Przejęcie władzy przez Chomeiniego było zwieńczeniem rewolucji irańskiej. A wszystko zaczęło się 8 września 1978. Wówczas szch Iranu Mohammad Reza Pahlawi wysłał na ulice Teheranu wojska rządowe. W walkach zginęło kilkuset demonstrantów. Dzień ten przeszedł do historii jako "czarny piątek".

- Manifestanci coraz głośniej zaczęli domagać się odejścia szacha Rezy Pahlawiego i ukrócenia wpływów amerykańskich. Protesty nabrały charakteru ogólnospołecznego - mówił o początkach rewolucji islamskiej w Iranie Krzysztof Strachota, etnolog z Ośrodka Studiów Wschodnich.

Nz.: Szach Iranu Mohammad Reza Pahlawi, przed 1979 r. Wikimedia Commons/dp. Źr.: http://www.farahpahlavi.org/
Pod rękę z Zachodem
O przyczynach wybuchu buntu społecznego i przebiegu rewolucji islamskiej w Iranie opowiadał w 2000 r., w audycji Piotra Kędziorka, Krzysztof Strachota etnolog z Ośrodka Studiów Wschodnich.
- Wcześniej występowano w sposób zbrojny przeciwko szachowi, ale robili to komuniści - mówił gość programu.
Mohammad Reza Pahlawi utrzymywał dobre stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i większością krajów zachodnich. Często przez Zachód był przedstawiany jako wzór ”nowoczesnego przywódcy” na Bliskim Wschodzie. Decyzje podejmowane przez szacha wywoływały sprzeciw szyickich duchownych. Jednym z największych krytyków Pahlawiego stał się ajatollah Chomeini.
- Szach prowadził od lat 60. tzw. białą rewolucję – komentował etnolog. - Była ona skierowana przeciw duchowieństwu, przeciw potędze kleru szyickiego.
Laicyzacja państwa
Reza Pahlawi chciał znacjonalizować ogromne majątki duchownych szyickich, występował przeciwko obyczajowości muzułmańskiej. – Dochodziło do takich sytuacji, że policja zdzierała kobietom czadory na ulicach – mówił gość programu. – W szkołach, w miejscach publicznych dystansowano się od zbyt żarliwej i głębokiej religijności. Szach odwoływał się do tradycji przedislamskich, do państwa Achemenidów. Hucznie obchodził 2500 tysiąclecie monarchii w Iranie.
- Np. z  języka starano się usuwać słowa pochodzenia arabskiego i wracać do słów średnio perskich i wczesno perskich – dodał etnolog – by podkreślić odrębność etniczną i tradycję irańską.
Ajatollah Chomeini, który otwarcie sprzeciwiał się laicyzacji państwa, zażyłym stosunkom szacha ze Stanami Zjednoczonymi i Izraelem, został aresztowany i zmuszony w 1964 r. do opuszczenia kraju. - Już wcześniej Chomeini głosił, że szach musi odejść – powiedział Krzysztof Strachota. - W 1961 r. doszło do zamieszek w Qom, świętym mieście szyitów. Wtedy policja po raz pierwszy otworzyła ogień i strzelała do manifestujących pod hasłami religijnymi.

Meczet Boskie Światło w Qom, świętym mieście szyitów. Wikimedia Commons/cc. Fot.: Mohammad mahdi P9432

Bunt społeczny i religijny
Ale pozbycie się jednego z głównych opozycjonistów na niewiele się zdało. Szach tłumił kolejne demonstracje siłą, aresztując i zabijając przeciwników. Eskalacja protestów nastąpiła w roku 1978. - Bardzo szybko przeszło to w taką emocjonalną fazę – stwierdził Krzysztof Strachota. - Szła manifestacja, żołnierze szacha strzelali, padali zabici. Po czterdziestodniowym okresie żałoby szła kolejna manifestacja upamiętniająca ofiary, padali następni.
Fala buntu przeciw szachowi narastała z każdym dniem. Przeciwnicy Pahlawiego zaczęli podpalać kina wyświetlające nieobyczajne filmy, napadać na cudzoziemców, zwłaszcza Amerykanów. Niszczono bary, w których sprzedawano alkohol. - Przez cały rok narastał paraliż państwa - słyszymy w komentarzu.
Koniec monarchii
Konsekwencją ”czarnego piątku” była całkowita utrata poparcia rządu zarówno przez obywateli jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku 1978 r. unieruchomił gospodarkę Iranu. Protesty osiągnęły apogeum w grudniu. Każdego dnia setki demonstrantów ginęło w walkach z wojskiem, a demonstracje cały czas przybierały na sile.
16 stycznia 1979 r. szach i cesarzowa opuścili Iran. - W lutym 1979 r. z Paryża przyleciał Chomeini - powiedział gość Piotra Kędziorka. - Jego powrót nadał rewolucji islamski charakter.

