5 października 1964 komuniści aresztowali Melchiora Wańkowicza. – To był człowiek niesłychanie niezależny, który w PRL-u władzom sprawiał wiele kłopotów – mówiła w audycji Ewy Haine ”Melchior Wańkowicz – patron dziennikarstwa”, nadanej na antenie radiowej Jedynki w styczniu 2009 r., pisarka i publicystka Joanna Siedlecka. – Służba Bezpieczeństwa inwigilowała go przez wiele lat. Zaczęli, kiedy był emigrantem w Stanach Zjednoczonych. Próbowano sprowadzić go do kraju zaraz po wojnie, ale nie dał się namówić. Podjął decyzję sam, zrobił to za własne pieniądze.

Wańkowicz wrócił do kraju w 1958 r. Na jego pierwszy odczyt w Sali Kongresowej w Warszawie zabrakło biletów. Pisarz bardzo często spotykał się z czytelnikami, występował na wieczorach autorskich, rozpoczął też cykliczne prelekcje dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego o literaturze. Jego wykłady były nadawane przez Polskie Radio. Pisarz mówił o języku ojczystym, który przetrwał wszystkie tragedie historyczne, o jego bogactwie, o słowach, które dostępują nobilitacji i takich, które pospolicieją oraz o znaczeniu języka potocznego w literaturze.

Wszystkie felietony Melchiora Wańkowicza znajdziesz na platformie internetowej moje.polskieradio.pl >>>

– Wańkowicz nie był specjalnie lansowany. A to właśnie on nobilitował reportaż, wprowadził go do literatury – mówiła w audycji Joanna Siedlecka. – Jego język jest wspaniały, te jego zabawy ze słowem, i to wymyślanie nowych słów. Najbardziej znane jego neologizmy, które są używane do dziś to: ”chciejstwo”, ”kundlizm”. Są i takie, które się nie przyjęły, np. zamiast słowa na cztery litery proponował nowe – ”siądźka”.

Językiem Wańkowicza zachwycali się też pozostali goście audycji Ewy Haine: dr Maciej Kledzik – rektor Wyższej Szkoły Dziennikarstwa im. Wańkowicza oraz studentka tej uczelni – Katarzyna Krzemińska. Rozmawiali o niepowtarzalnym stylu pisarza, o odbiorze jego twórczości w czasach współczesnych, przywoływali najważniejsze wątki z jego życia.

W 1964 roku Melchior Wańkowicz podpisał "List 34" – protest pisarzy przeciwko cenzurze, adresowany do ówczesnego Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza. Wańkowicz  został aresztowany i prawomocnie skazany. Zgłosił się na odbywanie bezwzględnej kary więzienia. Komuniści, chcąc uniknąć kompromitacji nie dopuścili jednak do wykonania wyroku. Pisarz przesiedział w areszcie 6 tygodni. Gdy wychodził z więzienia, studenci wiwatowali na jego cześć.

Przez cały czas Wańkowicz był inwigilowany. Jego sąsiad przyznał się, że udostępnił swoje mieszkanie na tzw. lokal kontaktowy. Założono tam podsłuch. Autor ”Ziela na kraterze” zdawał sobie z tego sprawę. – Zawsze wychodził na balkon, a w mieszkaniu zawiesił terkotkę, zagłuszającą jego rozmowy – mówiła Joanna Siedlecka.

Pisarka opowiadała też o poszukiwaniach dokumentów na temat Wańkowicza w archiwach IPN. – To nie jest jedna teczka, SB sporządziła 9 opasłych tomów na temat śledzonego reportażysty – dodała.

”King”, bo tak siebie nazywał, zmarł 10 września 1974.

Ówczesne władze PRL zaproponowały córce pochowanie ojca na koszt państwa. Marta Erdman odmówiła, przed śmiercią Wańkowicz powiedział: "nie życzę sobie, by oni fotografowali się nad moją trumną".

