Zmarła 137 lat temu, 15 maja 1886 roku, Emily Dickinson jest najbardziej tajemniczą poetką w historii. Ta fascynująca, jak i nieco legendarna kobieta, do dziś oddziaływuje na wyobraźnię badaczy literatury i wielbicieli poezji.

Przyszła na świat 10 grudnia 1830 roku w amerykańskim miasteczku Amherst w stanie Massachusetts jako drugie z trojga dzieci zamożnego prawnika i kongresmana Edwarda Dickinsona i Emily Norcross. Dziadek – Samuel Dickinson - był założycielem lokalnej uczelni wyższej Amherst Collage.

Emily wychowywała się według purytańskich zasad. Od najmłodszych lat w kręgu jej zainteresowań znajdowała się literatura, sztuka i muzyka. Pierwsze próby poetyckie podjęła jeszcze w latach szkolnych. Podczas nauki na pensji, ujawnił się jej buntowniczy charakter. Kiedy nauczycielka zapytała się uczennic, która z nich chciałaby w przyszłości zostać dobrą chrześcijanką, Emily jako jedyna z klasy nie wstała z krzesła. W połowie XIX wieku taką postawę można odczytać za wręcz rewolucyjną. Choć przyszła poetka gorliwie wywiązywała się ze wszystkich obowiązków związanych z prowadzeniem domu i gospodarstwa, głośno nie ukrywała, że nie odpowiada jej taka rola kobiety.

Załamanie psychiczne

Jako dorosła osoba podjęła naukę w Amherst Collage na kierunku literatury i filozofii. Niestety – słaby stan zdrowia uniemożliwiał zachowanie ciągłości nauki. Pogorszeniu uległo nie tylko jej zdrowie fizyczne, ale również psychiczne. Emily zaczęła stronić od ludzi, odmawiała spotkań z rówieśnikami, zamykając się jedynie w kręgu rodzinnym. Zaproszona na przyjęcie urodzinowe koleżanki miała odpowiedzieć, że jest zbyt staroświecka, by przychodzić na takie spotkania i na pewno nie przypadłaby do gustu pozostałym gościom.

Po śmierci jednego z kuzynów przeżyła głębokie załamanie psychiczne. Od tego momentu obsesyjnie zaczęła myśleć o śmierci swoich bliskich. Rodzice dziewczyny stwierdzili, że córkę na duchu podniesie wyjazd z Amherst. Dickinson wyjechała do Bostonu, gdzie postanowiła kontynuować studia. Jednak nie zaaklimatyzowała się w wielkim mieście i podjęła decyzję o powrocie do rodziny. Do końca życia prowadziła gospodarstwo wraz z rodzicami.

Emily chwyta za pióro

Do pisania wierszy powróciła mając 30 lat. Poruszona jednym z artykułów zamieszczonych w piśmie "Atlantic Monthly" wysłała kilka swoich wierszy. Utwory jednak nie zostały dopuszczone do publikacji ze względu na ich nietypową formę, która wymykała się z obowiązujących w XIX wieku reguł poezji. Mimo to, próby poetyckie przypadły do gustu redaktorowi Thomasowi Wentworthowi Higginsonowi, który odpowiedział na list poetki.

- Higginson uważał wiersze Emily za zbyt radykalne. Niektóre, ze względu na ich treść, za kontrowersyjne. Nie przeszkadzało mu to jednak nawiązać kontaktu z poetką – wyjaśniał krytyk literacki Wacław Sadkowski w audycji "Stany Zjednoczone Ameryki - poezja kobieca".

Dlaczego jej wiersze uznano za kontrowersyjne? Dowiedz się tego z audycji "Stany Zjednoczone Ameryki - poezja kobieca".

