w pełni spolegliwego wobec narzuconej przez ZSRR władzy?

Mimo tego do końca życia Kotarbiński formalnie pozostał osobą bezpartyjną, a jego dorobek naukowy sprawił, że pod koniec długiego życia filozof mógł się pochwalić tytułami doktora honoris causa wieku polskich i zagranicznych uczelni – między innymi Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Oxfordu. Tadeusz Kotarbiński zmarł w Aninie pod Warszawą 3 października 1981 roku.

az

Leon Chwistek urodził się i przez wiele lat mieszkał w Krakowie ale często w latach młodzieńczych przebywał w Zakopanem, gdzie jego ojciec prowadził uzdrowisko w willi "Adasiówka". Zbierała się tam, poza pensjonariuszami, artystyczna śmietanka tego niezwykłego miasta. Tam Chwistek poznał wieloletnich przyjaciół i swoich rówieśników Stanisława Witkiewicza "Witkacego" i Bronisława Malinowskiego – późniejszego światowej sławy antropologa. Tam też miał okazje rozmawiać z młodym Feliksem Dzierżyńskim, który zaszczepił mu pociąg do idei socjalistycznych.

Kraków

Chwistek studiował filozofię, psychologię i matematykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przez pewien czas był też uczniem Józefa Mehoffera w jego pracowni malarskiej, z czego jednak szybko zrezygnował. W 1906 roku Chwistek uzyskał tytuł doktora filozofii. Od tego momentu przez 20 lat z przerwami był nauczycielem matematyki w gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie.

Getynga

W latach 1908 – 1909 kontynuował studia matematyczne w Getyndze. Tutaj zetknął się wielkim niemieckim matematykiem Davidem Hilbertem, a także chodził na wykłady innej znakomitości Heinriego Poincarego. W Getyndze poznał również młodego polskiego matematyka Hugona Steinhausa, ale przede wszystkim jego piękną siostrę Olgę Steinhaus, która okazała się być miłością jego życia.

Paryż

Z kolei w latach 1913 – 1914 studiował w Paryżu rysunek i zetknął się z twórczością kubistów. Tutaj też stoczył słynny pojedynek w obronie czci swojej narzeczonej, którą obraził malarz Władysław Dunin – Borkowski. Pojedynek, który odbywał się na Placu Zgody wygrał Chwistek, który ranił adwersarza w ucho. Następnego dnia w paryskich gazetach ukazał się artykuł donoszący, że Polacy chyba zupełnie zwariowali, bo w Paryżu urządzają między sobą jakieś pojedynki.

Legiony

Sekundantem Chwistka był Bolesław Wieniawa – Długoszowski, poprzez którego Chwistek miał okazje poznać przebywającego akurat w Paryżu Józefa Piłsudskiego. Następnie Chwistek powrócił do kraju, gdzie w latach 1914 – 1916 walczył w Pierwszej Brygadzie Legionów, za co został odznaczony Krzyżem Niepodległości.

Formizm

W 1917 roku Chwistek był współzałożycielem grupy "Ekspresjoniści Polscy", którą w 1919 roku przemianowano na Formistów. Chwistek został jej czołowym teoretykiem ale także twórcą, chociaż uważał, że jego prace plastyczne zaliczyć należy do Strefizmu, nurtu, który sam stworzył.

Najsławniejszy obraz Chwistka pod tytułem "Szermierka" z 1920 roku jest też jednym z najważniejszych dzieł formizmu. Artysta w nowatorskiej, awangardowej formie przedstawił na nim dwie pojedynkujące się postaci, czerpiąc inspirację z własnych paryskich przygód.

Leon Chwistek był zwolennikiem pluralizmu estetycznego, czemu dał wyraz w swoich traktatach pod tytułem "Wielość rzeczywistości w sztuce" (1918) i "Wielość rzeczywistości" (1921).

