Edukacja pod okupacją niemiecką - to temat kolejnego odcinka cyklu "Z Archiwum IPN". Prezentuje on szczególnie ciekawe dokumenty znajdujące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej związane z II wojną światową i Powstaniem Warszawskim. Audycja poświęcona edukacji na okupowanych przez Niemców terenach Polski powstawała na podstawie zdjęć z albumu z fotografiami Jerzego Stolarskiego.

- Album ze zdjęciami Jerzego Stolarskiego trafił do archiwum IPN w 2017 roku przekazała go sąsiadka Ewy Stolarskiej, opiekunka żony Jerzego Stolarskiego. W albumie znajdują się unikatowe zdjęcia dokumentujące działalność wyjątkowej szkoły w okupowanej przez Niemców w Polsce - mówi archiwista Szymon Czwarno.

Album zawiera fotografie wykonane przez Stolarskiego w latach 1940 - 1941. W tym okresie Jerzy Stolarski uczęszczał do Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki imienia Wawelberga i Rotfelda. Mieściła się przy ulicy Mokotowskiej 4 i była jedyną szkołą wyższą, na której funkcjonowanie zgodzili się Niemcy w okupowanej Polsce. Jerzy Stolarski ukończył szkołę w 1942 roku, uzyskując tytuł technika.

Był zapalonym fotografem, uwieczniał otaczającą go okupacyjną rzeczywistość, aparat zabierał także na uczelnię.

- Dzięki temu - podkreśla Szymon Czwarno - mamy całą serię unikatowych fotografii przedstawiających nie tylko wnętrza uczelni w okresie okupacji, ale przede wszystkim zdjęcia profesorów podczas zajęć wykładowych.

Na niektórych ujęciach i są nawet profesorowie, którzy nie przeżyli wojny - zostali zastrzeleni podczas Powstania Warszawskiego. Jednym z nich był profesor Hansel. Na fotografiach są między innymi: profesorowie Hansel, Staniszewski, Kurowskiego i Pożarski. Na jednym ze zdjęć widać Jerzego stolarskiego w grupie jego kolegów.

Fotografii dotyczących szkoły zachowało się 15 i są to jedyne zdjęcia związane z funkcjonowaniem tej uczelni w okresie okupacji jaki udało się do tej pory odnaleźć.

Historyk IPN doktor Waldemar Grabowski przypomina, że Niemcy w różny sposób podchodzili do edukacji w okupowanej Polsce. Najbardziej brutalnie potraktowali polskie szkolnictwo na ziemiach wcielonych do III Rzeszy, gdzie jedyne szkoły, jakie tam funkcjonowały były niemieckie.

- Niemcy - przypomina historyk - zaraz na początku września 1939 roku, po zajęciu tych ziem przeprowadzali barbarzyńskie działania, poza zabijaniem Polaków, aresztowaniem, osadzaniem w obozach i więzieniach, między innymi palili polskie książki. Wskutek tego dzieci i młodzież, która mieszkała na ziemiach wcielonych do Rzeszy w dużej mierze nie miała nawet podręczników.

- W związku z represjami niemieckimi - przypomina badacz - rozwijało się tam tajne nauczanie. Na terenach wcielonych do III Rzeszy włączyło się w nie kilka tysięcy nauczycieli, którzy uczyli jednak zaledwie około półtora procent tam mieszkających w polskich dzieci.

Nieco inaczej wyglądała sytuacja w Generalnym Gubernatorstwie.

- Tam - wyjaśnia doktor Grabowski - Niemcy dla własnych interesów postanowili utrzymać szkolnictwo na poziomie podstawowym i na poziomie średnim, głównie chodziło o to, żeby wyszkolić robotników, którzy będą mogli pracować w zakładach zbrojeniowych, które znajdowały się na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Niemcy chcieli też młodzież, którą się wykształcili wywozić do III Rzeszy, do tamtejszych zakładów pracy.