Korespondencyjna przyjaźń

W ten sposób rozpoczęła się trwająca siedem lat korespondencja pomiędzy Dickinson a redaktorem. Emily zyskała nie tylko oddanego recenzenta jej wierszy i artystycznego opiekuna, ale także powiernika sekretów. Z listów wyłania się postać kobiety, która jest świadoma swoich literackich zdolności. Pomimo tego, że stroniła od bezpośrednich kontaktów z ludźmi, przelewała na papier całą swoją uczuciowość, dzieliła się intymnymi szczegółami, chciała za wszelką cenę być w centrum uwagi.

Z Higginsonem osobiście spotkała się tylko dwa razy w życiu, przyjmując go w swoim domu. Redaktor zapamiętał Emily jako kobietę ubraną w białą suknię z nieobecnym wzrokiem, związanymi do tyłu rudymi włosami i z kieszeniami w spódnicy wypchanymi ołówkami oraz kartkami. Wyznał, że nigdy w życiu nie odbył równie wyczerpujących psychicznie spotkań, jak własnie z Dickinson.

W tym samym czasie Emily nawiązała także kontakt z redaktorem i wydawcą magazynu "Republican" Samuelem Bowlsem, który wydrukował kilka jej wierszy. Ich publikacja nie przypadła do gustu poetce – zarzuciła wydawcy, że nadanie lirykom tytułów oraz wymiana w niektórych z nich myślników na przecinki, zaburza ich odbiór.

Relacja z Mistrzem

Artystyczną spuściznę poetki stanowią nie tylko jej wiersze, ale także listy. W zbiorze korespondencji znalazły się trzy listy do osoby nazywanej przez Emily "Mistrzem". Z listów wynika, że ów mistrz był cieszącym się społecznym poważaniem, żonatym mężczyzną. Dickinson bez żadnych zahamowań pisała o przepełniającym ją żarliwym uczuciu. Nie wahała się wyznać najbardziej intymnych sekretów, co stało w kontraście z jej introwertycznym charakterem. Poetka pragnęła, by Mistrz został nie tylko jej życiowym partnerem, ale także artystyczną bratnią duszą.

Badacze literatury do dziś zastanawiają się, kim mógł być obiekt uczuć Emily - różne tropy wskazują na aplikanta jej ojca, miejscowego pastora lub szkolnego kolegę. Niektórzy uważają, że Mistrz był jedynie literacką projekcją, poetyckim wyobrażeniem bliskiego przyjaciela.

"Czułam - szedł pogrzeb w moim mózgu -"

Tematami wierszy Dickinson jest codzienność i drobnostki, które zaobserwowała, przeplatane filozoficznymi refleksjami. Pisała o otaczających ją ludziach, przyrodzie i własnych, głębokich przeżyciach duchowych. Podejmowała kontrowersyjne tematy takie jak śmierć, samobójstwo i własna choroba psychiczna. Prawdopodobnie cierpiała na epilpsję lub depresję. Literackim zapisem przebiegu ataku choroby jest wiersz zatytułowany przez redaktorów "Przez mózg przechodził pogrzeb", który jest zarazem jednym z najbardziej tajemniczych utworów w jej dorobku. Liryków nie pisała spontanicznie, ale poddawała je starannej redakcji.

- To fascynujące. Kobieta, która praktycznie całe życie spędziła w domu, prawie nie podróżowała, prowadziła dom i opiekowała się chorą matką, swoje wszystkie uczucia intensyfikowała w wierszach - twierdził Wacław Sadkowski.

Twórczość Dickinson zrywała ze wszystkimi przyjętymi do tej pory konwencjami. Poetka nie wahała się podejmować nie tylko trudnych tematów, ale także zaproponować nową budowę wiersza.

- Prawie nigdy nie zamykała wiersza kropką. Stosowała tzw. biegnące pauzy, przez które tworzyła unikatowy charakter poezji. Jej współczesnym to się bardzo nie podobało. Redaktorzy usuwali wszystkie stosowane przez nią znaki diaktryczne. Wiersze pisała metrum kościelnych psalmów, co dodawało obrazoburczości - wyjaśniała tłumaczka poezji Krystyna Lenkowska w audycji "Przypadki słowa, cz.3"

Na czym polega trudność wierszy Emily? Dowiedz się tego z audycji "Przypadki słowa, cz.3".

