25 września 1939 roku blisko 400 niemieckich bombowców zrzuciło na stolicę prawie 630 ton bomb. Warszawiacy nazwali ten dzień – czarnym poniedziałkiem.

Czarny poniedziałek

25 września 1939 roku Warszawa przeżyła niespotykany w historii świata nalot bombowy. Od godziny 7.00 do wieczora blisko 400 niemieckich bombowców zrzucało bomby na stolicę. Warszawiacy nazwali ten dzień – czarnym poniedziałkiem.

Na Warszawę spadło prawie 630 ton bomb. Samoloty nadlatywały falami, zrzucając bomby zapalające i burzące. W mieście wybuchło około 200 pożarów. Niemieccy piloci nie oszczędzali publicznych budynków. Bomby spadały na szpitale oznaczone Czerwonymi Krzyżami. W Szpitalu św. Ducha było 700 rannych, z których większość umarła. Płonął Nowy Świat, Marszałkowska, Królewska, Chmielna i wiele innych ulic. Gaszenie pożarów utrudniały brak wody i ostrzeliwanie ludności cywilnej z samolotów. Włoski korespondent wojenny pisał: "lotnictwo obrzucało bombami i ostrzeliwało z karabinów maszynowych barykady na ulicach. Zdarzyło się po raz pierwszy w historii wojen, że samoloty walczyły z barykadami".

W "lany poniedziałek", jak z przekąsem mówili warszawiacy, zginęło około 10 tysięcy mieszkańców, a 35 tysięcy zostało rannych. W czasie całej wojny obronnej zginęło w Warszawie ok. 6 tysięcy żołnierzy, 16 tysięcy zostało rannych. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły około 25 tysięcy.

W ostatnich tygodniach sierpnia atmosfera w stolicy była równie gorąca, jak temperatura. Ludzie pragnęli wierzyć, że będzie pokój, choć wojna wisiała na włosku. W mieście panowała gorączkowa atmosfera, trwały ćwiczenia obrony przeciwlotniczej, przygotowywano worki z piaskiem i wodą.

24 sierpnia Polskie Radio emitowało odezwę prezydenta Stefana Starzyńskiego, który apelował o zachowanie spokoju, ale jednocześnie mówił o obowiązku przygotowania się na wypadek zagrożenia państwa. Władze miasta apelowały o zgłaszanie się do kopania rowów przeciwlotniczych. Nazajutrz zgłosiło się dwa tysiące warszawiaków, a w następnym tygodniu już ponad 20 tysięcy ochotników kopało rowy w 230 punktach miasta.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

A więc wojna…

Już 1 września o świcie na Warszawę spadły niemieckie bomby, byli pierwsi ranni i zabici. Naloty trwały przez cały miesiąc, ale Warszawa dzięki swym mieszkańcom była dobrze przygotowana do obrony. Polskie Radio nadawało komunikaty o nalotach.

8 września niemieckie radio podało komunikat o wkroczeniu do Warszawy. Mołotow złożył gratulacje niemieckiemu ambasadorowi: "Otrzymałem wasz komunikat o wejściu wojsk niemieckich do Warszawy. Proszę przyjąć moje gratulacje i pozdrowienia dla rządu Rzeszy Niemieckiej".

Radość sowieckiego sojusznika Hitlera była jednak przedwczesna. Niemieckie czołgi dotarły na przedmieścia Woli i Ochoty, ale napotkały opór i musiały się wycofać. Obroną stolicy dowodził gen. Walerian Czuma, a od 9 września gen. Juliusz Rómmel, który stanął na czele armii "Warszawa". Cywilnym komisarzem obrony stolicy został prezydent Stefan Starzyński, którego przemówienia radiowe do mieszkańców Warszawy podtrzymywały wolę oporu.

Zamek płonie

17 września sowieci dokonali agresji na Polskę. Nad Bzurą Niemcy ostatecznie rozbili Armię "Poznań" i "Pomorze". Warszawa trwała, mimo iż był to jeden z najcięższych dni obrony. Na miasto spadło pięć tysięcy pocisków, nie ustawały naloty bombowe. Ludzie ginęli na ulicach i w kościołach podczas niedzielnych nabożeństw. Bomby spadały na katedrę św. Jana i Zamek Królewski.

