- Nieznany wczoraj i lekceważony nawet przez rodaków, dzisiaj muszę przybierać pozę i twarz sławnego człowieka. Czy to nie warte śmiechu? Stałem się od razu dumą swojego narodu. Rodacy gotowi jeszcze czytać moje książki! - napisał Władysław Reymont po otrzymaniu Nagrody Nobla.

- To był nieudacznik, do którego dwa razy uśmiechnęło się szczęście – stwierdził prof. Jan Tomkowski, historyk literatury w audycji Hanny Szof z cyklu "Biografie niezwykłe" nadanej w radiowej Dwójce 27 stycznia 2009 roku. - Bardzo lubił mistyfikacje, chętnie tworzył wokół swojej biografii legendy.

- Mamy do czynienia z jednym z najbardziej znanych polskich pisarzy w świecie, a paradoks polega na tym, że jego biografia wciąż pozostawia wiele białych plam. Nie wiemy, co działo się z nim w niektórych okresach jego życia – komentowała autorka programu.

Tajemnicza biografia

Wokół postaci Władysława Reymonta narosło kilka stereotypów. Wielu osobom wydaje się, że skoro napisał "Chłopów", to musiał sam być takiego pochodzenia. Tymczasem jego ojciec był organistą. I w takiej też roli widział przyszłość swego syna. Ale nic z tych planów nie wyszło. Kolejnym pomysłem rodziców Reymonta było posłanie go do szkoły krawieckiej. Nawet uszył frak i zdał egzamin czeladniczy, ale kariery w zawodzie krawca nie zrobił.

- Nie umiem żyć i w tym się streszcza moja niedola, a nie umiem, bo mając talent nie umiem i nie mogę zużytkować go odpowiednio. Nie mam środków na podniesienie własnego wykształcenia – pisał.

Następny stereotyp wiąże się z powieścią "Ziemia obiecana". Sporo osób sądzi, że skoro akcja książki dzieje się w Łodzi, to na pewno jej autor mieszkał w tym mieście. Tymczasem noblista nigdy w nim nie żył.

- Gdybyśmy zapytali, jak miał na imię, to każdy odpowiedziałby, że Władysław, a to też nie jest prawda, bo miał na imię Stanisław - komentował prof. Jan Tomkowski.

Kontakty z duchami

Historyk literatury przedstawia różne anegdoty związane z życiem Władysława Reymonta, pokazuje, jak trudno mu było odnaleźć swoją życiową drogę. Po nieudanej próbie zostania krawcem, przyszły pisarz postanowił spróbować swych sił w zawodzie aktora. Niestety nie bawił na wielkich scenach Warszawy, Krakowa, czy Lwowa. Występował w wędrownej trupie w małych miasteczkach: w Turku, Ozorkowie, Łęczycy.

- Podobno był fatalnym aktorem – stwierdził prof. Tomkowski i dodał: - Z aktora przeobraził się w dozorcę, później w robotnika kolejowego, został też pomocnikiem dróżnika. Mało ambitnie jak na przyszłego noblistę.

Reymont chciał też zostać księdzem. Ale i z tych planów nic nie wyszło. Natomiast zainteresował się, popularnym w tamtych czasach, spirytyzmem.

- On podobno był bardzo dobrym medium - mówił gość audycji. - Mam podejrzenia, że jego w tym spirytyzmie interesowało coś innego. Mianowicie "media" za swoje seanse pobierały wynagrodzenie i to były większe pieniądze niż gaża prowincjonalnego aktora, czy początkującego pisarza. Była to szansa na zarobienie pieniędzy.

Kręte losy szczęścia

Reymont zawsze marzył o dużych pieniądzach. A te po raz pierwszy przyszły w dramatycznych dla pisarza okolicznościach. Otóż został on ciężko ranny w katastrofie kolejowej. W 1901 roku otrzymał z tego tytułu wysokie odszkodowanie.

- Uzyskał niebotyczną jak na owe czasy kwotę 38500 rubli. Dla porównania Żeromski za swoją pierwszą książkę dostał 75 rubli, a Orzeszkowa za jeden tom powieści brała 100 rubli - słyszymy w programie.

Drugi raz szczęście uśmiechnęło się do pisarza w 1924 r., kiedy to właśnie jemu przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. - Teoretycznie Reymont miał niewielkie szanse w tym wyścigu – stwierdził prof. Tomkowski. - To nie był pisarz światowy. Miał trzech rywali. Pierwszym był Anglik Thomas Hardy, drugim Maksim Gorki, a trzecim Tomasz Mann, którego pokonanie graniczyło wręcz z cudem.