Powrót ajatollaha Chomeiniego do Teheranu, 01.02.1979. Wikimedia Commons/dp

Religia ponad wszystko
Obalenie rządu szacha było wielkim świętem dla mieszkańców Iranu. Chomeiniego witały tłumy. Ajatollah zaczął sugerować i żądać, żeby uczeni muzułmańscy zajęli się administrowaniem nie tylko sprawami religijnymi, ale też życiem społecznym i politycznym. - To różniło się od takiego tradycyjnego szyizmu, który raczej unikał bezpośredniego angażowania się w politykę, duchowni pozostawali raczej na pozycjach doradców - mówił etnolog. - Chomeini, wbrew większości autorytetów szyickich w ówczesnych czasach doprowadził do tego, że uczeni muzułmańscy powinni rządzić państwem.

Jeszcze w lutym 1979 r. w Iranie obalono system monarchii i utworzono republikę islamską.
Kim był Chomeini? Jakie były konsekwencje irańskiej rewolucji dla Irańczyków i świata? Posłuchaj rozmowy Piotra Kędziorka z Krzysztofem Strachotą, nagranej na rok przed atakiem Al-Kaidy na World Trade Center w 2001 r.
bs

W drodze na fotel prezydenta
Swoją karierę z ramienia Demokratów, wówczas 38-letni Carter, zaczynał w Senacie Stanowym Georgii w 1962 roku. Ambicje polityczne z biegiem czasu rosły, aż do 1966 roku, kiedy to postanowił ubiegać się o nominację na gubernatora stanu. Walkę wówczas przegrał, ale już po 4 latach otrzymał wymarzoną posadę. Nie był to jednak szczyt jego ambicji.

Nz: Jimmy Carter i Gerald Ford podczas debaty politycznej w trakcie kampanii wyborczej w 1976 roku, aut. David Hume Kennerly, Wikipedia/dp

Jako kandydat Partii Demokratycznej wystąpił przeciwko Geraldowi Fordowi, który został nominowany na prezydenta po odchodzącym w atmosferze skandalu Richardzie Nixonie. Przewagą Cartera nad kontrkandydatem był brak powiązań z poprzednią władzą, która w pamięci Amerykanów nie zapisała się zbyt dobrze.
– Carter występował w cieniu afery Watergate i dopiero co zakończonej wojny wietnamskiej – mówił o nastrojach społecznych w czasie wyborów 39. prezydenta USA prof. Krzysztof Michałek. – Były to wciąż w pamięci amerykańskich wyborców świeże doświadczenia. Wyborcy oczekiwali przejrzystego, czystego sposobu sprawowania władzy, tzw. nowego człowieka w Waszyngtonie, który by nie był uwikłany w różne konflikty.
Jeden z Amerykanów

– Nazywam się Jimmy Carter, ubiegam się o prezydenturę i nie mam zamiaru przegrać – mówił rozpoczynając kampanię wyborczą na 22 miesiące przed wyborami.

Tak też się stało, 2 listopada 1976 został 39. prezydentem USA. – Przez okres najbliższych miesięcy będę czynił wszystko, by lepiej przygotować się do pełnienia mych obowiązków prezydenta  – mówił tuż po ogłoszeniu wyników wyborów Jimmy Carter w Plains, w swojej rodzinnej miejscowości. – I to tak, żebyście byli ze mnie dumni i żebym w Białym Domu nie zawiódł waszego zaufania.