- W jej wierszach znajduje się sporo cielesności. Np. w jej poezji słowo "mózg" zastępuje "umysł". Jej poezja jest zagadką, o każdym jej utworze można powiedzieć coś innego – dodała Krystyna Lenkowska w audycji "Przypadki słowa, cz.4".

Co wpłynęło na taki kształt poezji Dickinson? Posłuchaj audycji "Przypadki słowa, cz.4".

Pustelnica z Amherst

Choć unikała bezpośredniego kontaktu z ludźmi, kontaktowała się nimi korespondencyjnie. Rodzinie i ukochanej bratowej wysyłała mnóstwo natężonych emocjami listów. Z tej korespondencji wyłania się osoba o bogatym wnętrzu, impulsywna i gwałtowna, która domaga się rozległej i szybkiej odpowiedzi. W wieku 47 lat z nieznanych do tej pory przyczyn, odrzuciła oświadczyny jednego z miejskich dostojników. Nigdy nie założyła rodziny.

Przez ostatnie 20 lat życia Emily nie opuszczała domu. Jej zdrowie psychiczne pogorszyło się po śmierci ukochanego ojca. W ostatnim okresie życia nie wychodziła nawet z pokoju, przekazując siostrze listy przez szparę w drzwiach. Z tego powodu przez wydawców i badaczy została nazwana "pustelnicą z Amherst".

Odkrycie wierszy

Po śmierci Emily w 1886 roku, przeglądająca jej rzeczy siostra Lavinia, znalazła zawinięte w sznurek małe kartki. Okazało się, że zostało na nich zapisanych 1775 wierszy Emily. Kilka lat po odkryciu, rodzina podjęła wysiłki mające na celu opublikowanie twórczości poetki. W 1890 roku udało się opublikować około 100 utworów. Na pełne wydanie w Stanach Zjednocznych, trzeba było poczekać aż do lat 50. XX wieku, kiedy jej poezja przestała być uznawana za kontrowersyjną. Dopiero wtedy doceniono Dickinson i uznano ją za matkę nowoczesnej poezji amerykańskiej. W Polsce przekładu liryki pustelnicy z Amherst dokonali m.in. Kazimiera Iłłakowiczówna, Stanisław Barańczak i Maciej Maleńczuk.

Sandra Błażejewska

Źródło: Stanisław Barańczak, "Emily Dickinson: 100 wierszy", wyd. 1990, Danuta Piestrzyńska, "Emily Dickinson. List do świata", wyd. 1994

Grzegorz Damięcki czyta "Bostończyków" Henry'ego Jamesa. Posłuchaj!

Po śmierci trochę o nim zapomniano. Pisało się, że to pisarz minionej epoki, uważano, że jego dorobek to rzecz zamknięta na zawsze. Jednak od połowy XX wieku krytycy i znawcy literatury odkrywają go na nowo. Dziś wydaje się, że dzieło Henry'ego Jamesa to niewyczerpane źródło interpretacji. Spojrzenie pisarza na więzi międzyludzkie i na umysł zaplątany w sieć społecznych relacji intryguje i zaskakuje psychologiczną celnością jeszcze dziś. A forma jego dzieł wciąż jest bardzo nowoczesna.

Amerykanin

Urodził się 15 kwietnia 1843 roku w Nowym Jorku w rodzinie o korzeniach szkocko-walijskich. Był drugim dzieckiem Mary Walsh i teologa Henry'ego Jamesa Seniora (1811-1882). Miał czworo rodzeństwa. Jego starszy brat William (1842- 1910) był uznanym filozofem i psychologiem, jednym z najsłynniejszych myślicieli swoich czasów, a młodsza siostra Alice (1848-1892) przedwcześnie zmarłą autorką dzienników.

