Trzysta lat przed tym, jak człowiek postawił nogę na Księżycu, Jan Heweliusz zdołał dokładnie zbadać powierzchnię jedynego naturalnego satelity Ziemi. Ten wybitny astronom urodził się 28 stycznia 1611, a zmarł tego samego dnia roku 1687.

W XVII wieku był księciem astronomii. Gdański astrofizyk, Robert Głębocki, znawca dorobku Heweliusza, przekonuje, że choć naukowiec stosował nieco przestarzałe, jak na owe czasy, techniki,  dokonywał niezwykle dokładnych pomiarów. Badał prawie wszystko. Plamy na słońcu, powierzchnię księżyca, mierzył pozycję planet, a nazwy gwiazdozbiorów, które nadał, obowiązują do dziś.

Jan Heweliusz jest twórcą nauki o Księżycu i to jemu zawdzięczamy dokładne zbadanie powierzchni jedynego naturalnego satelity Ziemi. Jednym z najważniejszych dzieł uczonego z Gdańska jest wydana w 1647 roku "Selenografia". – Zawiera ona trzy trójkolorowe mapy Księżyca, odzwierciedlające obserwacje Heweliusza. Są to mapy niewielkie, ale bardzo szczegółowe – zapewnia profesor Andrzej Zbierski, astronom i historyk.

Heweliusz obserwował również komety – odkrył cztery z nich. Jako pierwszy dostrzegł, że nie poruszają się one po liniach prostych, ale tory ich ruchów są zakrzywione. – Badał również położenie gwiazd i, jako zwieńczenie swej pracy, wykonał katalog 1564 gwiazd – mówi profesor Andrzej Zbierski, gość Doroty Truszczak.

Profesorowi Zbierskiemu zawdzięczamy także odkrycie grobu słynnego obserwatora nieba w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. – Mamy stuprocentową pewność, że to grób Heweliusza. Opatrzony jest wybitym złotymi ćwiekami monogramem z inicjałami "J.H.". Jak zapewnia gość "Naukowego Wieczoru z Jedynką", kości słynnego astronoma, zmarłego w wieku 76 lat, zachowały się w zaskakująco dobrym stanie.

Posłuchaj audycji "Jan Heweliusz – książę astronomii"

(Am)

Włoch był wybitnym astronomem, potwierdził obrót Słońca dookoła własnej osi, fakt określony i przewidziany w teorii Mikołaja Kopernika. Ponadto odkrył prawo ruchu wahadła i swobodnego spadania ciał. Zbudował lunetę i zastosował ją do obserwacji astronomicznych.

Proces Galileusza

Po opublikowaniu "Dialogu o dwóch najważniejszych systemach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym" astronom został oskarżony przez inkwizycję o złamanie zakazu o głoszeniu teorii heliocentrycznej z 1615 roku. W 1633 roku trybunał inkwizycyjny wpisał to dzieło na listę ksiąg zakazanych i zmusił Galileusza do odwołania swoich poglądów. Wydano wyrok, co do którego sędziowie mieli podzielone zdania. Spośród dziesięciu trzech kardynałów odmówiło jego podpisania. 

Nauka Galileusza została potępiona przez Kościół i astronom do końca życia pozostał w uwięzieniu, które miało postać aresztu domowego. Przez cały ten czas mógł kontynuować pracę naukową i zdążył jeszcze przed śmiercią napisać dwie książki. Galileusz zmarł w wieku 77 lat.

- Skazanie nie miało wiele wspólnego z astronomią. Było raczej skazaniem typu formalno-prawnego, związanym ze złamaniem pewnej obietnicy, o której nie wiemy, czy naprawdę została złożona - mówił fizyk prof. Andrzej Hennel.

Głośny proces Galileusza i potępienie przez Kościół wszystkich teorii, które podważały obowiązujący pogląd, że wszystkie ciała niebieskie krążą wokół Ziemi, spowodowały, że książka Mikołaja Kopernika "O obrocie ciał niebieskich", 73 lata po śmierci autora, została oficjalnie zakazana. Trafiła ona na Indeks Ksiąg Zakazanych, czyli do spisu publikacji, których czytanie i posiadanie było zabronione pod groźbą ekskomuniki.

Dopiero 30 października 1992 roku Watykan ogłosił oficjalną rehabilitację Galileusza. Jan Paweł II uznał, że Kościół popełnił błąd, potępiając włoskiego astronoma.