20 stycznia 1977 James "Jimmy" Carter został zaprzysiężony na 39. prezydenta USA. Już wcześniejsze jego wspieranie ruchów dążących do desegregacji rasowej mogło dawać obraz tego, w jakim kierunku będzie podążał nowy prezydent.
– Zobowiązujemy się do trwałego i rozsądnego wysiłku na rzecz ograniczenia światowych zbrojeń do granic niezbędnych – oświadczył w pierwszym przemówieniu Jimmy Carter. – Do utrzymania bezpieczeństwa każdego narodu.
Prezydent Carter kładł wielki nacisk na to, aby zbliżyć się do obywateli. Bez specjalnej okazji występował w radiu i telewizji. Do polityki waszyngtońskiej i administracji starał się też wprowadzić zasadę "czystych rąk", w tym celu wprowadził nawet kodeks etyczny urzędnika administracji publicznej.
– Wchodząc do Białego Domu postanowił zmienić wizerunek prezydenta amerykańskiego – mówił w audycji Sławomira Szofa prof. Krzysztof Michałek. – Otóż, już w chwili inauguracji przeszedł cały odcinek pomiędzy Kongresem a Białym Domem manifestując w ten sposób chęć bycia "jednym z Amerykanów".
Najpierw rozmowa, potem wojna
– On starał się eksponować chęć uczynienia stosunków międzynarodowych czystymi i moralnymi – mówił prof. Krzysztof Michałek. – Nie przypadkiem zatem w kampanii 1976 roku wprowadził hasło, które wydawało się wówczas tylko hasłem, a później stało się rzeczywiście pewnym rdzeniem jego polityki zagranicznej – obrony praw człowieka.

Nz: Od lewej: Menachem Begin, Jimmy Carter i Anwar Sadat podczas konferencji pokojowej w Camp David (1978), aut. Fitz-Patrick, Wikipedia/dp

Zainicjował rozwiązanie napiętych stosunków w Zatoce Perskiej. W wyniku rozmów trójstronnych, w marcu 1979 roku doszło do pierwszego pokojowego porozumienia między Izraelem a państwem arabskim od 1948 roku. Śladem Cartera poszedł później prezydent Bill Clinton.
– Postanowił podjąć ryzyko (…), które polegało na tym, iż chciał on doprowadzić do porozumienia pomiędzy Izraelem i Egiptem oraz innymi państwami arabskimi – chwalił Cartera prof. Michałek.
Kampanię na rzecz obrony praw człowieka podparł tzw. doktryną Cartera, która pozbawiała wszelkiej amerykańskiej pomocy kraje łamiące te prawa. Rysą w jego prezydenturze stało się zajęcie w listopadzie 1979 roku amerykańskiej ambasady w Teheranie przez islamskich studentów. W kwietniu 1980 roku zakładników miała uwolnić misja wojskowa, co się jednak nie udało. Negocjacje przejęła wówczas ekipa prezydenta elekta Ronalda Reagana i to jemu przypisuje się zasługi doprowadzenia do rozwiązania tej sytuacji. Za czasów prezydentury Cartera nastąpił także wzrost bezrobocia, długu wewnętrznego oraz inflacji, dlatego reelekcja w wyborach w 1980 roku była mało prawdopodobna.  
Po przegranych wyborach Jimmy Carter wycofał się z polityki, ale jego zdolności dyplomatyczne i obycie na arenie międzynarodowej  wykorzystywane były przez kolejne administracje w czasie misji mediacyjnych, m.in.: w Panamie, na Bliskim Wschodzie, w Korei Północnej, czy na Haiti i w Bośni. To w jego gabinecie doradcą ds. bezpieczeństwa narodowego był Zbigniew Brzeziński. W 2002 roku został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla.
mb

30 grudnia 2006 roku wykonano wyrok śmierci na Saddamie Husajnie. W trakcie jego rządów śmierć w kraju grasowała z taką intensywnością, że horrory poprzedniej dekady, a wśród nich masowa rzeź i deportacja Kurdów, niemalże uległy zapomnieniu.

Młody rewolucjonista

Saddam Husajn urodził się 28 kwietnia 1937 roku. Po skończeniu szkoły średniej, w 1958 roku, zabrał się za działalność rewolucyjną. W tym czasie w Iraku doszło do puczu wojskowego, który obalił monarchię króla Fajsala II. Jako watażka w klanie Takritich brał udział w nieudanym zamachu na generała Kasima, po którym, zaocznie skazany na śmierć, musiał uciekać z kraju.