Dopiero w 1990 roku odbyła się rewizja procesu i sąd oczyścił Melchiora Wańkowicza ze wszystkich oskarżeń z 1964 roku.

19 lipca 1814 roku urodził się słynny konstruktor i producent broni Samuel Colt.

"Tam, kędy jeszcze colt panuje"

Tak zatytułował swoją gawędę Melchior Wańkowicz. Opisał w niej swoje wrażenia z wizyty na południu Stanów Zjednoczonych. W audycji nadanej w marcu 1959 roku opowiadał o rozmowie, jaką przeprowadził z jednym ze sprzedawców broni. - Hej, panie starszy! Wielka tu kara za strzelaninę na ulicy? - zagadnął. - Eee… Czepiają się chłopaków - usłyszał w odpowiedzi. - W zeszłym tygodniu jeden narozrabiał nieco. Szedł główną ulicą i sobie strzelał. No to mu dwieście kawałków wlepili. I dodał, klepiąc się po pistolecie:

- Colt zbudował ten kraj. Jak byłem młody, mieszkałem na zachodzie Teksasu. Przyjechał taki adwokacik ze wschodu i zaczął nosem kręcić: "Wy tutaj w Teksasie wieszacie koniokradów, a puszczacie wolno morderców. A stary sędzia mu odpowiedział: "Jak tu popraktykujesz chłopczyku, to zrozumiesz, że mamy wielu ludzi, którzy nadają się do zastrzelenia, ale ani jednego konia, który by potrzebował być skradziony".

Rewolwer u pasa

Wańkowicz ze swadą i humorem opisuje podejście mieszkańców Teksasu do posiadania broni. Mówi o milczącej aprobacie tamtejszej społeczności do rozstrzygania pewnych spraw wystrzałem z pistoletu.

Niestety, wydaje się, że mimo tragicznych zdarzeń, do jakich dochodzi w Stanach Zjednoczonych niemal codziennie, niewiele się przez te wszystkie lata, jakie upłynęły od podróży Wańkowicza, zmieniło. Nadal, tak jak dawniej, sklepy pełne są broni, mężczyźni chodzą z rewolwerami u pasa, a dzieci od ojców dostają w prezencie colty.

Colt zbudował ten kraj

Samuel Colt przyszedł na świat 19 lipca 1814 w rodzinie kupieckiej. Od najmłodszych lat pasjonowała go technika. Jako nastolatek, pracował nad udoskonaleniem torpedy wymyślonej przez Roberta Fultona. Bez powodzenia. Postanowił więc zająć się ulepszeniem innej broni, dostępnych już wtedy na rynku rewolwerów.

W 1830 roku Colt skonstruował prototyp rewolweru kapiszonowego, wyposażonego w otwarty szkielet oraz mechanizm obrotu i ryglowania bębna. Pięć lat poświęcił na jego udoskonalenie, by ostatecznie 18 grudnia 1835 opatentować swój wynalazek. Uzyskał patent zarówno amerykański, jak i angielski. Już wtedy prowadził zakład, w którym produkował wymyśloną przez siebie broń. Władze amerykańskie długo nie chciały wyposażyć armii w rewolwery Colta. Powodem była, jak tłumaczyło w 1837 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych, ich niespotykana - jak na ówczesne czasy - szybkostrzelność oraz cena.

Masowa produkcja

Samuel Colt w krótkim czasie znacznie zwiększył produkcję rewolwerów i bardzo obniżył ich cenę – z 200 do 25 dolarów za sztukę. To zapewne zdecydowało, że w 1947 roku rząd Stanów Zjednoczonych postanowił zakupić tego typu broń dla wojska.  

Samuel Colt zmarł 10 stycznia 1862. Do czasu śmierci amerykańskiego konstruktora,  jego firmy wyprodukowały łącznie około 325 tys. rewolwerów kalibrów 9 – 11 mm. Zakład działa do dziś. Nadal produkowane są w nim rewolwery, pistolety, karabiny oraz karabiny maszynowe.