Pierwsze próby pisarskie Henry James podjął jako nastolatek, jednak nie zachowało się żadne z jego juweniliów. Karierę zaczynał jako krytyk teatralny w 1863 roku. Z prasą związany był przez całe życie. Jego krótkie prozy ukazywały się od 1964 roku właśnie w gazetach. W 1971 roku magazyn "The Atlantic Monthly" drukował w odcinkach pierwszą powieść Jamesa "Watch and Ward". Książkowe wydania jego tekstów zaczęły ukazywać się dopiero w latach 1874-1875.

Europa coraz bliżej

Rodzina Jamesów często bywała w Europie. Podczas długich podróży po Anglii, Francji, Niemczech i Szwajcarii ich dzieci pobierały nauki u guwernerów, a także chodziły do szkół w Paryżu, Genewie i Bonn. Nastoletni Henry spędził w sumie kilka lat na Starym Kontynencie. Czuł jednak niedosyt. W 1869 roku zaczął wyjeżdżać do Europy sam.

Spotykał tam sławnych artystów - m.in. Zolę, Daudeta, Maupassanta i Turgieniewa. Poznawał życie i mentalność ludzi zza oceanu i był coraz bardziej zafascynowany różnicami dzielącymi ich i Amerykanów. Przez kilka lat dzielił czas między dwoma brzegami Atlantyku, aż wreszcie w 1876 roku na stałe przeniósł się do Europy. Do końca życia odbył tylko dwie podróże do Ameryki.

Kobiety, mężczyźni, duchy i bestia

Paryż i Londyn okazały się miastami bardzo pobudzającymi płodność literacką. To tam powstały najgłośniejsze dzieła Henry'ego Jamesa. Najpierw "Amerykanin" (1877), potem "Daisy Miller" i "Europejczycy (1878), "Portret damy" i "Plac Waszyngtona" (1881), "O czym wiedziała Maisie" (1897), "W kleszczach lęku" (1898), "Skrzydła gołębicy" (1902), "Ambasadorowie" i "Bestia w dżungli" (1903), "Złota czara" (1904) - to tylko niektóre pozycje z obfitego prozatorskiego dorobku pisarza, który oprócz tego publikował eseje krytycznoliterackie, książki podróżnicze i sztuki teatralne.

James podejmował m.in. temat transatlantyckiego zderzenia kultur ("Daisy Miller", "Ambasadorowie"), przeciwstawiając amerykańskiej szczerości i naiwności europejską przemoc obyczajowych konwenansów. Obsesyjnie powraca u niego wątek straconej szansy na inne życie - jak w słynnej "Bestii w dżungli", eksperymentalnym opowiadaniu, którego akcja ograniczona jest niemal całkowicie do dynamiki psychiki głównego bohatera.

Jednym z najlepszych dzieł Jamesa jest książka o... duchach. Nowela "The Turn of the Screw", wydana w Polsce najpierw jako "W kleszczach lęku" (tłum. Witold Pospieszała, 1959), później jako "Dokręcanie śruby" (tłum. Jacek Dehnel, 2015), to jeden z horrorów najczęściej interpretowanych przez literaturoznawców, dzieło otwarte na wiele odczytań. Autor nie narzuca odbiorcy odpowiedzi na pytanie: czy duchy istnieją?

Brytyjczyk

Po wybuchu I wojny światowej 71-letni pisarz, mimo coraz większych problemów ze zdrowiem, zaangażował się w sprawy publiczne, nie tylko pisząc eseje poświęcone aktualnym sprawom, lecz także odwiedzając szpitale jako wolontariusz. 28 lipca 1915 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie, a 1 stycznia 1916 roku został odznaczony przez króla Jerzego V orderem za zasługi. Zmarł dwa miesiące później, 28 lutego w Londynie, po przebyciu udaru i zapalenia płuc.

mc