Kariera naukowa

W 1919 roku, razem z Hugonem Steinhausem i Stefanem Banachem był jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Od 1922 roku Chwistek wykładał matematykę dla przyrodników na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego kariera naukowa napotykała jednak na przeszkody w związku z dziwnym statusem jego osoby – niby naukowiec, ale jednocześnie awangardowy artysta – w konserwatywnym Krakowie budziło to kontrowersje. Pozwolono mu wprawdzie zrobić w 1928 roku habilitację ale pod warunkiem, że nie będzie ubiegał się o katedrę w Krakowie.

Logik

Chwistek był jednak naukowcem dużego kalibru, zwłaszcza w dziedzinie logiki. Cieszył się uznaniem między innymi wielkiego autorytetu w tej dziedzinie Anglika Bertranda Russella. To jego poparcie oraz Stefana Banacha pozwoliło mu objąć w 1930 roku katedrę logiki na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie, co nie było oczywiste, ponieważ o stanowisko to walczył z wybitnym, choć wtedy jeszcze dość młodym Alfredem Tarskim.

Lwów

We Lwowie czuł się świetnie. Miał tu bowiem doskonałe towarzystwo wybitnych naukowców o otwartych umysłach w osobach Stefana Banacha, Włodzimierza Stożka, Stanisława Ulama czy Stanisława Mazura, z którymi spotykał się często w kawiarni "Szkocka".

Natomiast zawsze trudna przyjaźń z Witkacym rozpadła się głównie z powodu coraz bardziej rozbieżnych poglądów obu panów, zwłaszcza na politykę. Chwistek z latami coraz silniej sympatyzował bowiem z socjalizmem, a nawet komunizmem, czego Witkacy, który na własne oczy w Moskwie widział rewolucję bolszewicką, zupełnie nie mógł zrozumieć.

Komunista

W 1938 roku Chwistek został mianowany profesorem zwyczajnym, jednak wkrótce jego plany naukowe pokrzyżował wybuch II wojny światowej. Co prawda sowiecka okupacja Lwowa, dla samego Chwistka, w związku z jego poglądami, nie była specjalnie dotkliwa, ale gdy Lwów odbili Niemcy postanowił ewakuować się w głąb ZSRR. W tym momencie został rozłączony ze swoją żoną Olgą, która nie chciała jechać z nim. Nigdy więcej się nie spotkali.

Moskwa

Chwistek wykładał przez dwa lata na uniwersytecie w Tibilisi, a następnie został sprowadzony do Moskwy, gdzie aktywnie wspierał komunistyczny Związek Patriotów Polskich. Proponowano mu nawet tekę ministerialną w planowanym przyszłym rządzie, ale odmówił. Miesiąc później już nie żył, choć możliwe, że powodem śmierci był faktycznie pogarszający się stan zdrowia.

Nie wiadomo, czy Leon Chwistek zdążył przed śmiercią otrząsnąć się z komunistycznego odurzenia. Bez względu jednak na kontrowersyjne wybory polityczne Leon Chwistek jest ważną postacią dla polskiej sztuki i nauki, ale jego osiągnięcia w dziedzinie logiki są istotne dla badaczy na całym świecie.

az

W kawiarni "Szkocka" we Lwowie

Stanisław Mazur urodził się w 1905 roku i był jednym z młodszych bywalców lwowskiej kawiarni "Szkocka". To właśnie tam, a nie w gabinetach czy w bibliotekach, toczył się główny nurt naukowego życia matematyków Uniwersytetu Jana Kazimierza.

W kawiarni "Szkocka" spotykali się zawsze przy tym samym marmurowym stoliku naukowcy i studenci skupieni wokół niezwykłego geniusza - samouka Stefana Banacha. Żeby nie pisali na blacie, dostawali od kelnera  zeszyt, w którym notowali problemy matematyczne, zatytułowany następnie "Księga szkocka". Choć rozważali przy kawie i koniaku, to tematy były jak najbardziej poważne. W tej rozrywkowej atmosferze powstały podwaliny lwowskiej szkoły matematycznej, która skupiała się przede wszystkim na analizie funkcjonalnej. Atmosfera Lwowa czasów przedwojennych sprzyjała wybuchowi kreatywności.  