Schronił się w Egipcie. Niewątpliwie był to punkt zwrotny w jego karierze. Czas spędzony w pod skrzydłami gen. Nasera zaważył na jego politycznej edukacji. Pilnie obserwował metody rządzenia rewolucyjnym Egiptem. Chociaż nigdy nie stał się drugim Naserem, naśladował go w zręcznym zastępowaniu realiów obietnicami oraz przeistaczaniu klęski w triumf. Już w tym czasie zaangażował się w działalność partii Baas (Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego).

Partia Baas u władzy

Saddam Husajn wrócił do kraju w 1963 roku, po obaleniu generała Kasima przez baasistów. Pierwsza próba objęcia władzy, mimo krwawego rozprawienia się ze zwolennikami generała, spaliła na panewce. Po 9 miesiącach w wyniku szyickiego zamachu stanu, przeprowadzonego przez nacjonalistów, przyszły dyktator znalazł się w więzieniu. Drugi etap rewolucji baasistowskiej, w 1968 roku, był już bezkrwawy. Na czele państwa stanął kuzyn Saddama, Hasan al-Bakr, który postawił Husajna na czele służb bezpieczeństwa nowego rządu.

- Wyrastał w cieniu swojego bliskiego krewnego, poprzednika, a jednocześnie prezydenta Iraku, Hasana al-Bakra. Był on lokomotywą dla późniejszej kariery Saddama Husajna – zwracał uwagę dr Ryszard Widłaszewski.

W ciągu 10 lat od obalenia monarchii Irak doświadczył czterech kolejnych zamachów stanu oraz niezliczonych prób ich dokonania, przeplatanych masakrami i zamieszkami. Wówczas jednak prestiż al-Bakra w powiązaniu z przemocą i czujnością Saddama wyniosły Baas do władzy, która gwarantowała Irakowi stabilność.

Cena tej stabilności była wysoka. Tysiące komunistów, lewicowców, szyitów i Kurdów aresztowano i torturowano, niektórych jedynie z powodów podejrzeń o wrogość wobec nowego reżimu.

Tyrania despoty

W 1979 roku Saddam już mocno stał na nogach. Nie potrzebował dłużej dzielić się rządami. Onieśmielony olbrzymią władzą tajnej pozycji krewniaka, al-Bakr sam zrezygnował z przywództwa oddając pełną władzę Husajnowi.

- Realizując swoje wybujałe ambicje wzorował się na dwóch wodzach z przeszłości. Na Saladynie, władcy z XII wieku oraz królu asyryjskim, Nabuchodozorze – mówił w audycji dr Ryszard Widłaszewski.

Przez następne dziesięciolecie śmierć grasowała w Iraku z taką intensywnością, że horrory poprzedniej dekady, a wśród nich masowa rzeź i deportacja Kurdów, niemalże uległy zapomnieniu.

- Były to prześladowania w stylu jakie są podane przez źródła historyczne z czasów Nerona. Właśnie takim miejscem prześladowań, gdzie ginęli, nieraz ludzie bogu ducha winni, ale wyznający całkiem odmienną od Saddama Husajna ideologię to był tak zwany Pałac Końca w Bagdadzie – zwracał uwagę dr Ryszard Widłaszewski.

Wojna iracko-irańska

Gdy Husajn obejmował władzę, rewolucja obaliła szacha Iranu. Sądząc, że sąsiedni kraj jest słaby i pogrążony w chaosie, iracki dyktator go zaatakował. Saddamowi konflikt wydawał się dogodną okazją do zyskania prymatu w Zatoce Perskiej.

Irańczycy, którzy są szyitami, wojnę uważali za krucjatę przeciw niewiernym. Zaatakowani zjednoczyli się wokół Chomeiniego. Saddam przedstawił tę wojnę jako walkę narodu arabskiego z niearabskimi Persami, próbując zminimalizować odzew na apele ajatollaha skierowane do mas szyickich Arabów w Iraku. Coraz większą rolę grały elementy kulturowe, religijne i narodowościowe.

Czynnikiem decydującym okazała się broń chemiczna. Po latach nierozstrzygniętych zmagań z oddziałami fanatycznych irańskich męczenników Saddam wystąpił z końcowym, makabrycznym argumentem przeciw Teheranowi – były to pociski z głowicami wypełnionymi trucizną. Chomeini, przerażony do głębi okrucieństwem planów przeciwnika, pozwolił rozpocząć negocjacje z Irakiem.

