8 sierpnia mija 243. rocznica śmierci Tadeusza Reytana.

Słynne płótno

"Obraz wydał mi się najprzód nieprzyjemny w tonie, jakiś fioletowy, a nie harmonijny w kolorach. Potem wydał mi się niezrozumiały. Matejko sam tłumaczył kogo, która figura wyobraża, ale mimo tłumaczeń i przekonywania, że malarz – jak poeta – ma prawo do wielkich licencyj, nie mogłem jakoś pogodzić Reytana z Kołłątajem, obojętności Michała Czartoryskiego ze straszną sceną w drugim końcu obrazu. Sala wydała mi się tak płytką, że figury tłoczyły się w niej jak na odpuście. A sam Reytan? Czy on w rozpaczy? Czy on w konwulsjach?" – tak Stanisław Tarnowski opisał swe pierwsze wrażenia po obejrzeniu słynnego obrazu zatytułowanego "Reytan. Upadek Polski".

Jan Matejko namalował płótno w 1866 roku.

Koligacje prof. Stefana Kieniewicza

Do sceny, przedstawionej przez malarza nawiązała Eliza Bojarska w audycji pt. "Reytan i Matejko", w lutym 1989 r. Do udziału w programie zaprosiła historyka, prof. Stefana Kieniewicza, który, jak się okazało, miał związki rodzinne z Tadeuszem Reytanem.

- Sam nie wiem, kiedy doszło do mej świadomości, że babka moja była Reytanówna z domu – mówił w audycji – że była stryjeczną prawnuczką Tadeusza. Została mi po przodku pamiątka – srebrny kubek, bez nóżki, dar szlachty nowogródzkiej dla swego posła, Tadeusza Reytana. Na dnie owego kubka jest misternie wyryty napis: "Vivat Tadeus Reytan!".

Alegoria upadku

Obraz Jana Matejki, przedstawiający scenę rozpaczliwej obrony ciągłości Rzeczypospolitej był zdaniem prof. Kieniewicza jednym z najciekawszych w twórczości artysty.

- To nie jest obraz ściśle historyczny, lecz historiozoficzny – komentował historyk. – Nie odtwarza on, w zamierzeniu mistrza, określonej chwili dziejowej, ale chce dać syntezę epoki, określonego problemu. Obraz jest alegorią upadku Rzeczypospolitej.

Przebieg wydarzeń

Tadeusz Reytan był synem zamożnego ziemianina Dominika Reytana, podkomorzego nowogródzkiego. Wybrany na Sejm rozbiorowy udał się do Warszawy. Na pierwszej sesji 19 kwietnia 1773 wraz z Samuelem Korsakiem i Stanisławem Bohuszewiczem sprzeciwiał się zawiązaniu na sejmie konfederacji pod przewodnictwem Adama Ponińskiego, umożliwiającej zatwierdzenie traktatu I rozbioru Polski. Po jego dokonaniu, miał uniemożliwić wyjście sygnatariuszom rozbioru, wołając do nich: "Chyba po moim trupie”. Takie stanowisko zgodne było z wytycznymi, jakie otrzymał w swoim nowogródzkim sejmiku: bronić całości Polski z narażeniem życia i mienia.

Przeciw Targowicy

Reytan nie chciał zerwania obrad. Wysuwał jako jedyne żądanie wybór marszałka. - Posłowie zjechali się na Sejm wolny za uniwersałem królewskim - mówił - nie zaś na Sejm pod konfederacją zawiązany.

Po 36 godzinach heroicznego oporu, Reytan i jego towarzysze odebrali hiobową wieść, że król Stanisław August Poniatowski przystąpił do Targowicy. Od tej chwili okupowanie izby poselskiej nie miało już sensu.

"Czwarty dzień trwały obrady, Reytan chcąc wstrzymać posłów od rozejścia się, przedarł się z Korsakiem ku drzwiom, zastąpił drogę rozchodzącym, rozkrzyżował ręce w drzwiach, w jednej trzymając laskę marszałkowską, zaklinał i błagał posłów, by nie oddali się na wstyd i hańbę".