Rozkaz o ostrzale artyleryjskim zamku wydał osobiście Hitler, chcąc w ten sposób zmusić Warszawę do kapitulacji. W przemówieniu radiowym prezydent Starzyński mówił: "Te ruiny i zgliszcza Warszawy uprawniają mnie dzisiaj, abym w imieniu tej ludności zwrócił się do rządów wielkiej Brytanii i Francji z zapytaniem – kiedy udzielą takiej pomocy Polsce, która pozwoli na odsunięcie czy przeciwdziałanie tym barbarzyńskim metodom, jakie są do nas stosowane".

mk

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Żołnierze i Obywatele!"

Jako pierwszy przemówił Wacław Sieroszewski, uznany weteran walk o niepodległość. – Halo, tu Warszawa II. Za chwilę będzie mówić Wacław Sieroszewski, prezes Polskiej Akademii Literatury i żołnierz I Brygady Legionów, beliniak – zapowiedział spiker.

Sędziwy literat wspominał swoje wojenne doświadczenia i opowiadał o swoich refleksjach na temat obecnej wojny:

– Żołnierze i Obywatele, jest to czwarta wojna, którą widzę. Trzy wojny, jedną rewolucję widziałem. Muszę przyznać, że ta wojna jest najstraszniejsza ze wszystkich, które widziały moje oczy – mówił łamiącym głosem Sieroszewski

W swoim przemówieniu skrytykował zbrodniczy sposób prowadzenia wojny przez Niemców. Żałował, że z powodu wieku może im pomóc jedynie w ten sposób, ale starał się dodać otuchy i zapewnił, że są w stanie przeżyć wojnę.

– Mieszkanie moje ostrzelane, okna wybite, w murach pociski, nikt z mojej rodziny nie ucierpiał, więc to najlepszy przykład, że nie każda kula na wojnie trafia - dodawał rozemocjonowany Sieroszewski.

"To jest Warszawa, która spisała krwią tyle kart"

Głos zabrał także Mieczysław Niedziałkowski, poseł na sejm Polskiej Partii Socjalistycznej i redaktor naczelny gazety "Robotnik". W przemówieniu pochwalił warszawskich robotników i wyborców PPS za poświęcenie w obronie miasta i zachęcił ich do dalszego wytrwania w oporze.

– Ze spokojną dumą spoglądamy dzisiaj w oblicze prawdziwej Warszawy. To ta sama Warszawa, która spisała krwią własną tyle kart najbardziej dostojnych w polskich dziejach – przemawiał Niedziałkowski – Robotnicy Warszawy! Nazwał was kiedyś Józef Piłsudski najwierniejszymi spośród wiernych. I tym razem nie zawiedliście!

Przypomniał słuchaczom zasługi Polskie Partii Socjalistycznej w walce o niepodległość Polski i wezwał do podążania za tym wzorem i dalszego wstępowania do Robotnicznej Brygady Obrony Warszawy.

– Jeszcze kilka niełatwych dni i wygramy, a tych, którzy polegną w boju, tych, którzy padną do bomb rzucanych przez samoloty niemieckie, okryje Polska całunem niezastąpionym. Jak napisał Stefan Żeromski przepięknymi słowy prastarej polskiej mowy: "okryje ich Polska pióropuszem chwały" –mówił.

sa

17 września 1939 roku był najcięższym, jak do tej pory, dniem dla oblężonej Warszawy. Miasto zostało obrzucone bombami burzącymi i zapalającymi oraz ostrzelane ciężką artylerią, pożary opanowały całą stolicę. Na miasto spadło pięć tysięcy pocisków, od których poważne zniszczenia odniósł Zamek Królewski i Stare Miasto.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Obywatele, ciężki był dla Warszawy dzień dzisiejszy"

Odbiorcy rozgłośni Warszawa II mogli usłyszeć ochrypnięty głos prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. W Archiwum Polskiego Radia zachowało się nagranie przemówienia.

Posłuchaj przemówienia prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego.