Wojna, która miała trwać miesiąc przeciągnęła się do ośmiu lat i pochłonęła miliony istnień ludzkich. Był to najkrwawszy konflikt, jakiego kiedykolwiek doświadczył Bliski Wschód.

Atak na Kuwejt

Po zwycięstwie, z bogatego kraju, którego rezerwy naftowe miały wartość 30 miliardów dolarów, Irak przeobraził się w państwo zadłużone wobec sąsiadów na 70 miliardów dolarów.

Husajn usiłując skierować powszechne niezadowolenie na inne tory i dążąc do załatania dziury w budżecie skierował swoje oczy na Kuwejt. Nie wziął jednak pod uwagę jakie znaczenie miała kuwejcka ropa dla gospodarki Zachodu. Gdy wystąpił przeciwko niemu cały świat, nie miał szans. Wojnę o Kuwejt przegrał z kretesem. Dlaczego go wtedy nie dobito? Najprostsza odpowiedź brzmi: Zachodowi i całemu światu potrzebny był silny Irak, aby zrównoważyć wpływy Iranu, którego bali się wszyscy.

Wróg publiczny nr 1

Po klęsce, przez kraj przeszły fale buntów i zamieszek, przede wszystkim na zamieszkanej przez Kurdów północy i szyickim południu. Powstania nie zakończyły się jednak odsunięciem dyktatora od władzy, lecz zostały brutalnie stłumione. Nastąpiło to dopiero w wyniku inwazji USA i ich sojuszników w marcu 2003 roku. Interwencja nastąpiła po oskarżeniu dyktatora o posiadanie arsenału broni masowej zagłady.

Proces i śmierć

13 grudnia 2003 roku, amerykańscy żołnierze zatrzymali Saddama Husajna. Znaleziono go w mieście Dawar, 15 km od Takritu, jego rodzinnego miasta. Ukrywał się w podziemnej kryjówce, przykrytej styropianem i dywanem. Gdy go wyciągano w niczym nie przypominał dumnego dyktatora. Był już tylko budzącym litość, przerażonym, starym człowiekiem.

Po schwytaniu, Amerykanie, przekazali Sadama Husajna władzom irackim. 5 listopada 2006 Wysoki Trybunał w Iraku uznał go za winnego doprowadzenia do masakry 148 szyitów, zabitych w odwecie za nieudany zamach na życie dyktatora w 1982 roku.

Sadama Husajna skazano na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano 30 grudnia 2006.

mjm/im

Dynastia Pahlawi

W 1925, gdy Reza Szah Pahlawi koronował się na cesarza Persji, jego najstarszy syn Mohammad miał zaledwie sześć lat. Ojciec, sam niewykształcony, bardzo zadbał o edukację syna. Stworzył dla niego specjalną szkołę wojskową, po której ukończeniu kontynuował naukę w Szwajcarii, gdzie poznał języki i elementy humanistycznej wiedzy o świecie.

W sierpniu 1941 roku Wielka Brytania i ZSRR, obawiając się o ropę naftowa i linie tranzytowe, wprowadziły do Iranu swoje wojska, wymuszając detronizacją założyciela dynastii Pahlawi. Powstał problem następcy.

Na czele kraju stanął drugi z dynastii Pahlawi szachin-szach, czyli król królów, władca dawnej Persji, nazwanej tak jeszcze przez starożytnych Greków, a przez ojca przemianowanej na Iran, Mohammad Reza Pahlavi. Z woli ojca miał odmienić swoje państwo i wprowadzić je do grona największych potęg współczesnego świata.

Walka o naftę

W pierwszych latach rządów dokonał zwrotu. W 1943 roku wypowiada wojnę Niemcom, co nie dziwi, biorąc pod uwagę, że w kraju stacjonowały wojska brytyjskie, sowieckie i amerykańskie.

- Dopóki trwała wojna Iran nie był samodzielny. Wyrazem tego była konferencja w Teheranie w 1943 roku, która odbyła się bez zgody i wiedzy szacha – mówił na antenie PR prof. Władysław Góralski.

Na scenę powrócił w końcowej fazie walki o naftę na początku lat 50., gdy rozstrzygał się nowy układ z Wielką Brytanią w sprawie eksploatacji złóż naftowych. Wobec braku ustępstw Front Narodowy, który wówczas przewodził tej walce, znacjonalizował przemysł naftowy.

