Historia

80 lat temu Niemcy odkryli bunkier "Krysia"

Ostatnia aktualizacja: 07.03.2024 05:47
W tej kryjówce na warszawskiej Ochocie rodzina Wolskich przez dwa lata ukrywała ok. 40 Żydów. Wśród nich historyka Emanuela Ringelbluma, twórcę archiwum getta warszawskiego. Wszyscy - wraz ze swymi opiekunami - zostali zamordowani kilka dni później w ruinach getta.
Powstanie w warszawskim getcie 1943 r.
Powstanie w warszawskim getcie 1943 r.Foto: PAP/DPA

Bunkier "Krysia" był schronem wybudowanym pod szklarnią w ogrodzie Mieczysława Wolskiego przy ul. Grójeckiej 81 (obecnie 77), wyposażonym w piętrowe prycze, stoły, kuchenkę; z doprowadzoną bieżącą wodą i prądem. Żeby zamaskować duże zakupy żywności dla ukrywających się, Wolski otworzył na swojej posesji mały sklep spożywczy.

Posłuchaj
24:22 emanuel ringelblum.mp3 O Emanuelu Ringelblumie opowiadała Elżbieta Engelking-Boni w audycji Joanny Szwedowskiej z cyklu "Biografie niezwykłe". (PR, 2004) 

W książce pt. "Bunkier KRYSIA" życie w schronie opisała Orna Jagur (Irena Grodzińska), która spędziła w nim 8 miesięcy, ale opuściła go kilka miesięcy przed dekonspiracją. Z jej opisu dowiadujemy się, że życie w "Krysi" toczyło się nocą, gdy w ogrodzie nikt nie pracował. W dzień musiała być cisza – niełatwa do utrzymania przez prawie 40 osób stłoczonych na 28 m kw.

Mieczysław Wolski każdego wieczora odwiedzał swoich "lokatorów", przynosił im wieści ze świata i z Warszawy - słuchał radia, za co również groziła wówczas kara śmierci. Orna Jagur zapamiętała, jak podczas tych nocnych spotkań, Wolski snuł marzenia o końcu wojny. Gdy skończy się wojna i Niemcy zostaną pobici - opowiadał - wszyscy mieszkańcy "Krysi" wyjdą na słońce i zaczną żyć jak wolni ludzie. A on - Wolski - będzie sławny, bo przeciwstawił się Niemcom i uratował 40 ludzi od śmierci. Schron pozostanie zabytkiem i ostrzeżeniem na przyszłość - odwiedzać go będą nie tylko Polacy i Żydzi, ale turyści z całego świata.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Dziś na ścianie 10-piętrowego bloku mieszkalnego, wybudowanego na terenie dawnego ogrodu, znajduje się odsłonięta 27 kwietnia 1990 roku tablica z napisem: "W tym miejscu znajdowała się ziemianka, w której rodzina Wolskich, miejscowych ogrodników, ukrywała w latach 1942-1944 ok. 40 Żydów, uciekinierów z Getta Warszawskiego, wśród nich znanego historyka dr Emanuela Ringelbluma, badacza dziejów Żydów w Polsce, organizatora tajnego archiwum Getta. W marcu 1944 r. po ujawnieniu ziemianki, hitlerowcy wymordowali wszystkich ukrywających się w niej Żydów oraz ich opiekunów".

Sam Emanuel Ringelblum z żoną Judytą, synem Urim i swymi towarzyszami niedoli oraz polskimi opiekunami zostali rozstrzelani najprawdopodobniej 10 marca 1944 roku w ruinach getta. Nie wiadomo, kto był donosicielem. Podawane jest nazwisko 18-letniego znanego na Ochocie szmalcownika Jana Łakińskiego, ale dr Katarzyna Person z Żydowskiego Instytutu Historycznego twierdzi, że inna hipoteza wskazuje na byłą narzeczoną Mieczysława Wolskiego. Odkrycie bunkra mogło być też związane z większą akcją wyszukiwania ukrywających się Żydów, którą przeprowadzała m.in. Polska Policja Kryminalna, działająca w strukturach Kripo.