Cud jednak nastąpił: powieść "Chłopi" wygrała z "Czarodziejską górą".

- Oszołomiony jestem tą niespodzianką. Odszedłem wewnętrznie od świata i spraw jego. Marzyłem jeno o ciszy i możliwości spokojnego pracowania jako największym szczęściu. A tu naraz otwierają się wielkie drzwi rozgłosu - powiedział Reymont na wieść o otrzymaniu prestiżowego wyróżnienia.

Mało znane fakty i anegdoty – posłuchaj "Biografii niezwykłej" o Władysławie Reymoncie.

23 maja 1883 roku zmarł poeta i filozof Cyprian Kamil Norwid.

Poezję Norwida odkrył młodopolski poeta Zenon Przesmycki "Miriam" w 1901 roku. Wtedy do Norwida przylgnęła etykietka wyklętego geniusza.

- Z czasem koncepcja poety wyklętego trywializowała się coraz bardziej. Był odtrącony, ale nie był poetą w tym sensie, że odrzucił społeczeństwo swym buntem, brakiem poczucia solidarności z głównymi wartościami - mówił prof. literatury polskiej Bogusław Dopart w audycji "Ciemna jest ta pieśń". - W przypadku Norwida było wprost przeciwnie: był to poeta solidarności, służby, poeta powołany do wielkich rzeczy. Nigdy nie starał się zerwać paktu ze swoją zbiorowością. Był poetą czerpiącym z wielkich osiągnięć kultury, ładu językowego, ekonomii wyrazu. Był człowiekiem, który wiedział, że poeta to naprawdę ktoś ważny - dodał prof. literatury polskiej Andrzej Fabianowski w audycji "Napiętnowany cierpieniem - Cyprian Kamil Norwid".

Norwid - emigrant

Norwid w 1841 roku wyjechał z Królestwa Kongresowego. Pierwsze lata emigracyjne poświęcił doskonaleniu swoich umiejętności plastycznych. Kształcił się we Włoszech, gdzie uczęszczał do różnych pracowni. Zaprzyjaźnił się tam z Zygmuntem Krasińskim, który roztoczył nad nim artystyczną opiekę. Za sprawą swojego protektora związał się z obozem arystokratycznym.

Podczas pobytu we Włoszech Norwida spotkał życiowy cios - zaręczyny zerwała z nim długoletnia narzeczona. Krótko po tym przeżył religijne nawrócenie i zdecydował się na przyjęciu sakramentu bierzmowania, podczas którego przybrał imię Kamil. Dlaczego wybrał akurat to imię? Posłuchaj audycji "Napiętnowany cierpieniem - Cyprian Kamil Norwid".

W 1848 roku wyjechał do Paryża, gdzie wpadł w towarzystwo tzw. młodej emigracji, która przybyła do Francji po Wiośnie Ludów. Spotkał wtedy wielu swoich warszawskich znajomych, którzy sympatyzowali z Towarzystwem Demokratycznym. Odnowienie kontaktów spowodowało zerwanie stosunków z arystokracją. Demokraci zaś nie obdarzyli Norwida pełnym zaufaniem, traktując go jako fałszywego przyjaciela, który na pewno przyszedł szpiegować na rzecz arystokracji.

Na emigracji starał się tworzyć różne ośrodki opiniotwórcze i czasopisma, które informowałyby mieszkańców Europy Zachodniej o sytuacji Polaków pod zaborami. Te informacje próbował przybliżyć w sposób jak najbardziej przystępny dla opinii zagranicznej dalekiej już od ideałów romantycznych.

Uważny obserwator życia

Krytykował próżniaczy styl życia elit. Nie mógł znieść pustych rozmów, które toczono w salonach. Nie akceptował także tego, że w jego czasach pozycja pisarza uległa pewnemu przewartościowaniu. Pisarstwo stopniowo stawało się zawodem, z którego czerpało się korzyści finansowe. Stworzył także teorię, nazywaną przez badaczy filozofią elit, w której założył, że wybitne jednostki nie trafiają w swój czas i z tego powodu nie mogą być docenione przez współczesnych. W ten sposób Norwid niejako przewidział swoje przyszłe losy. Na czym dokładnie polegała ta teoria? Dowiedz się tego z audycji "Ciemna jest ta pieśń".

