18 lat temu, 20 września 2005 roku zmarł Szymon Wiesenthal, żydowski działacz, tropiciel hitlerowskich zbrodniarzy wojennych, więzień dwunastu obozów koncentracyjnych m.in. w Płaszowie, Gross-Rosen i Buchenwaldzie.

Stracił całą rodzinę

Urodził się w Buczaczu, galicyjskim miasteczku koło Tarnopola, w którym przeważała ludność żydowska. Studiował architekturę w Pradze i we Lwowie. Po wkroczeniu Niemców do Lwowa w 1941 roku został aresztowany. Trafił do getta, a następnie do Obozu Janowskiego, w którym więziono głównie Żydów. W kolejnych latach przeszedł przez dwanaście niemieckich obozów koncentracyjnych m.in. w Płaszowie, Buchenwaldzie, Gross-Rosen i Mauthausen w górnej Austrii. Kilkukrotnie otarł się o śmierć, cudem unikając egzekucji. W czasie II wojny światowej Wiesenthal stracił prawie całą najbliższą rodzinę.

Tropienie morderców

Już kilka dni po wyzwoleniu przez wojska amerykańskie obozu koncentracyjnego w Mauthausen, które nastąpiło 5 maja 1945 roku, Wiesenthal włączył się w działania alianckich komórek ścigania zbrodniarzy wojennych. Tropienie hitlerowskich morderców stało się najważniejszym celem jego życia. Po kilku latach współpracy z aliantami Wiesenthal kontynuował tę działalność na własną rękę.

Stworzył Żydowskie Centrum Dokumentacji w Wiedniu, jedno z najbogatszych archiwów tego typu, zajmujące się gromadzeniem materiałów dotyczących zbrodni i zbrodniarzy hitlerowskich. W ciągu kilkudziesięciu lat udało się Wiesenthalowi odnaleźć, doprowadzić do schwytania i postawienia przed sądem ponad tysiąca zbrodniarzy nazistowskich.

Za jego największe sukcesy uważa się wytropienie oficera SS Adolfa Eichmanna, odpowiedzialnego za eksterminację milionów Żydów w Europie; Franza Stangla, komendanta obozu zagłady Treblinka oraz policjanta, który był odpowiedzialny za wydanie rodziny Anny Frank.

W imię sprawiedliwości

- Kto popełnił  ludobójstwo, kto pomagał wysłać na śmierć niewinnych ludzi, nie ma prawa umrzeć w pokoju - twierdził Szymon Wiesenthal. Czuł się powołany do ścigania morderców swojego narodu. Podkreślał, że swoją walkę z nazizmem prowadzi w imię uniwersalnej sprawiedliwości, a nie z chęci zemsty. Chciał upamiętnić wszystkie ofiary Holokaustu, bez względu na narodowość.

Posłuchaj

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Dążąc do tego, by ludobójcy nie uszli karze, chciał dać przestrogę, by w przyszłości nie doszło do podobnych zbrodni.

- Jedyną wartością prawie pięciu dekad mojej pracy jest ostrzeżenie dla przyszłych morderców, że nigdy nie zaznają spokoju - mówił Szymon Wiesenthal w wywiadzie dla Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Szymon Wiesenthal odznaczony został Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1994). Otrzymał wiele prestiżowych nagród m.in.: tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze (1997) oraz tytuł szlachecki z rąk królowej Wielkiej Brytanii (2004).

Jego imieniem nazwano Centrum  w Los Angeles, międzynarodową agencję zajmującą się ochroną praw człowieka i zachowaniem pamięci o Holokauście. Wiesenthal był również dziennikarzem i pisarzem. Opublikował kilkanaście książek na temat wojny i Holokaustu. Zmarł w wieku 96 lat, 20 września 2005 roku w Wiedniu.

Więcej archiwalnych nagrań o Szymonie Wiesenthalu w serwisie - Radia Wolności >>>

mk

4 grudnia 1975 roku zmarła w Nowym Jorku Hannah Arendt, niemiecka filozof i publicystka. Jedna z najbardziej wpływowych myślicielek XX wieku.

- Utożsamiając faszyzm z charakterem narodowym i historią Niemiec, wmawia się wszystkim, że pokonanie Niemiec jest równoznaczne z wykorzenieniem faszyzmu. W ten sposób można tylko zamknąć ludziom oczy na kryzys europejski, który pozwolił Niemcom zdobyć kontynent – pisała Hannah Arendt.

