28 października 1886 prezydent Stanów Zjednoczonych Grover Cleveland odsłonił Statuę Wolności w Nowym Jorku.
Był to dar rządu francuskiego dla USA w stulecie uchwalenia Deklaracji Niepodległości. Statua powstała we Francji i została przekazana w 1884 roku ambasadorowi amerykańskiemu w Paryżu. Potem rozebrano ją na części i wysłano statkiem do Nowego Jorku.

Głowa Statuy Wolności na Wystawie Światowej w Paryżu w 1878 roku, foto: wikipedia/domena publiczna

Dar francuzów przedstawia postać kobiecą trzymającą w prawej dłoni pochodnię, a w lewej tablicę, na której umieszczono datę uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone - 4 lipca 1776. U jej stóp leżą zerwane łańcuchy, a korona z siedmiu promieni na skroniach oznacza wolność rozprzestrzeniającą się na 7 kontynentów.
Monumentalny posąg, utrzymany w stylu neoklasycystycznym, stoi na Wyspie Wolności w Nowym Jorku u ujścia rzeki Hudson.
Jego projektantem był francuski rzeźbiarz Frédéric August Bartholdi, zaś konstruktorem ukrytej wewnątrz metalowej kratownicy Gustave Eiffel.
Na koncepcję Statuy Wolności miał wpływ obraz Eugène'a Delacroix o wymownej nazwie "Wolność wiodąca lud na barykady". Za sprawą Statuy Wolności obraz jest jednym z bardziej znanych w kulturze masowej dzieł Delacroix.
W 1984 roku, dokładnie w setną rocznicę powstania, Statua Wolności została uznana przez UNESCO za pomnik światowego dziedzictwa kultury. Od 1924 roku jest także narodowym pomnikiem USA, zarządzanym przez National Park Service.

Miklós Horthy, regent Węgier w latach 1920-1944, urodził się w średnioszlacheckiej rodzinie 18 czerwca 1868 roku. Kreślił politykę Węgier w burzliwym okresie międzywojnia i w trakcie II wojny światowej, stając się najbardziej kontrowersyjnym politykiem w historii tego kraju.

- Jest znienawidzony i krytykowany. Bardzo często niesłusznie. Głównie z powodów emocjonalnych i politycznych – mówił na antenie PR węgierski historyk Ákos Engelmayer.

W audycji z cyklu "Postacie XX wieku" sylwetkę węgierskiego przywódcy przedstawili red. Sławomir Szof i Jerzy Robert Nowak, publicysta i historyk, znawca Węgier.

Admirał bez morza

Miklós Horthy jako młody człowiek został oficerem austro-węgierskiej marynarki wojennej. Na początku XX wieku odbył rejs dookoła świata i odegrał istotną rolę dyplomatyczną na terenie Turcji i Bałkanów. W latach 1909-1914 był adiutantem ostatniego cesarza Austrii i przedostatniego króla Węgier Franciszka Józefa I. Pod koniec I wojny światowej go kontradmirałem, głównodowodzącym floty austro-węgierskiej.

Regent bez tronu

Po 1918 roku został najpierw ministrem wojny w rządzie kontrrewolucyjnym, który obalił komunistyczną Węgierską Republikę Rad. Po zaprowadzeniu "białego terroru" skierowanego przeciwko przeciwnikom politycznym w 1920 wybrano go na regenta. - Węgry były królestwem, tylko że jakby zawieszonym, a rolę króla odegrał właśnie Miklós Horthy. Były to rządy autorytarne, rodzaj konserwatywnej dyktatury, z różnymi ograniczeniami demokracji – charakteryzował jego rządy Jerzy Robert Nowak.

W polityce zagranicznej dominowało hasło rewizji postanowień traktatu pokojowego z Trianon z 1920 roku. Sankcjonował on utratę przez Węgry wszystkich terytoriów zamieszkanych przez narodowości nie węgierskie. Na emigracji pozostało ponad trzy miliony Węgrów. Wykorzystano to do rozpętywania wrogości przeciw krajom sąsiednim.

W stronę hitlerowskich Niemiec

W sytuacji, gdy mocarstwa zachodnie dążyły do zachowania status quo i udzielały poparcia Małej Entencie (Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia), skierowanej przeciwko rewindykacjom terytorialnym Węgier. Kraj ten poróżniony ze wszystkimi sąsiadami zaczął się coraz silniej zbliżać do faszystowskich Włoch, a później Niemiec, które obiecywały Horhy’emu pomoc.

Kampania wrześniowa

Szczęśliwie hasło o wiecznej przyjaźni polsko-węgierskiej okazało się prawdą we wrześniu 1939 roku. Miklós Horthy odrzucił niemieckie żądania przepuszczenia wojsk hitlerowskich przeciw Polsce i zablokowania w ten sposób ostatniej drogi ucieczki polskim uchodźcom wojskowym. - Dzięki temu dziesiątki tysięcy cywilów i wojskowych mogło się przedostać przez Węgry i Rumunię. Była to ostania droga ucieczki – podkreślał gość Sławomira Szofa – umożliwił też działanie na Węgrzech różnych organizacji uchodźczych, wydawania polskiego pisma i powstanie drogi przerzutowej dla kurierów.

II wojna światowa

Polityka Horthy’ego pełna była jednak zakrętów. W końcu uległ niemieckim naciskom w sprawie roszczeń terytorialnych. Złamał podpisane porozumienie o wiecznej przyjaźni z Jugosławią.. Od 1941 roku Węgry oficjalnie i militarnie angażują się po stronie państw Osi.