- Z jednej strony był wybitnym myślicielem, a z drugiej był pełen sprzeczności emocjonalnych. Był głębokim analitykiem społeczeństwa - dodał prof. Bogusław Dopart w audycji "Ciemna jest ta pieśń".

Jako myśliciel zastanawiał się nad kwestią młodego pokolenia romantyków urodzonych około 1820 roku i jego miejsca w dziejach oraz dziedzictwa, jakie na jego barki zrzucili ideologowie i przywódcy insurekcji oraz konspiracji. Rozmyślania te przełożyły się na jego wczesną twórczość, w której podejmował zagadnienia polskiej emigracji oraz tzw. warszawskiej rewolucji moralnej.

Na czym dokładnie polegała ta rewolucja? Dowiedz się tego z audycji "Ciemna jest ta pieśń".

Krytykował próżniaczy styl życia elit. Nie mógł znieść pustych rozmów, które toczono w salonach. Nie akceptował także tego, że w jego czasach pozycja pisarza uległa pewnemu przewartościowaniu. Pisarstwo stopniowo stawało się zawodem, z którego czerpało się korzyści finansowe.

- Choć sam głosił związek rzemiosła i kultury, w swoim towarzystwie po prostu prezentował się inaczej - wyjaśnił prof. Bogusław Dopart.

Zastanawiał się także nad postępującymi coraz szybciej przemianami społecznymi. Upadku obyczajów dopatrywał w urbanizacji i industrializacji. Uważał, że człowiek moralny, powinien przede wszystkim poznać swoją religię oraz inne kultury. Był nieugiętym krytykiem przemian obyczajowych.

Społeczne odtrącenie

W połowie XIX wieku pojawiły się drukiem dwa utwory Norwida, które jednak nie zostały dobrze przyjęte przez współczesnych. W trudnych życiowo chwilach pomagała mu religia. Był tak bardzo religijnym człowiekiem, że planował nawet zostać mnichem. Niestety zakon, do którego chciał wstąpić, odrzucił jego prośbę. Załamany, zdecydował się w 1852 roku na wyjazd do Stanów Zjednoczonych. Osiadł w Nowym Jorku, gdzie dostał dobrze płatną pracę w pracowni graficznej.

- W Stanach Zjednoczonych zetknął się z dzikim kapitalizmem, który wymagał od ludzi podporządkowania się piedestałowi pieniądza. To dla Norwida było odrzuceniem norm chrześcijaństwa - powiedział prof. Andrzej Fabianowski.

Po dwóch latach pobytu w Ameryce zdecydował się na powrót do Europy. Utrzymywał się z wykonywania drobnych prac rzemieślniczych. Pod koniec 1862 roku jego literacką twórczością zainteresowało się wydawnictwo z Lipska. Norwid wiązał z tym nadzieje na poprawę losu. Kilka tomików wierszy ukazało się drukiem w styczniu 1863 roku, jednak przeszły one bez echa, gdyż w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe. Od tego momentu stan fizyczny i psychiczny artysty zaczął się pogarszać. Zaczęła postępować jego głuchota. W końcu został oddany przez kuzyna do przytułku św. Kazimierza na przedmieściach Paryża. Norwid spędził w przytułku kilkanaście lat życia, izolując się nawet od innych pensjonariuszy.

Został pochowany na paryskim cmentarzu Ivry. Po kilku latach jego grób przeniesiono na cmentarz Montmorency, na którym spoczęło wiele wybitnych osobistości z polskiej emigracji.

Wczesne lata

Urodził się w podwarszawskiej wsi Laskowe Głuche w 1821 roku. Bardzo wcześnie został osierocony przez matkę. Trafił pod opiekę prababci, z którą nie miał dobrego kontaktu. Ojciec nie poświęcał zbyt wiele czasu na opiekę nad synem, ponieważ zmagał się ze skomplikowanymi sprawami majątkowymi. Norwid jako dziecko był świadkiem nałożenia na Warszawę po powstaniu listopadowym potężnych kontrybucji i wyburzania domów w celu budowy Cytadeli. W wieku 14 lat został zupełnym sierotą zdanym tylko na siebie. 