Po sejmie rozbiorowym, Tadeusz Reytan wyjechał na Litwę i według tradycji rodzinnej popadł w obłęd. 8 sierpnia 1780 popełnił samobójstwo. Jego szczątki odkryto w okresie II Rzeczypospolitej. Został pochowany w 1930 r. wystawionej przez potomka, Henryka Grabowskiego krypcie.

Symbol patriotyzmu

Wkrótce po śmierci rozpowszechnił się w Polsce kult jego postaci. Portrety Reytana pojawiały się na licznych rycinach jako symbol prawdziwego patrioty. Zdaniem prof. Stefana Kieniewicza, Tadeusz Reytan bez większej świadomości podjął swój los historyczny, który uczynił z niego symbol i mit narodowy.

A obraz Jana Matejki? - Reytan Matejki podtrzymuje w nas etyczne przeświadczenie o słuszności, o koniecznej potrzebie bezsilnego nawet protestu. Lekcja ta dziś zdaje się nie pozostaje bez echa. Dobrze to jest czy źle? Nie mnie staremu rozstrzygać – stwierdził na zakończenie prof. Stefan Kieniewicz.

bs

Urodzony dowódca

Książę Józef od dziecka był szkolony na wojskowego, początki kariery związał z armią austriacką. Bratanek Stanisława Augusta w wieku 17 lat był już porucznikiem i służył cesarzowi Józefowi II. Gdy w 1789 roku został wezwany przez króla do armii polskiej, nie wahał się, by wrócić do ojczyzny swoich ojców. Dowodził wojskami w wojnie z Rosją w 1792 roku. Gdy przyszły czasy napoleońskie, Józef Poniatowski został ministrem wojny, naczelnym wodzem Księstwa Warszawskiego. Miejsce w historii największych polskich dowódców zapewnił sobie kampanią roku 1809.

– Poniatowski rozszerzył granice mikroskopijnego Księstwa Warszawskiego prawie w dwójnasób – opowiadał w felietonie "Ostatnia droga" Zygmunt Nowakowski na antenie Rozgłosni Polskiej Radia Wolna Europa. – Walczył o Toruń, o Sandomierz, zdobył Lublin, Zamość, Kraków, sięgnął aż do Lwowa. Czynił to konsekwentnie w imieniu Napoleona Bonapartego i kazał Polakom, co im oczywiście nie w smak było, składać przysięgę na wierność cesarzowi Francuzów.

Poniatowskiego zajmowały w tym czasie nie tylko kwestie dotyczące armii i wojny. Regulował też sprawy społeczne i administracyjne. Dla chłopów domagał się posad wójtów, a także optował za wprowadzeniem do sądownictwa kodeksu napoleońskiego.

– Książę Józef, choć nie urodził się na polityka albo na administratora, musiał bez niczyjej pomocy organizować zdobyte obszary, zaprowadzać w nich ład, ściągać podatki, rekrutować, sądzić – mówił o Poniatowskim w 1955 roku Zygmunt Nowakowski. – Musiał wchodzić w tysiące szczegółów, które dotąd były mu obce.

Dla Napoleona, dla honoru

W 1812 roku wziął udział w zakończonej klęską wyprawie na Moskwę. Pod jego dowództwem znajdował się złożony z polskich żołnierzy V Korpus Wielkiej Armii. Po katastrofie wojsk napoleońskich roku książę Józef Poniatowski przeciwstawił się naleganiom rządu i opinii publicznej, skłaniającej się do ugody z Aleksandrem I. Już wówczas podjął decyzję o odtworzeniu armii polskiej.

– Książę widział, że wobec zmowy trzech zaborców jego korpus od razu byłby zadławiony, a wyczerpanie ogólne i przygnębienie nie pozwalały liczyć tym razem na poryw powstańczy w kraju – przybliżał rozterki Poniatowskiego prof. Marian Kukiel. – Próba taka przyniosłaby tylko nowe klęski, których krajowi chciał oszczędzić (…). Po całonocnej, ciężkiej walce wewnętrznej, w której dwa razy sięgał po nabity pistolet, by z sobą skończyć, wciąż ważył sobie powtarzane słowa: "Honor, sumienie…". Postanowił wreszcie: "Nie, nie opuszczę Napoleona".

