Historia

NIKP - Najwyższa Izba Kontroli Państwa powołana przez Józefa Piłsudskiego

Ostatnia aktualizacja: 07.02.2023 05:35
105 lat temu, 7 lutego 1919 roku, Naczelnik Państwa Józef Piłsudski ogłosił dekret o powstaniu Najwyższej Izby Kontroli Państwa.
Portret Józefa Piłsudskiego, 1. poł. XX w.
Portret Józefa Piłsudskiego, 1. poł. XX w. Foto: Polona

NIKP była kontynuacją historycznej Głównej Izby Obrachunkowej z czasów Księstwa Warszawskiego. Ta - nieco później, w okresie Królestwa Polskiego - z Głównej stała się Najwyższą. I dopiero w 1917 roku Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego utworzyła Urząd Obrachunkowy.

To właśnie z tego urzędu, niecałe dwa lata później, Naczelnik powołał do życia NIKP na dzień 8 lutego 1919 roku (sam dekret podpisano 7 lutego). Równolegle, także na mocy dekretów, powstały Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej oraz Archiwum Akt Nowych, którego nazwę ówcześnie określono jako Archiwum Wojskowe.

Pierwszym prezesem NIKP został mianowany został Józef Higersberger, znany polityk i prawnik, pełniący wcześniej choćby funkcję ministra sprawiedliwości w gabinetach Jana Kantego Steczkowskiego i Józefa Świeżyńskiego.

"Powołana do wszechstronnej kontroli"

Dekret wydany przez Naczelnika określał potrzebę powołania Izby Kontroli, a także wymieniał zasady konstytuujące ją.

W Artykule 1. czytamy, że w miejsce Urzędu Obrachunkowego, utworzonego postanowieniem Tymczasowej Rady Stanu, powołuje się do życia Najwyższą Izbę Kontroli Państwa, która staje się "władzą podległą bezpośrednio Naczelnikowi Państwa, samodzielną i powołaną do stałej a wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwowych; prawidłowości administrowania majątkiem państwa oraz gospodarki instytucji, zakładów, fundacji i funduszów, tudzież jednostek samorządowych i miast wskazanych w art. 11. Pozatem Najwyższa Izba Kontroli Państwa kontroluje wszechstronnie wykonanie budżetu".

W Artykule tym dodano ogólnie ujęty zakres zwierzchności tej Izby nad wszystkimi jednostkami administracyjnymi i gospodarczymi z jakkolwiek ujętym majątkiem państwowym. Czytamy tam: "Wszelkie władze i urzędy państwowe cywilne i wojskowe, powyżej wymienione instytucje, jednostki samorządowe i miasta, obowiązane są stosować się do zarządzeń Najwyższej Izby Kontroli Państwa, wydanych w zakresie spraw, należących do jej kompetencji w taki sam sposób, jak do zarządzeń właściwego ministerstwa".

Pierwsza strona "Tymczasowej instrukcji o zastosowaniu i zakresie kontroli: wydanej przez Najwyższą Izbę Kontroli Państwa na mocy p. 2, art. 7 i art. 12 Dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. (Dz. Praw No 14 1919 r. poz. 183), Warszawa 1919. Fot. Polona Pierwsza strona "Tymczasowej instrukcji o zastosowaniu i zakresie kontroli: wydanej przez Najwyższą Izbę Kontroli Państwa na mocy p. 2, art. 7 i art. 12 Dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. (Dz. Praw No 14 1919 r. poz. 183), Warszawa 1919. Fot. Polona

Od NIKP po NIK

Dekret ten (dostępny dziś w internetowych archiwach) odzwierciedlał siłę młodego państwa polskiego. Tym bardziej, że na mocy nowej Konstytucji Marcowej (17 marca 1921 rok) Izba została wpisana w główne struktury państwa, z delegacją w ustawie wydanej 3 czerwca 1921 roku, która zmieniła dotychczasową nazwę na Najwyższą Izbę Kontroli (NIK). Określono też, że instytucja ta podlegać będzie Prezydentowi RP i pozostanie niezależna od rządu.

Ta niezależność osadzała się na zasadach nienaruszalności i braku ingerencji w mechanizmy jej kontroli (choć NIK musiał każdego roku uchwalać budżet na rok następny i bezwzględnie przedstawiać rządowi sprawozdania z corocznego zamknięcia rachunków państwowych).

Główny zakres prac NIK, zarówno zdefiniowany w dekrecie, jak i w późniejszej ustawie, obejmował w pierwszym zakresie kontrolę rachunków władz cywilnych, wojskowych, zakładów, przedsiębiorstw państwowych, urzędów.

W zakres praw NIK wchodziła również kontrola rachunków związanych z majątkiem państwowym, rachunków zakładów, fundacji, instytucji, funduszów niepaństwowych otrzymujących dotację ze Skarbu Państwa. NIK miał także możliwość kontrolowania rachunków wydatków dochodów majątków i długów wyższych jednostek samorządowych oraz większych miast.

***

Czytaj także:

***

Najwyższa Izba Kontroli - reaktywowana po II wojnie światowej, w 1949 roku - działa do dzisiaj, a jednym z jej najznamienitszych prezesów był w początkach lat 90. Lech Kaczyński. Warto wiedzieć, że prezesa obecnie powołuje Sejm za zgodą Senatu, kadencja trwa 6 lat i może być powtórzona jednokrotnie.

PP


Czytaj także

Kazimierz Bartel. Pięciokrotny premier II RP

Ostatnia aktualizacja: 26.07.2023 05:50
Premier prof. Kazimierz Bartel mógł zdradzić Polskę za cenę własnego bezpieczeństwa. Postąpił jednak inaczej. Za ten akt męstwa musiał zapłacić najwyższą cenę.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Eugeniusz Kwiatkowski przez całe życie chciał zmieniać Polskę

Ostatnia aktualizacja: 30.12.2020 05:55
- Nieraz myślałem sobie, czego to nie można by dokonać w Polsce z takimi zespołami ludzi, jakich spotkałem w Gdyni, Mościcach albo w Stalowej Woli - pisał Eugeniusz Kwiatkowski, wielki wizjoner II RP.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Reforma monetarna Władysława Grabskiego

Ostatnia aktualizacja: 11.01.2024 05:55
100 lat temu, 11 stycznia 1924 roku, Sejm uchwalił ustawę o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej, zwanej reformą Grabskiego. Była to jedna z kluczowych reform gabinetu ekspertów, które uchroniły Polskę przed katastrofą gospodarczą i polityczną.
rozwiń zwiń