– Pociski nieprzyjacielskie trafiały w setki domów, ale przede wszystkiem biły w Zamek, w katedrę św. Jana, biły w kościół jezuicki, biły w bardzo wiele drogich naszemu sercu miejsc – mówił Stefan Starzyński. – Te barbarzyńskie metody bicia specjalnie w kościoły lub pamiątki narodowe, jak Zamek czy Belweder, te barbarzyńskie metody, które nic wspólnego z wojną nie mają, które nie są wojną, które są metodami bandyckimi, muszą obudzić srogi gniew, który pomści wszystkie krzywdy doznawane przez ludność Warszawy.

Bomby i pociski spadły na Stare Miasto, Filharmonię i Sejm. Wiele budynków mieszkalnych w Śródmieściu zostało zniszczonych. W gruzach zalegały ciała martwych ludzi i zwierząt. Prezydent miasta wyznaczył parki, skwery, ogrody i niezabudowane działki na miejsca grzebania poległych mieszkańców.

Groby na placu Trzech Krzyży ofiar poległych w nalotach we wrześniu 1939 roku w Warszawie. Wikimedia Commons/Domena Publiczna

Około godz. 15. rozpętała się gwałtowna burza z ulewą, która chwilowo powstrzymała niemiecki ostrzał. Niestety zmiana pogody pozwoliła na kontynuowanie ataku. Uszkodzony był także budynek Polskiego Radia przy ulicy Zielnej, który około 17.45 został trafiony pociskiem.

Największe zniszczenia odniósł Zamek Królewski. Również kościół św. Jana groził zawaleniem w wyniku uszkodzeń. Prezydent Stefan Starzyński w przemówieniu radiowym wypowiedział prorocze słowa:

– To nic, że dzisiaj zrujnują Warszawę, zrujnowali kiedyś Warszawę inni. Ona się odbuduje, ale to, że metodami takimi rujnuje się - tego historia Niemcom nie przebaczy. I ciężko za to zapłacić muszą Niemcy.

Wrzesień 1939 roku w Polskim Radiu. Posłuchaj!

"Bohaterstwa jest niezmiernie dużo"

Tego dnia prezydent dokonał objazdu miasta, o czym poinformował słuchaczy. Zapewnił, że obrońcy trwają na posterunkach, a wspierający ich cywile wykazują się dzielną postawą. Pochwalił mieszkańców za codzienne przejawy cichego bohaterstwa. 

Ciężkie bombardowanie postawiło wszystkie służby Warszawy na nogi. Prezydent Starzyński pochwalił wysiłek straży pożarnej, pogotowia technicznego i pomocy sanitarnej.

Tego dnia po raz pierwszy przemówił w imieniu nie tylko stolicy, ale całej Polski:

– Ruiny i zgliszcza Warszawy uprawniają mnie dzisiaj, abym w imieniu ludności zwrócił się do rządów Wielkiej Brytanii i Francji z zapytaniem: kiedy udzielą takiej pomocy Polsce, która i nam w Warszawie pozwoli odciążyć nieco i pozwoli na odsunięcie czy przeciwdziałanie barbarzyńskim metodom, jakie są do nas stosowane.

sa

21 września 1939 roku Warszawę opuścili pracownicy zagranicznych placówek dyplomatycznych i obywatele państw neutralnych. Mieszkańcy żegnający cudzoziemców liczyli, że zostaną żywymi świadkami niemieckich zbrodni wojennych w Polsce.

Razem z nimi wyjechał amerykański fotograf i dokumentalista Julien Bryan, który wywiózł ze sobą taśmy filmowe i fotograficzne i wkrótce przedstawił światu dokumentowaną przez dwa tygodnie tragedię oblężonej Warszawy.

Warszawska rozgłośnia Polskiego Radia odbierało braterskie pozdrowienia od przywódców największych miast europejskich. Wiadomość do prezydenta Stefana Starzyńskiego wysłał jego serdeczny przyjaciel - mer Brukseli Adolphe Max, który wsławił się bohaterską postawą w czasie I wojny światowej.

Z tego dnia zachowało się w radiowym archiwum jedynie przemówienie szefa propagandy Dowództwa Obrony Warszawy ppłk. Wacława Lipińskiego.