W połowie czerwca 1813 roku poprowadził wojsko do Saksonii, gdzie miał czas na przygotowanie do kampanii jesiennej. Polacy już wówczas wiedzieli, że trzy mocarstwa rozbiorowe wraz z Wielką Brytanią jako warunek pokoju z Napoleonem, zażądały zniesienia Księstwa Warszawskiego. Na co Bonaparte przystał.

– Polacy mogli stawiać sobie pytanie: za co mają umierać? – podkreślał w felietonie "Książę Józef. Ostatnia droga" prof. Kukiel. – Poniatowski jedną miał odpowiedź: "Odwagi i starajcie się, aby imię polskie miało mocny dźwięk! Możemy i winniśmy trzymać się hasła, że wszystko raczej utracić można prócz honoru".

Bitwa Narodów

16 października 1813 roku, po pierwszym dniu bitwy pod Lipskiem książę Józef Poniatowski został mianowany przez Napoleona Marszałkiem Cesarstwa. Wyróżnienie cudzoziemca tym tytułem, które było jedynym takim przypadkiem w historii, stało się tylko przedsionkiem do chwały, która miała dopiero przyjść.

– W trzeci dzień bitwy, wśród zmagań z narastającą przewagą znów prowadził polską piechotę do przeciwuderzeń i znów ciężka kontuzja – opisywał poświęcenie marszałka prof. Marian Kukiel. – Nie zdołały topniejące siły napoleońskie złamać koncentrycznego naporu.

Książę Józef Poniatowski zginął 19 października 1813 roku, osłaniając odwrót wojsk francuskich. Zbyt wcześnie wysadzony most na Elsterze zablokował mu drogę ucieczki. Postrzelony chciał przeprawić się przez rzekę, ale ponownie przyjął strzały i utonął w nurcie Elstery.

Legenda głosi, że w młodości Cyganka wywróżyła mu, że przyczyną jego śmierci będzie sroka. W języku niemieckim "die Elster" oprócz ptaka z rodziny krukowatych oznacza także rzekę – Elsterę. Po latach na wyspie św. Heleny towarzysze wygnania mieli rozprawiać z Napoleonem o Polsce. Ten przysłuchując się dyskusji na temat królów polskich, miał powiedzieć, że prawdziwym królem mógł być tylko Józef Poniatowski.

Poniatowski pochowany został na cmentarzu św. Jana w Lipsku, gdzie do dzisiaj znajduje się poświęcona mu tablica. Jego zwłoki w 1814 roku sprowadzono do Polski i złożono najpierw w podziemiach Bazyliki Świętego Krzyża w Warszawie, a trzy lata później - 23 lipca 1817 roku - w krypcie św. Leonarda w katedrze na Wawelu.

mb

Tadeusz Kościuszko urodził się w Mereczowszczyźnie na Podlasiu (dzisiejsza Białoruś). W wieku 14 lat przerwał naukę i wybrał karierę wojskową, wstępując do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej. W 1769 roku wyjechał do przedrewolucyjnej Francji. W Paryżu studiował w Akademii Malarstwa i Rzeźby. W tym czasie ukształtowały się jego przekonania polityczne i społeczne.

Wrócił do kraju na krótko w 1774 roku, by następnie wyruszyć na Zachód w poszukiwaniu zajęcia. Tam dowiedział się o wojnie w Stanach Zjednoczonych. Na amerykańskiej ziemi znalazł się miesiąc po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości w 1776 roku.

Bitwa pod Saratogą – sukces Tadeusza Kościuszki

Mianowany na inżyniera amerykańskiej armii zasłynął budową fortyfikacji w wielu obozach wojskowych, m.in. w słynnym West Point, najważniejszej uczelni wojskowej USA. W uznaniu zasług awansowano go na generała brygady. Według Aleksa Starożyńskiego, dziennikarza i autora książki o Tadeuszu Kościuszce, zwycięstwo w przełomowej dla amerykańskiej rewolucji bitwie pod Saratogą było zasługą Polaka. 

– Był taki genialny generał Benedict Arnold, który okazał się później zdrajcą, ale wszyscy amerykańscy historycy mówią, że ta bitwa była wygrana dzięki niemu – zaznaczał Alex Starożyński. – Ja znalazłem pamiętniki i listy kilku oficerów rewolucji amerykańskiej i oni wszyscy twierdzili, że wygraliśmy dzięki Kościuszce.