Językiem wykładowym był język polski, aczkolwiek trzeba powiedzieć że coraz większy jakby nacisk kładziono na język niemiecki, na co Niemcy kładli z biegiem czasu coraz większy nacisk.

Niemcy w czasie okupacji w ramach niszczenia elit polskiego społeczeństwa wymordowali co najmniej 15 proc. polskich nauczycieli również akademickich, w tym setki profesorów mimo ogromnej skali represji przez cały okres okupacji polscy nauczyciele prowadzili tajne nauczanie na różnych szczeblach było mnie zaangażowane blisko milion osób.

Witold Banach

Zdjęcia ukazujące potworność niemieckich zbrodni w Zamku Lubelskim są tematem kolejnego odcinka cyklu "Z Archiwum IPN". Przedstawia on szczególnie ciekawe archiwalia znajdujące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, związane z II wojną światową.

- W Archiwum IPN znajduje się zbiór kilkudziesięciu zdjęć Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, które są świadectwem zbrodni w Zamku Lubelskim, dokonanej przez Niemców 22 lipca 1944, tuż przed wkroczeniem do miasta Armii Czerwonej - mówi Konrad Ślusarski, archiwista Archiwum IPN. - Zdjęcia zostały wykonane niedługo po ucieczce Niemców z więzienia i dokumentują stan zastany, a więc ciała ofiar bezpośrednio w miejscach gdzie dokonywano mordów. Zbrodnia została dokonana przez Niemców w myśl wytycznych Wyższego Dowódcy SS i Policji w Kraju Warty i Generalnym Gubernatorstwie generała SS Wilhelma Koppe. Niemcy mieli dokonać eksterminacji więźniów przed ewakuacją, tak aby żaden więzień nie dostał się w ręce wyzwolicieli.

W więzieniu przetrzymywani byli przedstawiciele inteligencji, a także członkowie polskiego podziemia i w sytuacji, kiedy Niemcy nie mogli ich wywieźć do innych więzień, postanowili zamordować wszystkich.

- Kiedy wojska sowieckie podeszły pod Lublin - tłumaczy archiwista - załoga więzienia oraz grupa egzekutorów spośród członków lubelskiego Gestapo przystąpiła do systematycznego mordowania więźniów. Na początku egzekucji dokonywano na dziedzińcu, później w poszczególnych salach, już w samym więzieniu.Systematycznie opróżniano poszczególne oddziały oraz cele. Jedno zdjęcie przedstawia zwłoki leżące na dziedzińcu zamkowym, natomiast większość jest wykonana w głównej sali, służącej do egzekucji, a mianowicie w warsztatach oraz na oddziale 5.

Niemcy 22 lipca 1944 roku zamordowali w Zamku około 300 osób. Niedługo po opuszczeniu więzienia Polacy uwolnili pozostałych przy życiu więźniów, a fotografowie zrobili zdjęcia zamordowanych.

Więzienie w Zamku Lubelskim było częścią zbrodniczej niemieckiej polityki wobec Polaków, tego typu miejsc było więcej. Historyk IPN doktor Paweł Rokicki przypomina, że celem Niemców było wyniszczenie jak największej liczby polaków i robili to w sposób planowy.

Niemiecka polityka ludobójcza zmieniała się w czasie wojny - na początku były to przede wszystkim działania zmierzające do eksterminacji polskich elit, czyli tych osób, które mogły przyczynić się do polskiego oporu, spowodować powstanie, odbudowę państwa polskiego. Stąd mordy na dziesiątkach tysięcy polskich urzędników, lekarzy, ziemian, prawników. Później, Niemcy rozszerzyli swoje akcje o eksterminację całych grup społecznych, które uznali za wrogie albo szkodliwe. Eksterminowali osoby upośledzone umysłowo - to było około 20 tysięcy zamordowanych. Historyk przypomina, że Niemcy prowadzili też eksterminację grup narodowych, przede wszystkim około 3 milionowej społeczności Żydów polskich, ale także Romów, których również skazano na zagładę. Mordowano również homoseksualistów.