Arendt i Heidegger

Należała do pokolenia zasymilowanych Żydów niemieckich. Jej rodzina wywodziła się z Królewca. Studiowała w Berlinie i wielu innych miastach niemieckich. Miała dwóch wielkich nauczycieli – Karla Jaspersa i Martina Heideggera, z którym wdała się w romans. Wstąpienie Heideggera do NSDAP i ucieczka Arendt z Niemiec przerwały ich przyjaźń, która odrodziła się po latach. Niezwykły związek do dziś budzi wiele emocji i jest tematem zainteresowania kultury popularnej.

Ucieczka przed Zagładą

W 1933 roku Arendt została aresztowana przez Gestapo. Po wyjściu z więzienia natychmiast wyjechała do Francji. Przebywała tam do 1940 roku, opiekując się żydowskimi dziećmi z Niemiec i Polski. Wraz z wybuchem wojny niemiecko-francuskiej została internowana. Pierwszą jej decyzją była ucieczka z obozu. - Potem wyprowadziła z tego niezwykle ważny dla swej filozofii wniosek: nie można dać się zamknąć, trzeba dać sobie szansę i otworzyć możliwości działania – mówił gość red. Joanny Szwedowskiej.

Przez Portugalię dostała się do Ameryki, gdzie w 1941 roku została obywatelką Stanów Zjednoczonych. Pierwsze lata spędziła pracując w organizacjach żydowskich oraz pisząc do prasy artykuły. Zbierała informacje o Żydach w Europie, ich różnego rodzaju zabytków i śladów kulturowych.

Ideologia i terror

Po II wojnie światowej zaczęła pisać "Korzenie totalitaryzmu". Opus magnum, dzięki któremu na trwałe weszła do historii myśli europejskiej. - Dzieło dzieli się na trzy tomy. Poświęcone antysemityzmowi, imperializmowi i totalitaryzmowi. Jest to książka o powstawaniu totalitaryzmu, jego zapleczu, a jednocześnie wyjaśnia na czym owa ideologia polega – mówił socjolog.

Pierwszych trzech wydawców odrzuciło książkę. Kontrowersją było postawienie przez Arendt znaku równości między totalitaryzmem sowieckim i niemieckim. Dla silnie lewicującej opinii ówczesnych intelektualistów amerykańskich i europejskich był to skandal. Książka jednak została wydana i do tej pory jest kanonem literatury na temat totalitaryzmu.

- Czytałem wiele dzieł na temat tego fenomenu i przyznam, że nie znalazłem większego. Jej główna teza brzmiałaby tak: totalitaryzm jest nowym ustrojem, którego zasadniczymi elementami panowania są ideologia i terror. Nie chodzi o pokonanie przeciwników politycznych, czy przekonanie ludzi, ale o to, by zostali całkowicie pozbawieni swojej indywidualności, zdolności myślenia i stawiania sobie jakichkolwiek pytań – tłumaczył prof. Śpiewak.

Proces Eichmanna

W 1960 roku służby specjalne Izraela uprowadziły z Argentyny nazistowskiego zbrodniarza Adolfa Eichmanna, odpowiedzialnego za logistykę Holocaustu. Rok później został postawiony przed sądem w Jerozolimie. Arendt zgłosiła się na sprawozdawcę sądowego. Obserwowała proces dzień po dniu. Na tej podstawie napisała dzieło, które przyniosło jej największą sławę: "Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalności zła".

- W trakcie procesu wiedza o Holocauście była jeszcze bardzo nikła. Słowo to jeszcze nie funkcjonowało w języku publicznym, a zainteresowanie zbrodniami niemieckimi było ograniczone. Dopiero proces Eichmanna to zmienił – mówił dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego.

mjm/im

Pierwsze śledztwo w sprawie Auschwitz

Po wyzwoleniu obozu, wiosną 1945 roku, w sprawie funkcjonowania niemieckiej "fabryki śmierci" ruszyło polskie dochodzenie. Prowadził je sędzia śledczy Jan Sehn.

Wykształcony przed wojną (rocznik 1909), znakomity krakowski prawnik już 6 kwietnia 1945 roku dołączył do grona członków Komisji dla Badania Zbrodni Niemiecko-Hitlerowskich w Oświęcimiu. Razem z sędzią Sehnem działali w niej inni prawnicy oraz m.in. ludzie kultury. Wśród nich pisarka Zofia Nałkowska, która doświadczenia z pracy w komisji wykorzystała podczas pisania wstrząsających opowiadań, wydanych później pod wspólnym tytułem "Medaliony".

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Sowieci kradli dokumenty

W maju 1945 roku, po wielu tygodniach przesłuchań świadków, Sehn razem ze swoimi współpracownikami pojechał na pierwszą wizję lokalną do Oświęcimia. Później jeździł tam wielokrotnie. Jak wspominała w roku 1990 najbliższa współpracowniczka sędziego Sehna – Krystyna Szymańska - była przerażona wszystkim, co zobaczyła na terenie byłego obozu.