Gigant astronomii

Trudno powiedzieć, które osiągnięcie Galileusza było najważniejsze. Jak twierdzi astrofizyk dr Stanisław Bajtlik, z punktu widzenia astronoma z pewnością było to skonstruowanie teleskopu. Galileusz potrafił stworzyć prosty układ soczewek zainstalowanych na końcach rury, który skierował w niebo i dzięki temu zobaczył kratery na księżycu oraz księżyce Jowisza. Zobaczył, że krążą one wokół tej planety niczym planety krążące wokół słońca.

- Okazało się, że to, co było przedstawiane jako doskonałe, a więc sferycznie gładkie, jest chropowate - mówił dr Stanisław Bajtlik - To, co było przedstawiane jako niezmienne, jest zmienne, gwiazdy i planety się poruszają, inne planety mają księżyce jak ziemia, a te krążą wokół nich na podobieństwo obrotu planet wokół słońca. Wszystko to było prawdziwą rewolucją - dodawał.

Nic dziwnego, że kiedy Galileusz zaprezentował swój teleskop ówczesnym władzom, ich reakcja polegała na całkowitym odrzuceniu. Oskarżono Galileusza o to, że to, co widać, jest pochodną konstrukcji samego urządzenia.

mk

30 grudnia 1924 roku Edwin Hubble ogłosił, że istnieją galaktyki inne niż Droga Mleczna.

Hubble swojego odkrycia dokonał poprzez obserwację cefeid w tzw. mgławicach - wówczas sądzono, że znajdują się one wewnątrz naszej galaktyki. Cefeidy to gwiazdy, które pulsują: okresowo zmieniają swoją temperaturę i jasność. Dzięki okresom zmian jasności Hubble był w stanie obliczyć odległość dzielącą nas od nich i doszedł do wniosku, że znajdują się one poza Drogą Mleczną. "Mgławice" okazały się innymi galaktykami.

Rozszerzający się wszechświat

Obłoki Magellana: Mały (po lewej) i Wielki (po prawej), autor: ESO, źr. Wikimedia Commons/CC

- Odległość do obłoku Magellana udało się ustalić zespołowi Hubble’a z dokładnością do 10 procent - mówił prof. Grzegorz Pietrzyński w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

Odkrycie nie było jedynym na koncie Amerykanina. W 1929 roku ogłosił, na podstawie badań, tzw. Prawo Hubble’a. Mówi ono, że prędkość wzajemnego oddalania się galaktyk we Wszechświecie jest proporcjonalna do ich odległości względem siebie. To oznacza, że wszechświat rozszerza się coraz szybciej.

- Tempo ekspansji Wszechświata określa się jako stałą Hubble’a - mówił drugi gość programu, prof. Michał Różyczka. - Stała Hubble’a wchodzi w skład wielu równań, które opisują Wszechświat. Jeśli chcemy poznać jego przeszłość i przyszłość, musimy znać stałą Hubble’a z jak największą dokładnością.

To również ta wartość pozwoliła naukowcom określić wiek Wszechświata: - Jeden przez wiek wszechświata to stała Hubble’a - mówił prof. Michał Różyczka.

Dwie drogi astronoma

Edwin Hubble urodził się w niewielkim Marschfield w stanie Massachusetts, 20 czerwca 1889 roku. Początkowo zastanawiał się, z którą z pasji wiązać przyszłość. Były dwie: astronomia i prawo. Pierwszą dziedzinę studiował Hubble w Chicago, drugą - w Oxfordzie. Przed wybuchem I wojny światowej wiele wskazywało, że swoją przyszłość zwiąże z prawem: prowadził własną kancelarię.

W 1914 roku zostawił karierę adwokacką i został asystentem w uczelnianym obserwatorium w Chicago. Karierę naukową przerwało przystąpienie USA do wojny - w latach 1917-18 Hubble uczestniczył w walkach we Francji.

Hubble orbituje

Po wojnie został zatrudniony w Mount Willson Observatory, gdzie miał okazję prowadzić badania przy pomocy największego teleskopu ówczesnego świata. Tam pracował aż do śmierci. Astronom zmarł 28 września 1953 roku. Dziś dzieło Hubble’a kontynuują naukowcy, którzy korzystają z teleskopu nazwanego imieniem astronoma. Został on wyniesiony na orbitę w roku 1990. Krążący nad nami obiekt dostarcza informacji o czasach sięgających początków Wszechświata.  

Polscy naukowcy też mieli wkład w określenie wartości stałej Hubble'a. Posłuchaj audycji.

bm