Doktor Rokicki podkreśla, że horyzont niemieckiej polityki ludobójczej na tym się nie kończył. "Ich plany były dużo bardziej ambitne i prawdopodobnie po wojnie planowali gigantyczne przesiedlenia ludności i także częściowo eksterminację Słowian mieszkających w Europie Środkowo - Wschodniej, w tym i Polaków. Zamojszczyzna jest najbardziej znanym przykładem początku realizacji Wielkiego Generalnego Planu Wschodniego - czyli wielkich przemian ludnościowych w Europie Wschodniej".
Według szacunków historyków w czasie II wojny światowej, Niemcy zamordowali około 5 milionów Polaków.

Witold Banach

Właśnie stratom Warszawy poświęcony jest kolejny odcinek cyklu "Z Archiwum IPN", który prezentuje szczególnie ciekawe archiwalia znajdujące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, związane z Powstaniem Warszawskim i II wojną światową. Pretekstem stworzenia tego odcinka są zdjęcia powstańca Zygmunta Sowińskiego.

Zygmunt Sowiński był powstańcem warszawskim. W latach 40. został aresztowany przez komunistyczną bezpiekę za to, że między innymi organizował ekshumacje poległych w Powstaniu kolegów. W trakcie aresztowania zarekwirowany został między innymi zbiór jego fotografii, wśród nich są zdjęcia ukazujące ogrom zniszczeń, do których doszło w wyniku walk - mówi starszy kustosz Archiwum IPN Michał Dołowy.

W zbiorze są zdjęcia między innymi ruin Pasażu Simonsa, z przygotowaną tablicą poświęconą żołnierzom, którzy zginęli podczas bombardowania Pasażu 31 sierpnia. Wtedy oprócz żołnierzy zginęło tam także wielu cywili. W zbombardowanym budynku zginęło co najmniej 100 powstańców a także nieokreślona liczba cywili.

W zbiorze jest także seria zdjęć zniszczonej katedry Świętego Jana. Widać na nich fragmenty epitafium, jest zagruzowane wejście do kaplicy Baryczków, resztki murów, ślady po witrażach w oknach. Na zdjęciach widać "morze" cegieł. Michał Dołowy przypomina, że Katedralna była niszczona w kilku etapach, najpierw została zbombardowana, następnie była ostrzeliwana przez artylerię niemiecką, w końcu wyjechał tam automatycznie sterowane mały czołg wypełniony materiałami wybuchowymi. W wyniku eksplozji zniszczeniu uległy ściany budynku. 

Kolejna seria zdjęć pokazuje zniszczony budynek Prudentialu, który stoi przy obecnym placu Powstańców Warszawy. Na fotografiach widać wypalony szkielet budynku bez okien z wystającymi prętami zbrojeniowymi. Wokół zniszczonego budynku, widać zburzone i spalone domy i kamienice.

Historyk IPN Tomasz Sudoł przypomina, że w czasie walk Warszawa straciła około jednej czwartej zabudowy.

- Taka skala zniszczeń była wynikiem koncepcji prowadzenia walk. Niemcy - tłumaczy historyk - starali się bezwzględnie walczyć z powstańcami i uciekali najbardziej brutalnych środków między innymi do niszczenia całych kwartałów ulic i ciągów budynków.

Był to najprostszy sposób poradzenia sobie z powstańcami, którzy na przykład byli ukryci gdzieś pomiędzy tymi budynkami albo w piwnicach. Do tego celu wykorzystano materiały wybuchowe ale również jednostki saperskie, które miały na wyposażeniu miotacze płomieni i one bardzo skutecznie były wykorzystywane do palenia budynków.

- To był był pierwszy etap niszczenia tkanki miejskiej i po takim pożarze najczęściej dokonywano później wyburzeń przy użyciu materiałów wybuchowych - wyjaśnia naukowiec.