- Przód okna wystawowego zawala zwarta masa produktu pierwszej potrzeby: colty kaliber 42 po 29,5 dolara - wróćmy jeszcze na moment do gawędy Melchiora Wańkowicza. - Chciałbyś nabyć pistolecik, synku? - Słyszę dobroduszny głos. Odwracam się i widzę kowboja wypisz, wymaluj. Kapelusz z szerokim rondem, fularowa chusta, kratkowana, flanelowa koszula. Tylko zamiast spodni, obszytych u góry baranicą - zwykłe dżinsy. Na nich pas przez biodra, na którym, na długich ramionach dynda taki właśnie colt za 29,5 dolara, umieszczony w obciętym futerale, także strzela się z biodra, nie tracąc czasu na wydobycie broni.

Broń - chleb powszedni

To fragment opowieści sprzed lat. Strzelaniny na ulicach miast i miasteczek amerykańskich są na porządku dziennym. Ponad połowa Amerykanów wciąż nie chce słyszeć o zaostrzeniu przepisów, dotyczących posiadania broni. Czy potrzeba kolejnej tragedii, jak ta, która wydarzyła się w jednej ze szkół podstawowych w Newtown w stanie Connecticut, gdzie zamachowiec zabił 26 osób, w tym 20 dzieci.    

Posłuchaj wrażeń, jakie z podróży po Teksasie wyniósł przed laty Melchior Wańkowicz.

10 września 1974 roku zmarł Melchior Wańkowicz. Był mistrzem szlacheckiej gawędy, klasykiem reportażu oraz autorem takich książek jak chociażby "Na tropach Smętka", "Bitwa o Monte Cassino", "Hubalczycy" i "Ziele na kraterze".

Życie przed literaturą

Urodził się 10 stycznia 1892 roku w Kałużycach, nieopodal Mińska. Uczęszczał do gimnazjum w Warszawie. Do 1905 roku uczył się w języku rosyjskim, dopiero po rewolucji i strajku szkolnym zaborca dopuścił możliwość nauczania w języku polskim. W młodości działał w konspiracyjnych organizacjach.

– Sześć razy siedziałem w karcerze za rozmowę po polsku na przerwach – wspominał Wańkowicz na antenie Polskiego Radia w 1972 roku.

Posłuchaj wspomnień Melchiora Wańkowicza w archiwalnych audycjach Polskiego Radia.

Po wybuchu I wojny światowej został zwolniony z rosyjskiego wojska na podstawie sfałszowanego świadectwa zdrowia. Zajmował się pomocą Polakom przebywającym w Rosji, a w 1917 roku wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

W 1920 roku walczył w wojnie z bolszewikami i za zasługi w walce został odznaczony Krzyżem Walecznych.

W latach 20. założył Towarzystwo Wydawnicze "Rój", które było jednym z najprężniej działających wydawnictwa w dwudziestoleciu międzywojennym

Działalność reporterska

Pierwsze reportaże opublikował w okresie międzywojennym. W 1926 roku wydał zbiór "W kościołach Meksyku", które powstał na podstawie trzymiesięcznej podróży po Meksyku. Wydał również tom wspomnień z młodości zatytułowany "Szczenięce lata".

W 1936 roku wydał swój najważniejszy reportaż napisany podczas dwudziestolecia międzywojennego: "Na tropach Smętka". Był zapisem podróży po Mazurach, którą odbył latem poprzedniego roku. Wańkowicz opisał w nim trudny los polskiej ludności w Prusach Wschodnich.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej wydał "Sztafetę", która dokumentowała sukcesy niepodległej II Rzeczpospolitej na przykładzie inwestycji w Centralnym Okręgu Przemysłowym.

Był mistrzem opowieści reportażowej, łączącej relację o faktach z fikcją literacką i gawędą. Stworzył także znane do dziś slogany reklamowe: "Cukier krzepi" i "LOT-em bliżej".