- Nie skończył formalnej edukacji, przeszedł przez nauczanie domowe. Był bardzo pracowitym samoukiem. Miał rozległe zainteresowania i głęboką wiedzę na różne tematy - powiedział prof. Andrzej Fabianowski.

seb

W archiwach Polskiego Radia znajduje się nagranie głosu Stefana Żeromskiego, który w 1925 roku przeczytał fragment swojego "Snobizmu i postępu". Zapraszamy do wysłuchania dołączonego dźwięku.

Manipulacje biografią Żeromskiego. "Sam pisarz w tym uczestniczył"

Stefan Żeromski zapisał się w historii polskiej literatury jako jeden z najważniejszych pisarzy swojej epoki. Kojarzony jest z prozą, choć pisywał także wiersze, dramaty, zajmował się działalnością publicystyczną, był aktywny społecznie, a wszystkie pola jego działalności powiązane były z troską o przyszłość Polski.

Rzeczpospolita Zakopiańska

Na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej pisarz osiadł w Zakopanem. Do roku 1918 aktywnie uczestniczył w działaniach organizacji niepodległościowych, m.in. Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego. 13 października 1918 roku na terenie Zakopanego i jego okolic powstał przejściowy twór państwowy - Rzeczpospolita Zakopiańska. Istniał przez 35 dni. Na jego prezydenta wybrano Stefana Żeromskiego. Co ciekawe, współtwórcą i nieformalnym wiceprezydentem Rzeczpospolitej Zakopiańskiej był Wincenty Szymborski, ojciec Wisławy Szymborskiej.

W 2018 roku historyk Jerzy Roszkowski mówił w Polskim Radiu, że Stefan Żeromski znał się jeszcze przed wojną z Józefem Piłsudskim i przywołał pewną anegdotę z ich zakopiańskiego spotkania na kilka lat przed 1914 rokiem.

– Pisarz umówił się w Zakopanem z Piłsudskim, który mieszkał w biednej chacie, bo nie było go stać na lepsze lokum. Piłsudski przyjął pisarza "w samych gaciach", bo jedyne spodnie, jakie miał, zaniósł do zacerowania. Przyszły marszałek układał pasjansa, przy czym powiedział do Żeromskiego: "jak wyjdzie mi ten pasjans, będę dyktatorem Polski". A Żeromski pomyślał: "taka bieda, siedzi w gaciach, a marzy o niepodległej Polsce" – opowiadał Jerzy Roszkowski.

Młodość

Ręka mumii i dzieje grzechu. Muzeum Żeromskiego

Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 roku w zubożałej rodzinie szlacheckiej, w czasie upadku powstania styczniowego. Pamięć o nieudanym narodowym zrywie była obecna w jego domu i miała duży wpływ na jego późniejszą twórczość.

Pierwsze próby literackie podjął w trakcie edukacji w kieleckim gimnazjum, by zadebiutować w wieku 18 lat. Trudności finansowe i zdrowotne utrudniały mu kontynuowanie nauki, w efekcie gimnazjum zakończył bez uzyskania matury, by trafić na uczelnię wyższą, która nie wymagała zdanego egzaminu dojrzałości. W trakcie studiów zetknął się z ruchem socjalistycznym - kwestie społeczne miały stać się w przyszłości dominującym wątkiem jego pisarstwa.

Emigracja

Willa "Świt". Konstanciński dom Stefana Żeromskiego

Po porzuceniu studiów Stefan Żeromski publikował kolejne utwory na łamach prasy, a sytuacja życiowa kierowała go w nowe miejsca, także poza granicami Polski. Pisarz przebywał między innymi w Zurychu, Wiedniu czy Pradze, cały czas pisząc. Na jakiś czas osiadł w Szwajcarii, gdzie objął posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu.

Po powrocie do kraju w roku 1897 coraz mocniej poświęcał się karierze pisarskiej - ukazały się "Syzyfowe Prace", "Popioły", czy "Ludzie bezdomni". Polityczne zawirowania spowodowały jednocześnie, że pisarz angażował się w działalność patriotyczną, a tematyka narodowa znajdowała odzwierciedlenie w jego dziełach.

Niepodległość

Czytamy dramat Żeromskiego "Uciekła mi przepióreczka". Zobacz film

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pisarz kontynuował swoją działalność społeczną i w środowisku literackim, stając się niemal instytucją. W latach dwudziestych minionego wieku był m.in. delegatem na zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich, był inicjatorem projektu Akademii Literatury, był założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu. Jednocześnie kontynuował działalność pisarską, a za osiągnięcia właśnie w tamtym okresie uzyskał cztery nominacje do Literackiej Nagrody Nobla.