Najbardziej zniszczone podczas walk było Stare miasto, które z powodu ciasnej zabudowy właściwie zmieniło się w morze ruin.

Zakończenie walk nie zakończyło niszczenia stolicy, od 3 października 1944 do połowy stycznia 1945 roku niemieckie brygady specjalne burzyły dom po domu, grabiąc wszystko co nadawało się do wywiezienia do Niemiec, łącznie z przewodami telefonicznymi i torami kolejowymi.

Tomasz Sudoł wyjaśnia, że Niemcy potraktowali Warszawę jakby była magazynem materiałów, które można było wykorzystać powtórnie do celów wojennych. "Niemców dopadł szał plądrowania i szał grabieży. Ta grabież miała też indywidualny wymiar, żołnierze czy funkcjonariusze policji czy pracownicy cywilni Niemiec, którzy przebywali w mieście dokonywali kradzieży na własną rękę, penetrując mieszkania, domy, czy resztki zakładów i fabryk.

Ogółem, Niemcy wywieźli z Warszawy 45 tysięcy wagonów kolejowych oraz kilka tysięcy ciężarówek pełnych zagrabionego mienia prywatnego i państwowego.

Mówiąc o ogromnych stratach w majątku stolicy, trzeba jednak przede wszystkim pamiętać jak wielką ofiarę poniosła ludność warszawy. W sumie w czasie Powstania Warszawskiego zginęło lub zostało zamordowanych około 200 tysięcy osób. Oblicza się, że z Warszawy wywiezionych w trakcie i po powstaniu zostało 550 tysięcy jej mieszkańców.

Witold Banach

Jesienią 1944 roku Bohdan Korzeniewski – historyk i krytyk teatru, więzień Auschwitz, jeden z wielu zaangażowanych w ratowanie niszczonego podczas II wojny polskiego dziedzictwa – zobaczył, co zostało z magazynu dawnej Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik w Warszawie. Świadectwo to, opisujące zniszczenie przez Niemców wyjątkowo cennych zbiorów, ma szczególną, bo i boleśnie dosłowną, i symboliczną, moc przekazu. Pokazuje świat obrócony w popiół.

"Zejście do podziemi nie było zawalone gruzami. Dotarłem więc do lochu. Przy pierwszym spojrzeniu można było doznać oszałamiającej radości. Ależ tak – chciało się zawołać – zbiory ocalały! (…)

Bliższe podejście odkrywało sekret tych zmian. Był ohydny. Przy dotknięciu warstwy równo ułożonych egzemplarzy już nawet nie rozpadały się, ale znikały. Zbiory zetlały doszczętnie w ogniu, który musiał je trawić wolno przez wiele dni. I nie było nawet trudno domyślić się, jak je zniszczono.

Członkowie Brennkommando czy Vernichtungskommando albo jak tam jeszcze nazywano te organizacje państwa zbirów posiadali niewątpliwie rozległe doświadczenie fachowe. (…) Wygarnęli książki spod stropu, oblali je benzyną i podpalili. Już ze stopą na gardle wypełniali wyrok zagłady wydany na sąsiedni naród. Mieściło się w nich obok ludobójstwa również książkobójstwo".

Zanim strawił je ogień

Przed wybuchem II wojny światowej Polska mogła poszczycić się znakomitym bibliotecznym zasobem. Według badaczy II RP posiadała przed wrześniem 1939 roku ponad 45 tysięcy bibliotek. Największym ośrodkiem tego typu zbiorów, obok Krakowa czy Lwowa, była Warszawa.

Na bibliotecznej mapie stolicy znajdowało się wiele arcyważnych, gromadzących wiekowe świadectwa polskiej historii, instytucji. Wśród nich: Biblioteka Uniwersytecka (a w niej m.in. ryciny z kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), Centralna Biblioteka Wojskowa (złożona m.in. z Biblioteki Rapperswilskiej czy Archiwum Powstania Styczniowego), biblioteki stworzone przez arystokratycznych mecenasów: Zamoyskich, Krasińskich i Przezdzieckich oraz – Biblioteka Narodowa.