Sędzia Sehn, prowadząc śledztwo na terenie byłego KL Auschwitz-Birkenau, miał przede wszystkim do czynienia z sowieckimi żołnierzami, którzy w tamtym czasie zarządzali terenem tzw. obozu macierzystego, czyli KL Auschwitz I. Wiązało się to z licznymi przeszkodami w zbieraniu materiałów związanych z popełnieniem masowych zbrodni.

- Nie wszystkie znalezione przez nas akta obozowe – wspominała Krystyna Szymańska – udało nam się wywieźć do Krakowa. Część z nich ukradli nam Rosjanie. (…). Gdy sędzia Sehn dowiedział się o tym, zlecił mi, abym udała się do znajdującej się w Krakowie, w budynku szpitala imienia Gabriela Narutowicza, wojskowej placówki radzieckiej i interweniowała u kompetentnej w tej sprawie Rosjanki, kapitan Wyszyńskiej. Dotarłam do niej i upomniałam się o wymienione [przez sędziego Sehna] dokumenty. Powiedziałam jej, że dotyczą one przede wszystkim Polaków, że stanowią naszą polską własność i powinna nam je zwrócić. Kapitan Wyszyńska nie spełniła jednak naszego życzenia. Stwierdziła krótko: "Nie! To są łupy wojenne i nie oddamy ich". W ten sposób spora ilość dokumentów obozowych została wywieziona do ZSRR - relacjonowała Krystyna Szymańska.

Znaczenie pierwszego polskiego śledztwa w sprawie Auschwitz

Niezależnie od licznych przeszkód, dochodzenie prowadzone przez sędziego Jana Sehna, miało ogromne znaczenie dla procesów, które odbywały się w Polsce przed Najwyższym Trybunałem Narodowym (NTN). Dzięki pracy jego zespołu skazano na karę śmierci komendanta KL Auschwitz-Birkenau – Rudolfa Hößa. Kiedy przebywał on w więzieniu, Sehn przekonał go do spisania obszernej relacji na temat "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" i do stworzenia charakterystyk dygnitarzy III Rzeszy. Były komendant Auschwitz-Birkenau został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano na terenie KL Auschwitz I na specjalnie wybudowanej szubienicy 16 kwietnia 1947 roku.

Sześć miesięcy później ruszył w Krakowie tzw. pierwszy proces oświęcimski, podczas którego sądzono głównie esesmanów z załogi KL Auschwitz-Birkenau. W jego wyniku skazano większość oskarżonych, a w styczniu 1948 roku dwadzieścia jeden osób powieszono na dziedzińcu krakowskiego więzienia przy Montelupich.

W tym procesie i wyrokach skazujących miał także swój udział sędzia śledczy Jan Sehn. Jego praca została wykorzystana również podczas drugiego procesu oświęcimskiego we Frankfurcie nad Menem, który toczył się od 20 grudnia 1963 roku do 20 sierpnia 1965 roku.

To Sehn – dzięki znakomitej znajomości języka niemieckiego – oraz wyjątkowym umiejętnościom negocjacyjnym, doprowadził w grudniu 1964 roku (a więc już w trakcie trwania procesu) do wizji lokalnej na terenie byłego KL Auschwitz-Birkenau, w której wzięli udział zarówno prokuratorzy, jak i obrońcy oskarżonych we Frankfurcie nad Menem Niemców.

Także w obecnie toczącym się śledztwie w krakowskim pionie śledczym Instytutu Pamięci Narodowej dotyczącym Auschwitz, materiały zebrane przed laty przez sędziego śledczego Jana Sehna, nadal są analizowane i wykorzystywane.

Piotr Litka

Od autora: podczas pisania tekstu korzystałem z materiałów przechowywanych w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau oraz Instytutu Pamięci Narodowej.

Z okazji 75. rocznicy wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz portal PolskieRadio24.pl prezentuje serwis edukacyjny www.klauschwitz.info.

Oddajemy głos byłym więźniom, których wstrząsające relacje przedstawiają codzienność piekła na ziemi. Prezentujemy najważniejsze fakty i wydarzenia z historii działania największej niemieckiej nazistowskiej fabryki śmierci. Wyjaśniamy mechanizm zbrodni i przypominamy postacie ludzi odpowiedzialnych za niespotykane dotąd w skali świata ludobójstwo.

Serwis jest dostępny w czterech wersjach językowych: polskiej, angielskiej, niemieckiej i hiszpańskiej. Premiera serwisu będzie miała miejsce 24 stycznia.