- W dwudziestoleciu międzywojennym był duży entuzjazm z powodu odzyskania niepodległości - mówił profesor Jacek Miękisz w audycji Doroty Truszczak w Polskim Radiu. - To były czasy pionierskie. Znalazło się dużo entuzjastów matematyki, którzy studiowali bądź w Polsce, bądź na czołowych uniwersytetach w Europie. Dzięki temu ludzie zaczęli się zajmować tym, co według nich jest najważniejsze, czyli myśleniem - dodawał. 

Matematyczna nowoczesność

Stanisław Mazur do 1926 roku studiował matematykę we Lwowie i w ówczesnej mekce matematycznego świata - Getyndze, a w 1932 roku - choć nie skończył studiów - obronił pracę doktorską, którą nadzorował Stefan Banach. Szybko wspinał się po szczeblach kariery naukowej, jeszcze przed doktoratem został asystentem profesora Hugona Steinhausa. 

Stanisław Mazur zajmował się między innymi topologią, teorią liczb, algebrą, rachunkiem wariacyjnym czy przestrzeniami Banacha. Stworzył wiele teorii, które pozwoliły rozwinąć nowoczesną matematykę. Dzięki współpracy z innymi matematykami powstały: twierdzenie Mazura-Ulama czy Gra Banacha-Mazura będąca grą nieskończoną. 

Zaangażowanie polityczne

Stanisław Mazur był ideowym komunistą jeszcze przed wojną. Kiedy więc do Lwowa we wrześniu 1939 roku wkroczyli Sowieci, zachował stanowisko profesora nadzwyczajnego i bez większych problemów funkcjonował w nowej rzeczywistości. Współpracował nawet z Akademią Nauk Ukrainy w Kijowe od 1940 roku. Pełnił też niektóre funkcje publiczne nowo tworzonej pod nadzorem ZSRR administracji ukraińskiej. Natomiast kiedy Lwów zajęli Niemcy, Mazur nie mogąc pracować na uniwersytecie, został sprzedawcą.

Dzięki swoim sympatiom politycznym przetrwał wojnę, a po jej zakończeniu przeprowadził się do Polski centralnej. Na uniwersytetach w Łodzi, a potem w Warszawie kontynuował karierę naukową jako profesor w Instytucie Matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polskiej Akademii Nauk, był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności i PAN.

Od 1946 roku był posłem na Sejm i aktywnym członkiem Komitetu Centralnego PZPR. 

Problem matematyczny z gęsią

"Księga szkocka" została przechowana przez Stefana Banacha i jego żonę Łucję i po wojnie skopiowana, by 193 problemy w niej zapisane mogły ujrzeć światło dzienne. Jeden z 24 problemów wpisanych do zeszytu przez Stanisława Mazura znalazł rozwiązanie w 1972 roku.

- Profesor Mazur wyznaczył za rozwiązanie tego problemu oryginalną nagrodę - żywą gęś - opowiadał w audycji Polskiego Radia Witold Szolginia. - To niełatwe zadanie czekało na swoje rozwiązanie aż 36 lat. Dokonał tego młody, szwedzki matematyk doktor Per Enflo, odbierając należną mu nagrodę z rąk samego jej fundatora, profesora Stanisława Mazura - wspominał.  

Z tego wydarzenia zachowało się zdjęcie pamiątkowe, przedstawiające uradowanego Enflo i poważnego Mazura wręczającego koszyk z dużą gęsią. 

az

81 lat temu, 23 listopada 1942 roku, zmarł Stanisław Zaremba, wybitny polski matematyk, nestor i lider krakowskiej szkoły matematycznej.

Zygmunt Janiszewski - genialny polski matematyk

Początkowo Zaremba miał iść w ślady ojca-inżyniera. Uzyskał nawet dyplom inżyniera-technologa w Petersburskim Instytucie Technologicznym. Chęć pogłębiania wiedzy z zakresu zagadnień na granicy matematyki i fizyki powiodła go aż do murów paryskiej Sorbony. Tutaj obronił doktorat na podstawie pracy "O pewnym problemie dotyczącym stanu cieplnego ośrodka jednorodnego nieograniczonego". Praca stanowiła rozwiązanie problemu postawionego przez Paryską Akademię Nauk ponad trzydzieści lat wcześniej, nad jego rozwiązaniem głowili się uznani matematycy. Ten sukces przyniósł Zarembie rozpoznawalność w świecie naukowym.