Ta ostatnia zgromadziła w swoich murach m.in. zbiory rękopisów, które przewyższały swoją wartością nawet te przechowywane w szacownej Bibliotece Jagiellońskiej. Wpływ na to miał choćby fakt przejęcia przez Bibliotekę Narodową zasobów XVIII-wiecznej Biblioteki Załuskich, wywiezionej po upadku powstania kościuszkowskiego do Rosji i zwróconej Polsce na mocy traktatu ryskiego.

Magazyn Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie, 1930 r. Fot. Polona

Początek apokalipsy

Proces niszczenia rozpoczął się wrześniu 1939 roku. Wskutek niemieckiego zbombardowania Warszawy spłonęły m.in. przechowywane w Centralnej Bibliotece Wojskowej rzadkie polskie druki militarne datowane od XVI w. czy rękopisy rapperswilskie – unikatowe świadectwa życia Wielkiej Emigracji i powstania 1863 roku.

Ogień strawił też w znacznym stopniu zasoby Biblioteki Ordynacji Przezdzieckich (m.in. archiwalia rodów litewskich, te związane z historią Inflant czy legionami Dąbrowskiego). To, co cudem ocalało – wyrzucone przez pracowników biblioteki na podwórze, wydarte płomieniom – może dać wyobrażenie tego, co zostało utracone. "Oprawne w 10 tomów archiwum rodzinne i gospodarcze Kościuszków", wspominał Aleksander Gieysztor, który włączył się wówczas w ratowanie zbiorów, "albo wielotomowy album silva rerum, obraz życia ziemiańskiego w początkach XIX wieku".

Wrzesień 1939 roku to również początek końca Biblioteki Ordynacji Zamojskiej – w wyniku bombardowań zniszczone zostały niemal doszczętnie zbiory artystyczne (m.in. kolekcje medali i monet) oraz ok. 50 tys. tomów bibliotecznych.

Najgorsze dla warszawskich bibliotek – mimo zniszczeń wciąż przechowujących rękopiśmienne czy wydawnicze skarby – miało jednak dopiero nadejść.

Ruiny budynku Centralnej Biblioteki Wojskowej po pożarze w 1939 r. Fot. Polona

"Zabezpieczanie", czyli rabunek

Podejście niemieckich okupantów do polskich zbiorów bibliotecznych stanowiło pochodną ogólnej postawy, jaką przyjęli Niemcy wobec zagarniętych dóbr kultury.

Z jednej strony rozpoczęto proces systematycznego niszczenia bibliotek oświatowych czy publicznych – wszak w myśl niemieckiej polityki Polska jako "Nebenland" (niem. "kraj podrzędny") nie potrzebowała literatury pięknej czy oświatowej. Co więcej: literatura taka była niepożądana, książka bowiem to najważniejsze medium kultury, a polska kultura została skazana przez okupanta na wymarcie. Dlatego księgozbiory zaczęto likwidować – zamykać je, pozbawiać dotychczasowych miejsc czy oddawać na przemiał.

Z drugiej strony Niemców interesowały – bezcenne z punktu widzenia historycznego, ale i handlowego – zasoby bibliotek naukowych oraz przechowujących zbiory specjalne. I tak na przykład powołana specjalna komisja, "Sonderkommission" – na czele m.in. z dr. Krausem, wiedeńskim antykwariuszem, przed wojną często odwiedzającym Warszawę – zarekwirowała jeszcze w 1939 r. z Biblioteki Narodowej 410 rękopisów pergaminowych (przede wszystkim ze zbiorów Załuskich).

Zaplanowaną przez Niemców przed wybuchem wojny, a wcielaną w życie po zajęciu Polski akcję grabieży dzieł sztuki – w tym zbiorów bibliotecznych – metodycznie realizowały dwa zespoły: Kommando ("Einsatzkommando") Paulsen, dowodzone przez berlińskiego profesora archeologii, oraz komisja Kajetana Mühlmanna, historyka sztuki z Salzburga, Specjalnego Komisarza ds. Zabezpieczenia Dzieł Sztuki na Wschodnich Terenach Okupowanych.