- Nacjonalizacja miała wielkie reperkusje. Przez kilka lat wstrząsała światem, trafiła na forum ONZ i do Trybunału Międzynarodowego w Hadze – mówił gość audycji z cyklu ”Postacie XX wieku” – na tym tle, między szachem, a stojącym na czele FR dr Mosaddeghiem doszło do rozbieżności.

Zwrot na zachód

W 1953 roku w atmosferze olbrzymiego napięcia Mohammad Reza Pahlawi podjął nieudaną próbę usunięcia Mosaddegha, po czym uciekł z kraju do Rzymu. Na wieść o tym w Iranie wybuchły wielotysięczne demonstracje z hasłami obalenia monarchii, które zostały krwawo stłumione przez wierne szachowi wojsko. Front Narodowy i rząd zostały rozpędzone.

- Takie uregulowanie konfliktu przyniosło szachowi podwójny sukces. Nie tylko zachował tron, ale właściwie zdobył pełnię władzy. Siły polityczne, które mogły mu zagrozić zostały rozgromione – tłumaczył historyk i były dyplomata.

Ajatollah Chomeini - pchnął islam przeciwko Zachodowi

Tajemnicą poliszynela jest, że zamach stanu został dokonany przy walnej pomocy amerykańskich służb wywiadowczych. Obalenie Mosaddegha i przywrócenie władzy Pahlawiego było jedną z największych operacji sił specjalnych Stanów Zjednoczonych, za co oczywiście trzeba było słono zapłacić w postaci współpracy gospodarczej i wojskowej z zachodnim mocarstwem.

Reformator i dyktator

Mohammad Reza Pahlawi triumfalnie powrócił i skorzystał z owoców walki o naftę. Zawarto nowy układ, dzięki któremu miliony trafiały do dyspozycji rządzącego szacha.

Cesarz rządził twardą ręką w oparciu o armię, policję i utworzoną w 1957 roku, cieszącą się bardzo złą sławą Narodową Organizacją Informacji i Bezpieczeństwa (SAWAK), a z drugiej strony w latach 60. w oparciu o zwiększone dochody z nafty wrócił do problemu reform i modernizacji kraju, czego wyrazem była tzw. "Biała Rewolucja". Z sześciu punktów kluczowe były trzy: reforma rolna, zmiana ordynacji wyborczej (przyznanie praw wyborczych kobietom) i utworzenie korpusu oświatowo do walki z analfabetyzmem. W wyniku tej pierwszej 2,5 mln chłopów dostało ziemię.

Lata 70. XX wieku to apogeum wzrostu potęgi szacha na fali boomu naftowego. Wtedy też podjęto wielkie inwestycje w sferze infrastruktury, przemysłu, zbrojeń, a nawet badań atomowych.

- Rzeczywiście wśród krajów zatoki perskiej Iran był potęgą, ale na pewno nie mocarstwem światowym – mówił prof. Góralski – rozwój społeczno-ekonomiczny mimo postępu nie dawał podstawy do takich sądów.

Upadek cesarza

Cały ten "boom" gospodarczy nie miał odpowiedniej infrastruktury. Iran nie mógł wchłonąć tak olbrzymiej masy towarów, które mógł nabyć i importować. Nie było portów dla rozładowania statków. Alokacja środków też nie była najbardziej szczęśliwa. Olbrzymi import dusił własną produkcję, co uderzało w warstwy średnie, zwłaszcza kupców. Co więcej, z powodu wszechobecnej korupcji rosła wąska elita bogatych i powstało morze biedoty.

Bardzo pożądana reforma rolna miała też skutek negatywny – wyrzuciła ze wsi masy ludzkie, które ciągnęły do wielkich miast. Teheran w 1960 roku liczył 1,5 mln mieszkańców, a w 1978 już sześć milionów. Na jego przedmieściach powstały dzielnice nędzy, które stały się bazą do demonstracji i wystąpień przeciw Pahlaviemu.

8 września 1978 Pahlawi wysłał na ulice Teheranu wojska przeciw demonstrantom, zginęło kilkaset osób, co przeszło do historii jako "czarny piątek". Konsekwencją była całkowita utrata poparcia obywateli i zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku 1978 roku unieruchomił całą gospodarkę. Protesty osiągnęły apogeum w grudniu. Każdego dnia ginęły setki demonstrantów.