Zmarł 20 listopada 1925 r. W dniu jego śmierci tak napisał o nim Władysław Reymont: "Dzisiaj umarł Żeromski, cios to dla mnie okrutny z wielu powodów. Umarł na serce. Był o parę lat starszy ode mnie, ale miał szaloną wolę życia i energię. Strata ta polskiej literatury niezastąpiona. Uwielbiałem Go jako genialnego pisarza. Naturalnie, ta nagła śmierć źle podziałała i na mój stan zdrowia. Teraz bowiem na mnie przychodzi kolej umierania".

99 lat temu, 13 listopada 1924 roku, Władysław Reymont został ogłoszony laureatem Literackiej Nagrody Nobla za monumentalną powieść "Chłopi".

Pisarz znajdował się wówczas u kresu życia i przyjął wiadomość o wyróżnieniu z goryczą. Schorowany, nie był w stanie samodzielnie odebrać nagrody na ceremonii w Sztokholmie. W jego imieniu dostał ją polski przedstawiciel dyplomatyczny w Szwecji, Alfred Wysocki.

Opinia publiczna skomentowała wiadomość o Nagrodzie Nobla zdecydowanie przychylniej. Jak powiadamiał swoich czytelników "Kurier Warszawski":

"To nie tylko berło literackie dla wielkiego artysty, to pokłon dla Polski i deklaracja, że najpiękniejsze perły w skarbach ludzkości noszą polskie nazwisko".

Polski konkurent

– Reymont miał nie byle jakich rywali, m.in. Tomasza Manna, Maksyma Gorkiego – mówił historyk literatury Jan Tomkowski na antenie Polskiego Radia. – Nie można też ominąć trudnego tematu Nagrody Nobla dla Stefana Żeromskiego.

Świeżo niepodległe państwo polskie próbowało na różne sposoby zdobyć uznanie na arenie międzynarodowej. Jednym z nich były zabiegi – prowadzone od początku lat 20. – w celu przyznania Nagrody Nobla dla Polaka. Było to szczególnie istotne w kontekście propagandy niemieckiej, która usiłowała przedstawić II Rzeczpospolitą jako niedojrzałe państwo o niedostatecznie rozwiniętej kulturze.

Początkowo najważniejszym polskim kandydatem do Literackiej Nagrody Nobla był Stefan Żeromski. Jego kandydatura wydawała się najpoważniejsza w oczach zagranicznych krytyków, ale znacznie osłabła na znaczeniu po opublikowaniu w 1922 roku powieści "Wiatr od morza", która opowiadała o losach polskiej ludności na Pomorzu.

– Została bardzo źle odebrana w Niemczech. Powstało wiele negatywnych recenzji, które zarzucały Żeromskiemu antygermanizm. To w dużej mierze przekreśliło jego kandydaturę – opowiadała historyk literatury, dr Anna Pycka w audycji Iwony Malinowskiej.

Nobel leżał w Lipcach

Czterotomowa epopeja "Chłopi" została podzielona zgodnie z porami roku, wedle których toczy się życie mieszkańców wsi. Reymont opisał je na podstawie własnych obserwacji, które poczynił w czasie pracy jako zawiadowca na stacji kolejowej w Lipcach (od 1983 roku zwanych Reymontowskimi).

W 1967 roku Elżbieta Elbanowska z Polskiego Radia odwiedziła wieś i porozmawiała z mieszkańcami, którzy jeszcze pamiętali noblistę.

– Moja mama była rok młodsza od Reymonta. Mówiła, że on wszędzie bywał, na weselu, chrzcinach. Opowiadała, że był bardzo wścibski i trochę zamknięty w sobie. Mało mówił z chłopami. Ale jeśli chciał napisać taką piękną książkę o Lipcach, to musiał tylko słuchać i myśleć – powiedziała jedna z mieszkanek wsi.

Powieść została doceniona za wnikliwość opisu, który miał niemalże reporterski charakter. Reymont dzięki własnym doświadczeniom i obserwacjom znakomicie sportretował życie chłopskie na przełomie XIX i XX wieku, które biegło rytmem wyznaczanym przez nieustanną pracę na gospodarstwie i podlegało tradycyjnym zasadom wiejskiej wspólnoty, tworzonej przez poszczególne rodziny.

sa/kor