Konfiskaty i grabież zwane tu były przewrotnie "zabezpieczeniem".

Jedna z ocalałych książki ze śladami po kulach. Fot. Bartłomiej Karelin/ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

W poszukiwaniu cennych rękopisów

Kommando Paulsen, odpowiedzialne m.in. za wywiezienie do Rzeszy krakowskiego ołtarza Wita Stwosza, rywalizowało z grupą Mühlmanna (których członkowie zajmowali się m.in. "polowaniami" na polskie średniowieczne rękopisy i najdawniejsze druki - inkunabuły) choćby przy próbie odnalezienia bezcennego, XI-wiecznego "Sakramentarza tynieckiego". "Jakaś tego typu dotychczas nierozpoznana władza skonfiskowała zimą 1939 r. około 50 iluminowanych rękopisów średniowiecznych z Biblioteki Zamoyskich, odmawiając wydania kwitu", wspominał Jan Grycz, bibliotekarz zaangażowany w ratowanie podczas wojny polskich księgozbiorów.

Ta wzmiankowana przez Jana Grycza konfiskata była kolejnym z aktów szukania przez Niemców prawdziwych skarbów: "Sakramentarza tynieckiego" i "Kodeksu supraskiego", jednego z najstarszych na świecie manuskryptów spisanych cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Mimo heroicznych starań polskich bibliotekarzy (którzy podsuwali Niemcom inne rękopisy, ci jednak doskonale orientowali się w warszawskich zasobach) poszukiwania odniosły pożądany skutek. "Ultimatum postawione przez rabusiów zmusiło wreszcie do wydobycia z podziemi", wspominał bibliotekarz Bogdan Horodyski.

Prof. Heinrich Hermjanz Oddziału Paulsena oszacował wówczas wartość skradzionego "Kodeksu supraskiego" na około 4-5 mln marek.

Skonfiskowany z Biblioteki Zamojskich "Sakramentarz tyniecki" na szczęście nie opuścił wtedy Warszawy, a po wielu kolejnych perturbacjach (ukrywano go m.in. pod posadzką krypty kolegiaty w Łowiczu) wrócił po wojnie do polskich zbiorów. Jeśli chodzi o "Kodeks supraski" – po kradzieży został wywieziony do Berlina. Dopiero w latach 60. XX w. odnalazł się w Stanach Zjednoczonych.

Inne skradzione przez Kommando Paulsen zbiory – te z bibliotek Sejmu, Senatu, Judaistycznej Wielkiej Synagogi, Instytutu Francuskiego – nie miały już takiego szczęścia. Z ok. 150 tys. woluminów wywiezionych do Rzeszy do Polski wróciła niewielka część.

Jedna z ocalałych książki ze śladami po kulach. Fot. Bartłomiej Karelin/ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

Biblioteka na Okólniku

Najtragiczniejsze wydarzenia związane z dziejami polskich bibliotek pod niemiecką okupacją miały miejsce w październiku 1944 roku.

Przy ul. Okólnik w Warszawie, w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich, zgromadzono na rozkaz Niemców ok 400 tys. jednostek zbiorów specjalnych, przede wszystkim z Biblioteki Uniwersyteckiej i Biblioteki Narodowej. Było to pokłosie wprowadzonej przez okupanta w 1940 r. zcentralizowanej organizacji bibliotek na terenie Generalnego Gubernatorstwa: w Krakowie, Lublinie, we Lwowie i w Warszawie powstały biblioteki państwowe ("Staatsbibliotheken"), które przejęły zbiory bibliotek naukowych.