16 stycznia 1979 szach i cesarzowa opuścili Iran. Do kraju już nie wrócił. Zmarł na emigracji w Egipcie.

mjm

Zbigniew Brzeziński urodził się 28 marca 1928 roku. Był profesorem politologii, który w latach 1977–1981 obejmował stanowisko szef Rady Bezpieczeństwa Narodowego w administracji prezydenta Stanów Zjednoczonych Jimmy'ego Cartera. Odegrał istotną rolę w demontażu i upadku komunizmu w Europie oraz w powstrzymaniu sowieckiej interwencji w Polsce w okresie tzw. karnawału "Solidarności".

Syn dyplomaty

Był synem dyplomaty, Tadeusza Brzezińskiego. Jego ojciec podczas służby jako konsul w Lipsku w latach 1931-1935 pomagał Żydom prześladowanym przez nazistowski reżim.

Sprawiedliwi ambasadorzy. Polscy dyplomaci, którzy pomagali Żydom

Większą część dzieciństwa spędził w krajach, w których jego ojciec pełnił służbę dyplomatyczną W 1938 roku wraz z ojcem, który został konsulem w Montrealu, opuścił Polskę. Z powodu wybuchu II wojny światowej i zainstalowaniu w kraju komunistycznego reżimu, już nigdy nie powrócili na stałe do ojczyzny.

W 1950 roku ukończył studia na Uniwersytecie McGilla w Montrealu, a trzy lata później obronił doktorat na Harvardzie. Jego praca dyplomowa dotyczyła roli czystki w totalitarnym państwie.

Uznany politolog

Został wykładowcą politologii na Harvardzie, specjalizującym się w krajach bloku wschodniego. W 1958 roku dostał obywatelstwo Stanów Zjednoczonych, a wkrótce objął posadę profesorską na Columbia University w Nowym Jorku.

Zaczął także angażować się w działalność polityczną w Partii Demokratycznej i stał się członkiem zespołów doradczych do spraw polityki zagranicznej dwóch prezydentów Stanów Zjednoczonych - Johna F. Kennedy’ego oraz Lyndona Johnsona. Jednocześnie był zwolennikiem twardego kursu wobec Związku Radzieckiego i krytykował ugodowe skrzydło demokratów.

– Brzezińskiemu zawdzięczamy zmianę polityki do Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego. Już w okresie prezydentury Kenendy’ego starał się zwrócić uwagę administracji amerykańskiej na nieco inne spojrzenie. Brzeziński nie uwzględniał bloku wschodniego za monolit i uważał, że ruchy narodowe mogą stanowić dla Stanów Zjednoczonych wygodny instrument do rozsadzania jego jedności – mówił amerykanista, dr Marcin Fatalski w audycji Dariusza Rosiaka z cyklu "Raport o stanie świata".

Jak dodawał: – Daleko mu było do idei szukania trwałego konsensusu ze Związkiem Radzieckim. Dla niego zawsze celem było rozmontowanie tego imperium.

W 1973 roku znalazł się w gronie założycieli tzw. Komisji Trójstronnej, która zrzeszała grupę 325 osób z Ameryki Północnej, Europy i Japonii, zainteresowanych zacieśnianiem współpracy pomiędzy państwami z tych obszarów.

Polak w Białym Domu

Największe znaczenie miał głos Zbigniewa Brzezińskiego na przełomie lat 70. i 80., kiedy został doradcą do spraw bezpieczeństwa prezydenta Jimmy'ego Cartera, urzędującego w latach 1977-1981. Odegrał kluczową rolę w ówczesnej polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych.

Wziął udział w negocjacjach traktatu SALT II, który zakładał ograniczenie broni balistycznej Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Był jednocześnie zwolennikiem twardego kursu wobec ZSRR, szczególnie w sprawach respektowania praw obywatelskich. Uważał, że podniesienie problemu łamania praw człowieka w krajach bloku wschodniego doprowadzi do rozbudzenia oporu społeczeństw niewolonych przez komunizm.