Niedługo po obronieniu doktoratu, w 1890 roku, matematyk zdecydował się na powrót na ziemie polskie. Porzucenie Francji nie przyszło mu łatwo, zdążył tam już zyskać renomę, ale także założyć rodzinę – jego żona, Henriette, była Francuzką. Zaremba objął katedrę matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego ambicją było uczynienie z krakowskiego ośrodka miejsca badań o prawdziwie europejskim formacie, dlatego na odczyty i wykłady zapraszał zagranicznych uczonych.

Jego samego opromieniała już sława naukowca o europejskim formacie, prestiż, którym cieszył się w środowisku w kolejnych latach – był m.in. pierwszym Polakiem, który dostąpił zaszczytu odczytania referatu na Międzynarodowym Kongresie Matematyków w 1908 roku.

W 1919 roku Zaremba znalazł się w gronie założycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Jego podpis widnieje jako pierwszy wśród sygnatariuszy aktu powołania stowarzyszenia. Krakowski uczony został wybrany pierwszym prezesem towarzystwa, do końca życia pełnił też funkcję redaktora naczelnego rocznika PTM "Annales de la Société Polonaise de Mathématique". Bezpośrednim następcą periodyku jest wychodzące do dziś "Annales Polonici Mathematici".

Idzie nowe

Działalność naukowa Zaremby przypadła na czas narodzin i największego rozwoju dwóch konkurencyjnych wobec krakowskiego ośrodków matematycznych w kraju. W Warszawie matematycy skupieni wokół Zygmunta Janiszewskiego, Stefana Mazurkiewicza i Wacława Sierpińskiego zajmowali się zagadnieniami logiki matematycznej i teorii mnogości, a swoje prace publikowali w "Fundamenta Mathematicae". Prężnie działali też uczeni lwowscy, na czele ze Stefanem Banachem i Hugo Steinhausem, zainteresowani głównie analizą funkcjonalną i publikujący w "Studia Mathematica".

- Zarembie idea warszawskiej i lwowskiej szkoły matematycznej, skupienia wszystkich na jednej dyscyplinie, nowej, bez tradycji, publikowania tylko na rynek międzynarodowy była zupełnie obca. Zaremba gwałtownie tę koncepcję atakował – podkreślał matematyk prof. Roman Duda w audycji Magdaleny Bajer z cyklu "Źródła".

Nestor polskiej matematyki

Mimo nadwątlonego z powodu z trudem pokonanej choroby nowotworowej nerek zdrowia i osiągniętego u progu lat 30. wieku emerytalnego, Zaremba pozostawał czynny zawodowo. Dzięki staraniom kolejnych dziekanów Wydziału Filozoficznego, którego częścią był Instytut Matematyki, pozyskiwano fundusze na dalszą działalność naukową i dydaktyczną profesora.

"Sonderaktion Krakau" - brutalny atak na polską inteligencję

W drugiej połowie lat 30. Zaremba, utytułowany już kilkoma doktoratami honoris causa, polskimi i zagranicznymi wyróżnieniami, z francuską Legią Honorową na czele, zajął się głównie pisaniem podręczników. Prawdopodobnie dlatego nie podzielił losu blisko dwustu kolegów z krakowskiego środowiska naukowego, którzy zostali aresztowani przez niemieckich okupantów podczas Sonderaktion Krakau 6 listopada 1939 roku.

Stanisław Zaremba zmarł 23 listopada 1942 roku. Spoczął na Cmentarzu Rakowickim. W jego ślady poszedł syn i imiennik Stanisław Krystyn Zaremba – taternik, żołnierz Armii Andersa, a po wojnie profesor matematyki na zachodnich uniwersytetach.