- Mimo to Węgry pozostały enklawą ograniczonej demokracji. Parlament funkcjonował. Istniała stosunkowo swobodna prasa, a do marca 1944 roku Węgry były niemal jedynym krajem w Europie, gdzie los Żydów był bezpieczny – przekonywał historyk.

Satelita wbrew woli

W 1944 roku Horthy, widząc nieuchronną klęskę Niemiec, prowadził podwójną grę. Z jednej strony udawał zaangażowanie po stronie Hitlera, a jednocześnie po cichu przygotowywał Węgry na wyjście z wojny. Do pertraktacji z aliantami doszło w Lizbonie.

Goebbels w swoich dziennikach zapisał: "Węgrzy pozwalają sobie na takie przejawy bezczelności wobec nas, która przechodzi wszelkie pojęcia. Każdy z nas czeka, kiedy będziemy mogli rozliczyć się z Węgrami". Do tego rozliczenia konsekwentnie parł Hitler. W marcu 1944 roku wydał rozkaz ataku na Węgry. Szybka kampania zakończyła sie zwycięstwem Niemiec, choć Horthy pozostał jako marionetka na czele kraju.

Nieudolna próba wydostania się spod tej kurateli zakończyła się fiaskiem i obaleniem regenta 15 października 1944. Horthy udał się na wygnanie do Portugalii, gdzie zmarł w 1957 roku.

mjm

24 października 1929 roku wielki krach na giełdzie nowojorskiej stał się początkiem ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego, który przeszedł do historii pod nazwą Wielkiego Kryzysu.

Giełdowa gorączka

W latach poprzedzających kryzys, giełda na Wall Street cieszyła się bezustanną hossą. Wartość wielu przedsiębiorstw błyskawicznie rosła. Codziennie miliony akcji wędrowało do portfeli nowych właścicieli, przysparzając im zdumiewających zysków.

To ściągało na nowojorską giełdę kapitały z całego świata, co dodatkowo potęgowało narastającą gorączkę. Ceny niektórych akcji rosły lawinowo. Przybywało inwestorów, którzy liczyli na łatwy i szybki zysk. Na rynek papierów wartościowych zaczął trafiać kapitał z innych działów gospodarki. Amerykańskie banki pożyczyły maklerom giełdowym ponad 8 milionów dolarów.

3 września 1929 padł rekord nowojorskiej giełdy. W tym dniu sprzedano 8 milionów akcji. Niecałe dwa miesiące później raj się skończył.

Panika na Wall Street

- Taka zabawa nie mogła trwać bez końca. W feralny październikowy czwartek nastąpiła katastrofa. Akcje spadały na łeb, na szyję. Także na głowy tysięcy hazardzistów giełdy, od rekinów po płotki kapitału – mówił na antenie PR dr Janusz Osica.

24 października na rynek rzucono 13 milionów akcji, które straciły 30% wartości. Na Wall Street wybuchła panika. Inwestorzy rzucili się, by sprzedawać akcje, zanim ceny ulegną dalszemu spadkowi. Jednak nikt nie chciał kupować, wszyscy chcieli sprzedawać.

Tysiące Amerykanów uświadomiło sobie, że papiery wartościowe stały się makulaturą. Wiele osób straciło dorobek całego życia. Zanotowano wiele samobójstw. Na nic zdały się desperackie próby interwencji poważnych banków. Lawina przekroczyła punkt krytyczny.

Taki był czarny czwartek na nowojorskiej giełdzie, który zapoczątkował wielki kryzys gospodarczy.

Wielki Kryzys

Wiadomo było, że poważny kryzys w takim kraju, jak Stany Zjednoczone musi odbić się w innych państwach. Lawina bankructw i zadłużenia szybko dotarła do Europy. Była to największa z dotychczasowych katastrof świata finansów. Nie oszczędziła także Polski, która przez zaledwie kilka lat cieszyła się efektami reformy walutowej Władysława Grabskiego. Świat ogarnął kryzys paraliżujący na wiele lat gospodarkę nawet najpotężniejszych mocarstw.

Skutkiem była utrata pracy przez miliony ludzi. W Stanach Zjednoczonych bezrobocie sięgnęło 30 procent. Spadek produkcji przemysłowej dochodził w niektórych krajach do 50%, a wartość handlu światowego zmalała trzykrotnie.

Pożywka dla dyktatorów

Poprawę sytuacji gospodarczej zanotowano dopiero w 1933 roku. W tym roku doszedł też w Niemczech do władzy Adolf Hitler, co przez wielu historyków jest uważane za jeden ze skutków giełdowego krachu. W Stanach Zjednoczonych kryzys przezwyciężono dzięki wprowadzeniu przez prezydenta Theodore'a Roosvelta programu New Deal. Reformy zakładały zatrudnienie bezrobotnych w inwestycjach państwowych.

Czy można było uniknąć kryzysu?

W audycji "Historia na opak" red. Sławomir Szof wraz ze swoimi gośćmi, dr Januszem Osicą i prof. Pawłem Wieczorkiewiczem zastanawiali się, czy kryzys był nieunikniony, a także jak by się potoczyły losy świata, gdyby do niego nie doszło?

- Z krachami na giełdzie bywa tak, że w pewnym momencie przestają działać instrumenty i prawa ekonomiczne, a zaczyna działać masowa psychologia. W wypadku Wielkiego Kryzysu ten czynnik psychologiczny był szalenie istotny – mówił  prof. Paweł Wieczorkiewicz. – Istniały możliwości racjonalnego opanowania sytuacji, ale postawa konsumentów i przerażonego społeczeństwa na to nie pozwalała.

mjm