– Wojsko bije się z każdym dniem, z każdą godziną lepiej. Warszawa swoją postawą, solidarnością niezmiernie mu w tym pomaga – chwalił wysiłek mieszkańców – Walczymy więc z wolą walki, mimo iż zetknęliśmy się z olbrzymią przewagą i zdajemy sobie sprawę z ciężkich warunków. Walczyć będziemy nadal, bo musimy pamiętać, że być zwyciężonym i nie ulec, to zwycięstwo.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Halo, tu Polskie Radio Warszawa

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się wspomnienia radiowców, pracujących we wrześniu 1939 roku. Zostały wykorzystane w cyklu audycji "Tu Polskie Radio Warszawa", przygotowanej przez Macieja Józefa Kwiatkowskiego i emitowanej na antenie Programu Trzeciego Polskiego Radia.

– Życie na Zielnej toczyło się niesłychanie szybko, było to odbicie tego, co działo się na froncie. Było to najbardziej ruchliwe miejsce, gdzie stale przychodzili reporterzy i przynosili wiadomości. U nas były nasłuchy radiowe, to też jest warte przypomnienia. Była to wielka robota, którą w większości robiły kobiety – mówił długoletni pracownik Polskiego Radia Edmund Osmańczyk.

sa

Dowódca grupy Armii "Warszawa", gen. Juliusz Rómmel zachęcał ppłk. Wacława Lipińskiego do przygotowywania ludności stolicy do nieuchronnie zbliżającej się kapitulacji.

Zobacz wszystkie zachowane materiały Polskiego Radia z września 1939 roku.

Szef propagandy, jak co wieczór w Polskim Radiu, przedstawił komunikat Dowództwa Obrony Warszawy, a następnie omówił wojskową sytuację w Polsce i Europie.

Ostatnie przemówienie w Polskim Radiu

Niemcy dalej nękali Warszawę ogniem artyleryjskim i nalotami bombowymi oraz dokonywali drobnych wypadów na barykady, które strzegły drogi wjazdowe do miasta. Stolica Polski pozostawała nieugięta.

– Warszawa i Modlin są w tej chwili najpoważniejszymi ośrodkami polskiego oporu. Mamy tu znaczne siły, powiększone o oddziały, które przebiły się z zachodu – mówił Wacław Lipiński przez radio. – Armie generała Kutrzeby i generała Bortnowskiego przed szeregiem dni stoczyły niezmiernie ciężką bitwę nad Bzurą. Obecnie dostały się na linię Warszawa-Modlin.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Podpułkownik Wacław Lipiński poinformował również o pozostałych ośrodkach oporu Wojska Polskiego w okolicach Zamościa i Lwowa. Wciąż bronił się garnizon Helu oraz oddziały na tzw. przedmościu rumuńskim.

– Cały świat z zapartym tchem będzie patrzył na zmagania Francji i Anglii z Niemcami, tak jak do tej pory patrzył na zmagania Polski. Musimy, ażeby koniec był zwycięski, oddać wszystkie nasze siły, cały swój wysiłek. I chociaż jest chwilami bardzo nawet ciężko, musimy zachować spokój i pogodną twarz, bowiem na pewno zwycięstwo będzie po nasze stronie – szef propagandy pocieszał słuchaczy Polskiego Radia.

Polskie Radio wciąż działa

Stefan Starzyński odpowiadał na depesze prezydentów stolic europejskich i informował o bieżącej sytuacji w mieście. 22 września 1939 roku jego wiadomość została nadana w programie krótkofalowym dla zagranicy. Wystąpił także z przemówieniem do ludności Warszawy, w którym powiadomił rodaków o wiadomości przesłanej zagranicznym rozgłośniom. Zapowiadał, że "Warszawa może być zrównana z ziemią, ale wielki duch pozostanie zawsze żywy".

Warszawska prasa chwaliła Służbę Informacyjną Polskiego Radia za wzorową pracę. Radiowcy przekazywali wiadomości pomiędzy ludnością cywilną a władzami miasta oraz informowali o bieżących potrzebach w oblężonym mieście. Mieszkańcy wystawiali swoje radioodbiorniki na zewnątrz, aby także przechodnie i żołnierze na barykadach mogli usłyszeć muzykę i audycję grane przez radio.

sa

Nadawanie programu przestało być możliwe bez dostaw prądu z ostrzelanej Elektrowni Powiśle. Uszkodzenia były zbyt poważne, aby możliwe było wykonanie bieżących napraw. Słuchacze musieli pożegnać się z radiem, które utrzymywało ich na duchu. Oprócz koncertu Szpilmana radioodbiorcy z Warszawy mogli usłyszeć przemówienie prezydenta Stefana Starzyńskiego. Niestety płyta z nagraniem jego głosu nie została odnaleziona.