Korzystałem z: Danuta Ciesielska, Krzysztof Ciesielski, "Stanisław Zaremba i jego działalność na rzecz matematyki", IH PAN; 

Stanisław Domoradzki, Andrzej Pelczar, "O założycielach Polskiego Towarzystwa Matematycznego", Wiad. Mat. 45 (2) 2009, 217–240;

bm

Od dziecka ciekawy świata

Isaac Newton przyszedł na świat 4 stycznia 1643 roku we wsi Woolsthorpe-by-Colsterworth, zlokalizowanej w hrabstwie Lincolnshire w Wielkiej Brytanii. W wieku trzynastu lat zaczął uczęszczać do Szkoły Królewskiej w pobliskim miasteczku Grantham, gdzie uczył się greki, łaciny, geometrii, czytał klasyków literatury, a także poznał podstawy języka hebrajskiego.

Jak pisze historyk prof. Jacek Rodzeń w swoim artykule "Zainteresowania inżynierskie i wynalazki Isaaca Newtona", przyszły naukowiec już wówczas dał się poznać jako ciekawy świata młodzieniec - zajmował się między innymi farmacją oraz sztuką malowania i rysowania (m.in. sporządzał różnorakie pigmenty malarskie oraz opracowywał przepisy na przygotowanie nieskomplikowanych medykamentów). Tworzył także proste zabawki – latawce, zegary słoneczne, modele latarni i młynów.

Po ukończeniu szkoły w 1661 roku Isaac Newton rozpoczął studia na Uniwersytecie w Cambridge. Pierwsze lata nauki upłynęły mu na poszukiwaniu własnej drogi – początkowo poświęcał się badaniom nad językiem angielskim, a następnie uważnie studiował filozofię i historię, jednocześnie stawiając pierwsze kroki w dziedzinie optyki. 

Chętnie zgłębiał też tajniki teologii (był anglikaninem i osobą bardzo religijną). Ostatecznie – zainspirowany dziełami słynnego filozofa Kartezjusza i matematyka Euklidesa - zwrócił się w stronę matematyki. Najbardziej owocny czas jego pracy naukowej przypadł na lata 1665-1666, gdy badacz - uciekając przed panującą w kraju epidemią dżumy, szczególnie niebezpieczną w miastach - schronił się w rodzinnej posiadłości w Woolsthorpe-by-Colsterworth. 

Matematyka, fizyka i optyka

Zmuszony do pozostania w odosobnieniu całe dnie poświęcał się nauce. Jego ciężka praca szybko zaowocowała pierwszymi odkryciami w dziedzinie matematyki - już w 1665 roku Newton opracował rachunek fluksji i fluent, obecnie nazywany rachunkiem różniczkowym i całkowym. 

Jak pisze fizyk dr Jerzy Kierul w swojej książce "Izaak Newton. Bóg, światło i świat", początkowo angielski badacz nie docenił jednak swojego odkrycia - podzielił się nim ze światem dopiero w 1704 roku. Wówczas pojawił się problem - mniej więcej dziesięć lat po Angliku do podobnych odkryć doszedł bowiem niemiecki filozof Gottfried Wilhelm Leibniz, który jako pierwszy opublikował efekty swojej pracy. Newton oskarżył konkurenta o plagiat i przez kolejne kilkanaście lat toczył z nim spór o pierwszeństwo odkrycia. 

W 1665 roku Newton opracował również zręby swojego prawa powszechnego ciążenia. Jak głosi anegdota, pewnego dnia, gdy badacz siedział pod drzewem i rozmyślał, spadło mu na głowę jabłko. Zaczął się wówczas zastanawiać, dlaczego owoc upada zawsze prosto na ziemię, a nie leci w górę bądź w bok. Naukowiec stwierdził, że musi istnieć jakaś siła (nazwana później grawitacją), która je przyciąga. Następnie doszedł do wniosku, że ten sam czynnik, który sprawia, że jabłko spada na ziemię, jest również przyczyną ruchu Księżyca wokół Ziemi. Sformułowanie kompletnej teorii zajęło jednak badaczowi kilkanaście lat. Swoją tezę pokazał światu dopiero w 1687 roku na łamach jednego ze swoich najsłynniejszych dzieł - "Matematycznych zasad filozofii naturalnej". 