Ringelblum podczas pobytu w bunkrze "Krysia" napisał esej "Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej". Ale zapamiętany został jako twórca Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, na które złożyły się dokumenty zebrane przez grupę Oneg Szabat w latach 1940-1943 z ponad 35 tys. stron materiałów pisanych w językach: polskim, jidysz, hebrajskim, niemieckim. Znajdują się w nim relacje, dzienniki, pamiętniki, eseje, raporty, dokumenty urzędowe. Zdecydowana większość świadectw to wyblakłe, trudne do odczytania rękopisy, na których zapisano codzienność życia w getcie oraz jego Zagładę. Jest to wstrząsające świadectwo życia w getcie 300 tysięcy Żydów polskich. W 1999 roku Archiwum zostało wpisane na listę UNESCO "Pamięć Świata".

Zobacz wirtualny spacer po Archwiwum Ringelbluma:

Opiekunowie ukrywających się Żydów - Mieczysław, Małgorzata, Halina i Wanda Wolscy oraz bratanek Wolskiego Janusz Wysocki - zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w 1989 roku.

PAP/im

Czytaj także

Warszawskie getto. Piekło w środku miasta

Ostatnia aktualizacja: 02.10.2023 05:45
2 października 1940 roku szef dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer podpisał zarządzenie o utworzeniu w Warszawie getta. Dzielnica żydowska, w której żyło nawet 460 tysięcy osób, została unicestwiona w połowie maja 1943 roku.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Emanuel Ringelblum. Kronikarz getta warszawskiego

Ostatnia aktualizacja: 10.03.2024 05:50
Zebrane przez niego Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego zostało wpisane przez UNESCO na listę "Pamięć Świata", gromadzącą najważniejsze dokumenty obrazujące historię naszego globu.
rozwiń zwiń
Czytaj także

BBC o Zagładzie polskich Żydów

Ostatnia aktualizacja: 26.06.2023 06:00
26 czerwca 1942 roku Radio BBC nadało audycję o Zagładzie polskich Żydów. W programie wykorzystano materiały konspiracyjnego zespołu badawczego "Oneg Szabat", który tworzył Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego, tzw. Archiwum Ringelbluma.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Walka garstki z wieloma". Powstanie w getcie warszawskim

Ostatnia aktualizacja: 19.04.2023 05:57
"Powstanie w getcie warszawskim […] zostanie zapisane w historii jako walka garstki z wieloma, wojna dobra ze złem. W dziejach narodu żydowskiego zryw ten traktowany jest jako sprzeciw wobec niemieckiego mechanizmu zbrodni, który unicestwił sześć milionów Żydów" - napisał Mosze Arens w książce "Flagi nad gettem. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Apogeum zaplanowanej zagłady Żydów, czyli akcja "Reinhardt"

Ostatnia aktualizacja: 16.03.2024 05:55
82 lata temu rozpoczęła się akcja "Reinhardt", czyli zaplanowana przez niemieckich nazistów zagłada Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W nocy z 16 na 17 marca 1942 roku Niemcy rozpoczęli likwidację lubelskiego getta, wysyłając pierwsze transporty Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Świat milczał, gdy tu rozległ się krzyk rozpaczy". Dmitrowicz o powstaniu w getcie warszawskim

Ostatnia aktualizacja: 19.04.2022 11:11
- Pamiętajmy, że powstańcy żydowscy, członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego, idąc do powstania, wiedzieli, że nie mają najmniejszych szans. Walka była z góry skazana na przegraną, ale oni nie mogli postąpić inaczej, to był potworny krzyk rozpaczy wobec światowej opinii, która milczała na ten temat - powiedział na antenie Polskiego Radia 24 historyk Piotr Dmitrowicz.
rozwiń zwiń