Przy okazji ponownego powrotu do Polski w 1784 roku włączył się w działalność polityczną. Po powiększeniu armii do 100 tys. decyzją Sejmu Wielkiego został mianowany generałem wojsk koronnych. Odznaczył się w walce z oddziałami rosyjskimi w 1792 roku, za co otrzymał order Virtuti Militari.

Po konfederacji targowickiej, tak jak wielu innych działaczy, udał się na emigrację. Po ogłoszeniu II rozbioru Polski przyjechał do Drezna, gdzie zaczął planować powstanie narodowe.

– Ciągle pozostawał w cieniu ks. Józefa Poniatowskiego. Czy fakt, że stanął na czele powstania, nie był drogą do wyleczenia się z kompleksu Poniatowskiego? – zastanawiał się dr Sałkowski.

" Tadeusz Kościuszko naczelnikiem insurekcji"

Insurekcja kościuszkowska rozpoczęła się 1794 roku. Powstanie przeszło do legendy, podobnie jak jej epizody – z najsłynniejszą bitwą pod Racławicami na czele. W historycznej perspektywie o wiele istotniejsze od zwycięstw militarnych okazało się wydanie przez władze insurekcji uniwersału połanieckiego, który przyznawał chłopom wolność osobistą. Akt ten stanowił pierwszy krok w kierunku przebudzenia narodowego włościan i stanowił kamień milowy, do którego odwoływać mogli się późniejsi przywódcy powstań narodowych liczący na poparcie chłopstwa. 

– Była to najdalej idąca zmiana w położeniu chłopów w XVIII wieku. Idąca znacznie dalej niż późniejsze rozporządzenia państw zaborczych – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika na antenie Polskiego Radia.

Mimo heroicznej walki zakończyła się klęską i III rozbiorem Polski.

– Liczył na pomoc Francji. Wierzył, że ta idea żyrondy jest pewnego rodzaju realnością. Poza tym miał doświadczenia amerykańskie i widział, jak wolny chłop amerykański szedł w obronie ojczyzny – broniła decyzji o powstaniu prof. Rusinowa.

Uniwersał połaniecki. Kościuszko liczył na włościańskie kosy

Kościuszko dostał się do rosyjskiej niewoli, by po podpisaniu tzw. lojalki, którą dr Sałkowski nazwał najczarniejszą kartą jego życia, odzyskać wolność i wyjechać do Stanów Zjednoczonych, a następnie do Paryża. Do 1815 roku mieszkał w okolicach stolicy Francji, biorąc udział w tworzeniu Legionów Polskich i zakładaniu Towarzystwa Republikanów Polskich.

Czy o naszym narodowym bohaterze - bohaterze dwóch krajów i kontynentów - można powiedzieć coś złego? W audycji "Na historycznej wokandzie" Andrzeja Sowy o dokonaniach i sylwetce Tadeusza Kościuszki dyskutują historycy: dr Jan Sałkowski i prof. Izabella Rusinowa.

– Jak każdy bohater narodowy był też człowiekiem ze swoimi słabościami. Na pewno słabą stroną Kościuszki było to, że wszedł na scenę polityczną, ale nie trzymał fasonu. Był człowiekiem, który szybko załamał się i ustąpił pod wpływem zdarzeń i gdyby nie żywa legenda powstania, można by powiedzieć, że zniknął w mrokach dziejów – powiedział dr Sałkowski.

" Trzy pogrzeby Tadeusza Kościuszki"

– Kościuszko miał olbrzymią ilość zalet. Przede wszystkim jego poświęcenie dla ojczyzny. Należał do grupy ludzi o "czystych rękach". Poza tym to jednak on stanął na czele powstania, nikogo innego nie było – ripostowała prof. Rusinowa.

Posłuchaj dwóch spojrzeń wybitnych znawców epoki na postać Tadeusza Kościuszki.

Zmarł 15 października 1817 w Solurze w Szwajcarii. Jego ciało spoczywa w krypcie królewskiej na Wawelu.

mjm/bm