W czasie Powstania Warszawskiego, 5 września 1944 r., wskutek bombardowań niemieckich w bibliotece na Okólniku wybuchł pożar. W październiku – już po kapitulacji powstania, a wbrew postanowieniom układu kapitulacyjnego – niemieckie Brandkommando dokonało drobiazgowego spalenia znajdujących się w budynku bibliotecznych skarbów. Zbiory zostały polane substancją łatwopalną, spłonęło wszystko.

"Wokoło ścian stały półki żelazne, a na nich leżały warstwy popiołu. Po kolana brodziło się w delikatnym jasnym popiele z kart rękopisów, których już nikt nie odczyta, w popiele z rysunków i sztychów, których już nikt nie będzie oglądał", wspominał bibliotekarz Adam Lewak.

Lista rzeczy, które bezpowrotnie straciła polska i światowa kultura w wyniku spalenia biblioteki na Okólniku, jest długa. Polonika z XVI i XVII w., diariusze sejmowe, pisma rokoszowe, listy Władysława IV, iluminowane mszały, dokumenty z zakresu historii muzyki, alchemii, teatru, dziesiątki tysięcy rysunków, grafik, nut, map, autografy dzieł Norwida, Sienkiewicza, Wyspiańskiego czy Żeromskiego, spuścizna Słowackiego i Krasińskiego.

Urna z popiołami rękopisów i starodruków spalonych przez wojsko niemieckie w 1944 r. w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik w Warszawie. Fot. Polona

Miliony umarłych książek

Niemcy, realizując w czasie tłumienia powstania diaboliczny plan unicestwienia całego miasta, spalili również m.in. Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej oraz Bibliotekę Politechniki Warszawskiej (po wielotysięcznych zbiorach pozostał prawie metrowej wysokości proch). O skali ogólnych zniszczeń, dotyczących strat warszawskich bibliotek w czasie II wojny światowej, mówią najwięcej przerażające statystyki.

Biblioteka Narodowa straciła ok. 78 procent swoich zbiorów, Centralna Biblioteka Wojskowa: 99 procent, Biblioteka Politechniki Warszawskiej: 97 procent, Biblioteka Sejmowa: 95 procent, Główna Biblioteka Judaistyczna przy Wielkiej Synagodze: 90 procent, Biblioteka Ordynacji Przezdzieckich: 85 procent, Biblioteka Ordynacji Zamoyskich: 84 procent, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy: 72 procent.

Biblioteka Uniwersytecka utraciła aż 95 procent swoich zasobów rękopiśmiennych, 60 procent kolekcji Gabinetu Rycin, znaczą część starych druków czy zbiorów kartograficznych.

Straty bibliotek warszawskich szacuje się na 3 600 000 woluminów, co stanowiło 60 procent stanu przedwojennego.

***

Czytaj także:

• Stanisław Lorentz - ratował skarby narodowe
• Karol Estreicher. Ocalił polskie skarby przed Niemcami

***

W listopadzie 1945 obchodzono na warszawskiej Pradze rocznicę uruchomienia placówek bibliotecznych. Pokazano wówczas mi.in. ocalałe z pożogi wojennej książki oraz – model zniszczonego przez Niemców stołecznego pomnika Adama Mickiewicza wraz z cytatem z wieszcza. Był to fragment z "Konrada Wallenroda", który przypomina o niezachwianej wierze w trwałość, mimo historycznych kataklizmów, kultury.

"Płomień rozgryzie malowane dzieje,

Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,

Pieśń ujdzie cało".

jp

Źródła:

"Walka o dobra kultury", księga zbiorowa pod red. St. Lorentza, t. 1., Warszawa 1970; "Straty kulturalne Warszawy", praca zbiorowa pod red. Wł. Tomkiewicza, Warszawa 1948;  Andrzej Mężyński, Straty polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej,  http://dzielautracone.gov.pl;  „Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku : wstępny raport o stanie wiedzy. Cz. 1-2”, Barbara Bieńkowska i in., red. nauk. Andrzej Mężyński, Warszawa 1994; Bohdan Korzeniewski, "Było, minęło...Wspomnienia", Warszawa 2020.