Newton - obraz Williama Blake'a z 1795 r. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Podczas pobytu w Woolsthorpe-by-Colsterworth Newton prowadził też badania z zakresu optyki, które po raz pierwszy opublikował w 1672 roku w pracy "Nowa teoria światła i kolorów". Badacz jako pierwszy wskazał na fakt, że promień światła białego rozszczepia się po przejściu przez pryzmat na promienie o różnych kolorach. Na tej podstawie doszedł do wniosku, że każdy teleskop soczewkowy (refraktor) będzie posiadał wadę - na obrzeżach ukazywanych obrazów będą pojawiać się fałszywe kolory (aberracja chromatyczna). Z tego też powodu Newton zdecydował się zaprojektować i zbudować własny teleskop, w którym zamiast soczewek wykorzystał zwierciadła (teleskop zwierciadlany). Wynalazek ten zapewnił mu miejsce w londyńskim Towarzystwie Królewskim - najważniejszej wówczas organizacji naukowej w Wielkiej Brytanii. Wszystkie osiągnięcia badacza z dziedziny optyki zostały skompilowane i w 1704 roku wydane ponownie przez niego w pracy o tytule "Optyka". 

Pierwszy naukowiec z tytułem szlacheckim

Po powrocie do Cambridge kariera naukowa Newtona nabrała rozpędu. W 1669 roku został profesorem i przejął kierownictwo nad tamtejszą katedrą matematyki, a w kolejnych latach wykładał również optykę. Stopniowo dopracowywał teorie i odkrycia, którymi zajmował się podczas niespełna dwuletniego pobytu w rodzinnej wiosce. W latach 80. XVII wieku skupił się przede wszystkim na zagadnieniach związanych z ruchem ciał niebieskich, co zaowocowało wydaniem wspomnianych już "Matematycznych zasad". W pracy tej, prócz prawa powszechnego ciążenia, zawarł również swoje trzy słynne zasady dynamiki, które zastąpiły wcześniejsze myśli greckiego filozofa Arystotelesa i pozostały niezmienne aż do czasów niemieckiego fizyka Alberta Einsteina.

***

Zobacz także:

• Teorie względności Alberta Einsteina
• Albert Einstein - wielki uczony, ekscentryk, samotnik pogrążony w marzeniach

***

W 1696 roku Newton przeniósł się do Londynu, gdzie (dzięki wstawiennictwu kanclerza skarbu Charlesa Montague'a, z którym badacz studiował na Uniwersytecie w Cambridge) został kuratorem mennicy, a następnie jej dyrektorem. Do jego obowiązków należało wówczas między innymi ściganie fałszerzy monet. Nowe zajęcie całkowicie pochłonęło badacza, więc w 1701 zdecydował się zrezygnować z pracy akademickiej.

Jak pisze fizyk dr Jerzy Kierul, Newton cieszył się wielką popularnością, a jego osiągnięcia spotykały się z zainteresowaniem i podziwem różnych, również zagranicznych środowisk naukowych – pod koniec XVII wieku Anglik został jednym z członków Akademii Nauk w Paryżu, a także prezesem Towarzystwa Królewskiego. W 1705 roku – jako pierwszy uczony w dziejach kraju – został uhonorowany tytułem szlacheckim.

Sir Isaac Newton zmarł 31 marca 1727 roku w Londynie i został pochowany w Opactwie Westminsterskim.

jb

Podczas pracy korzystałam z artykułu historyka prof. Jacek Rodzenia "Zainteresowania inżynierskie i wynalazki Isaaca Newtona", opublikowanym w czasopiśmie naukowym "Studia Historiae Scientiarum" (numer 19 z sierpnia 2020 roku), oraz z książki fizyka dra Jerzego Kierula "Izaak Newton. Bóg, światło i świat" (Oficyna Wydawnicza Quadrivium, 1996 rok).