W czasie II wojny światowej został korespondentem wojennym przy II Korpusie Polskim gen. Władysława Andersa. Dwa tygodnie bitwy pod Monte Cassino spędził na pierwszej linii frontu, chcąc osobiście uczestniczyć w przeżyciach walczących żołnierzy. Wydarzenia z maja 1944 roku opisał w swojej najbardziej znanej książce "Bitwa o Monte Cassino".

Zaraz po wojnie nie wrócił do Polski. Mieszkał w 17 krajach. Podróżował po Stanach Zjednoczonych, Meksyku i Kanadzie. Z emigracji wrócił dopiero po 20 latach, w 1958 roku. Na pierwszy odczyt pisarza w Sali Kongresowej w Warszawie zabrakło biletów.

W Polsce Ludowej

W 1964 roku Wańkowicz podpisał "List 34", adresowany do ówczesnych władz PRL i zawierający protest przeciwko polityce kulturalnej państwa. Po tym zdarzeniu władze rozpoczęły nagonkę na pisarza. Oskarżono go o to, że przekazuje za granicę materiały godzące w Polskę i współpracuje z Radiem Wolna Europa.

– Aresztowanie Melchiora Wańkowicza miało zdyscyplinować pisarzy. Bo jeśli się aresztowało i przetrzymywało w więzieniu pisarza o takim nazwisku, w takim wieku, no to właściwie można powiedzieć, że wszyscy, którzy podjęliby działania podobne, powinni liczyć się z identycznymi reakcjami – mówił historyk prof. Rafał Habielski.

Aresztowanie i proces

W procesie przeciwko pisarzowi zeznawał Kazimierz Koźniewski, niegdyś narzeczony córki Wańkowicza, wieloletni przyjaciel domu i, jak się okazało, współpracownik UB. Pisarz przebywał w areszcie do finału rozprawy (pięć tygodni), która zakończyła się 10 listopada 1964 wyrokiem trzech lat więzienia. Na mocy amnestii kara została zmniejszona o połowę, ale w praktyce, ze względu na wiek i stan zdrowia, Wańkowicz został zwolniony do domu tuż po procesie.

– Nie bardzo było wiadomo, jaki miał być skutek tego procesu, o co właściwie chodziło – mówi prof. Habielski. – To znaczy czy władze rzeczywiście chcą posadzić 73-letniego pisarza do więzienia, zaordynować karę i ją wyegzekwować, czy to ma być ostrzeżenie dla innych młodszych pisarzy, niemających tyle odwagi co Wańkowicz?

Przeciwko akcji UB protestowało wiele osób w kraju i za granicą. Sam pisarz przyjął wyrok, o czym poinformował nawet I sekretarza PZPR Władysława Gomułkę, z którym spotkał się 8 stycznia 1965. Wobec reakcji społeczeństwa władze odstąpiły od wykonania kary, jednak pełna rehabilitacja nastąpiła dużo później. Dopiero w 1990 roku Sąd Najwyższy uchylił wyrok i pośmiertnie uniewinnił pisarza.

Jesień życia

Po śmierci Wańkowicza władze komunistyczne zaproponowały jego córce – Marcie Erdman pochowanie ojca na koszt państwa. Ta jednak odmówiła, zgodnie z wolą pisarza, który przed śmiercią powiedział: "Nie życzę sobie, by oni fotografowali się nad moją trumną". Pisarz został pochowany na Powązkach.

Melchior Wańkowicz w latach 60. często gościł w Polskim Radiu. Prezentował swoje wspomnienia, felietony, udzielał wywiadów. Kresy, lata międzywojenne, praca korespondenta wojennego, wspomnienia z podróży po Meksyku, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, opowieści o Indianach, aligatorach i zupie żółwiowej, felietony o Polsce i Polakach – to wszystko pozostało w archiwach Polskiego Radia.

mk/sa