Ryszard Kukliński. Człowiek, który wstrząsnął komuną

– Ustrój sowiecki w swojej zasadzie jest oparty na przemocy Rosjan nad olbrzymią częścią ludności Związku Sowieckiego, która nie jest narodowości rosyjskiej. W tym kontekście demokratyzacja Związku Sowieckiego właściwie stałaby się upadkiem tego ustroju –komentował w 1988 roku w rozmowie z Krzysztofem Kłopotkowskim na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. – Moim zdaniem w zasadzie mamy do czynienia z pierwszą, ale bardzo ważną fazą stopniowego, historycznego rozkładu, który zmierza do upadku systemu.

Był zwolennikiem zdecydowanego reagowania na imperialistyczną politykę Związku Radzieckiego. To Zbigniew Brzeziński po radzieckiej interwencji w Afganistanie odpowiadał za wyposażenie afgańskich partyzantów – mudżahedinów w nowoczesną amerykańską broń.

Polityka nie tylko antysowiecka

Brzeziński był także członkiem amerykańskiej delegacji, która doprowadziła do unormowania stosunków dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych z Chińską Republiką Ludową.

We wrześniu 1978 roku wziął udział w rozmowach pokojowych pomiędzy Izraelem a Egiptem, przeprowadzonych w prezydenckim ośrodku wypoczynkowym w Camp David. 17 września 1978 roku zostało zawarte porozumienie, za które premier Izraela Menachem Begin i prezydent Egiptu Anwar Saddat zostali odznaczeni Pokojową Nagrodą Nobla.

– Brzeziński był szalenie konstruktywny w rozmowach ze stroną arabską i izraelską. Miał dużą umiejętność rozmowy z oboma stronami i potrafił przełamywać opory – powiedziała w 2017 dr Agnieszka Bryc w audycji z cyklu "Raport o stanie świata".

Premier Izraela Menachem Begin gra w szachy ze Zbigniewem Brzezińskim w trakcie negocjacji w Camp David, 12 września 1978. Wikimedia Common/dp

Nie wszystkie pomysły Brzezińskiego kończyły się sukcesem. Forsowana przez niego akcja odbicia zakładników w amerykańskiej ambasadzie w Iranie skończyła się spektakularną klęską, która położyła się cieniem na porażce Jimmy'ego Cartera w następnych wyborach prezydenckich.

Ostatnim sukcesem Zbigniewa Brzezińskiego było przekonanie prezydenta Cartera w grudniu 1980 roku do wystosowania ostrzeżenia o wyciągnięciu konsekwencji wobec Związku Sowieckiego w przypadku interwencji w Polsce.

Ekspert do spraw międzynarodowych

Po zakończeniu pracy w administracji prezydenckiej wciąż udzielał się w debacie publicznej, już w roli eksperta. Zbigniew Brzeziński pomimo tego, że związał swoje życie ze Stanami Zjednoczonymi, starał się utrzymywać stały kontakt z Polską i lobbować na jej rzecz na arenie międzynarodowej. Przyjaźnił się z Jerzym Giedroyciem oraz polską emigracją i przez kilkadziesiąt lat publikował teksty w wydawanej w Paryżu "Kulturze". Często występował na antenie Radia Wolna Europa.

– Zwracam się do moich sióstr i braci w Polsce z uczuciem głębokiego podziwu dla waszej odwagi i determinacji. Stawiacie czoła brutalnemu uściskowi, a wasz wierny opór wypływa z głęboko zakorzenionych w historii Polski tradycji patriotyzmu i odwagi – mówił w grudniu 1981 roku na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. – Wszyscy, którym sprawa wolności leży na sercu wiedzą, że wasza sprawa służy waszej i naszej wolności i uczynią co leży w ludzkiej mocy, aby to, co dzieje się w Polsce dotarło do powszechnej wiadomości, nie zostało zapomniane i przyczyniło się do osiągnięcia waszych uzasadnionych celów.

Zbigniew Brzeziński po upadku komunizmu aktywnie wspierał przyłączenie Polski do NATO, co ostatecznie udało się w 1997 roku. Do końca życia pozostawał aktywny w życiu publicznym jako komentator i uczestnik polityki. Zmarł 26 maja 2017 roku.

– Zbigniew Brzeziński należał do elity najważniejszych osób decydujących o amerykańskiej polityce  zagranicznej. Jego rola jest niezaprzeczalna – mówił Marek Wałkuski, korespondent Polskiego Radia w Waszyngtonie, w audycji Polskiego Radia z 2017 roku.

sa