Fortepian gra w akompaniamencie bomb

Władysław Szpilman od 1935 roku był etatowym pianistą Polskiego Radia i kontynuował pracę po wybuchu II wojny światowej. 23 września 1939 roku dotarł do budynku radia, w którym przez około pół godziny wykonywał przed mikrofonem kompozycje Fryderyka Chopina. Jak sam wspominał, grał wśród huku wybuchających bomb i ledwo co słyszał dźwięki instrumentu. Była to ostatnia wykonana na żywo audycja muzyczna w Polskim Radiu.

– Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: "to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie". I zagrałem Chopina, pół godziny – wspominał po latach na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj i zobacz wspomnienia pianisty z ostatniego koncertu we wrześniu 1939 roku.

Władysław Szpilman po zakończeniu II wojny światowej kontynuował pracę w Polskim Radiu i do 1963 roku był kierownikiem Redakcji Muzycznej.

Samo dotarcie do gmachu na Zielnej 25 w drugiej połowie września 1939 roku sprawiało poważne trudności pracownikom. Droga wiodła przez domy stojące w płomieniach oraz zwały gruzów kryjące w sobie martwe ciała niegdysiejszych lokatorów. Po dotarciu do siedziby radia pracownicy byli zagrożeni pociskami niemieckiej artylerii, która celowała w najważniejsze instytucje i budynki w mieście.

"Chciałem, by Warszawa była wielka"

Około południa w Polskim Radiu wystąpił Stefan Starzyński. W korytarzu minął się z Władysławem Szpilmanem, który wspominał, że prezydent Warszawy wyglądał na poważnie przemęczonego.

Płyta z nagraniem ostatniego przemówienia Stefana Starzyńskiego nie została odnaleziona. Słowa prezydenta stały się testamentem jego pracy i poświęcenia dla stolicy:

"Chciałem, by Warszawa była wielka. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany, robiliśmy szkice wielkiej Warszawy przyszłości. I Warszawa jest wielka. Dziś widzę wielką Warszawę, otoczoną kłębami dymu, rozczerwienioną płomieniami ognia, wspaniałą, niezniszczalną, wielką, walczącą Warszawę. I choć tam, gdzie miały być wspaniałe sierocińce gruzy leżą, gdzie miały być parki dziś są barykady gęsto trupami pokryte, choć płoną nasze biblioteki, choć palą się szpitale – nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i chwały".

Słuchacze 23 września 1939 roku mogli jeszcze usłyszeć powtarzane z poprzedniego dnia przemówienie ppłk. Wacława Lipińskiego. Szef propagandy Dowództwa Obrony Warszawy przygotowywał już codzienne wieczorne wystąpienie, ale jak się okazało, nie miał więcej możliwości przemawiania przed radiowym mikrofonem.

sa

23 września 1939 roku rozgłośnia Warszawa II ucichła po tym, gdy Elektrownia Powiśle została ostrzelana przez niemiecką artylerię. Niedługo wcześniej radioodbiorcy mogli usłyszeć ostatnią nadaną audycję żywej muzyki. Na fortepianie zagrał Władysław Szpilman, który wykonał kompozycje Fryderyka Chopina.

Dowiedz się więcej.

Fortepian gra w akompaniamencie bomb

23 września 1939 roku Władysław Szpilman dotarł do budynku radia, w którym przez około pół godziny zagrał na żywo w studiu muzycznym w budynku radia przy ulicy Zielnej 25. Jak sam wspominał, grał wśród huku wybuchających bomb i ledwo co słyszał dźwięki instrumentu.

– Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: "to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy, to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie". I zagrałem Chopina, pół godziny – wspominał po latach na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj i zobacz wspomnienia pianisty z ostatniego koncertu we wrześniu 1939 roku.

Zobacz wszystkie zachowane materiały Polskiego Radia z września 1939 roku.

sa