Oskar Schindler urodził się 28 kwietnia 1908 roku w mieście Zwittau, wówczas należącym do Austro-Węgier. Obecnie miasto nosi nazwę Svitavy i leży na terenie Czech. Mając 20 lat, ożenił się z Emilią Pelzl.

Pracował w należącej do ojca fabryce maszyn rolniczych. Po jej zamknięciu, spowodowanym kryzysem gospodarczym, Schindler zatrudnił się jako przedstawiciel handlowy jednego z zakładów przemysłowych w Brnie. W 1935 roku wstąpił do Partii Niemców Sudeckich (SDP). Po pewnym czasie został członkiem Abwehry, czyli organu wywiadu i kontrwywiadu niemieckich sił zbrojnych, działającego w latach 1921-1944. Po aneksji Sudetów przez III Rzeszę został członkiem Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP).

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Po inwazji Niemiec na Polskę i wkroczeniu 6 września 1939 roku wojsk III Rzeszy do Krakowa, Schindler przejął za bezcen Pierwszą Małopolską Fabrykę Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych "Rekord" w Krakowie. Przedsiębiorstwo nad Wisłą przemianowano szybko na Niemiecką Fabrykę Wyrobów Emaliowanych (Deutsche Emailwarenfabrik - DEF). Początkowo wytwarzano w niej naczynia, ale szybko zaczęto produkować amunicję. Praca DEF na rzecz niemieckiego przemysłu zbrojeniowego w czasie, gdy działania na frontach się rozszerzały, dawała jej specjalne przywileje.

W celu obniżenia kosztów Oskar Schindler zatrudnił do pracy w fabryce około 1300 żydowskich robotników. Początkowo kierował się względami ekonomicznymi, ale po pewnym czasie otoczył swoich pracowników opieką. Twierdził, że potrzebuje wykwalifikowanej kadry, a próba zaszkodzenia jego pracownikom spowoduje wniesienie przez niego żądania o odszkodowanie do niemieckiego rządu.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

W 1942 roku, podczas likwidacji krakowskiego getta, Schindler postanowił ocalić swoich zatrudnionych. Dzięki łapówkom i niecodziennym umiejętnościom negocjacyjnym zawarł układ z Amonem Goethem komendantem obozu koncentracyjnego w Płaszowie, że ten przeniesie 900 Żydów do podobozu wybudowanego na tyłach fabryki DEF. Pod koniec wojny, kiedy likwidowano niemieckie obozy i mordowano wszystkich więźniów, Schindlerowi udało się ewakuować 1200 pracowników do fabryki Brünnlitz na Morawach. W 1945 roku Brünnlitz zostało wyzwolone.

Pod koniec II wojny światowej Schindler wyjechał do Argentyny, gdzie próbował rozkręcić interes. W 1958 roku wrócił do Niemiec. Schindler przez cały czas utrzymywał kontakty z ocalonymi przez siebie żydowskimi pracownikami, wielokrotnie podróżował na ich zaproszenie do Izraela.

W 1963 roku jerozolimski Instytut Yad Vashem przyznał mu tytuł "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata". Oskar Schindler zmarł 9 października 1974 roku. Zgodnie z jego życzeniem pochowano go na cmentarzu katolickim w Jerozolimie.

Postać Schindlera przybliżył w książce "Arka Schindlera" australijski powieściopisarz Thomas Keneally, Steven Spielberg zaś wyreżyserował na jej podstawie film "Lista Schindlera".

mk

Serwis Jan Karski >>>

- To bardzo wzruszające, że film się podoba, że ludzie przychodzą i gratulują nam. Mamy poczucie, że wykonaliśmy pracę, która została doceniona - powiedział Sławomir Grunberg.

Przed projekcją Jana Karskiego wspominali: były ambasador USA w Warszawie Stephen Mull, ambasador RP w Waszyngtonie Ryszard Schnepf oraz przedstawiciele Uniwersytetu Georgetown. Wśród publiczności byli także pracownicy i studenci tej uczelni.

Producent filmu Dariusz Jabłoński zwrócił uwagę, że pokaz miał symboliczny charakter, ponieważ Jan Karski przez 40 lat był profesorem tej uczelni. - On powrócił do Georgetown a jego praca akademicka się nie skończyła. Dzięki temu filmowi Karski będzie uczyć następne pokolenia - swoim życiem, swoim przykładem- stwierdził w rozmowie z Polskim Radiem.

Obraz "Karski i władcy ludzkości" został zgłoszony do Oscara w kategorii filmu dokumentalnego.

Pokazy kinowe rozpoczną się 13 listopada w Los Angeles. Na przełomie listopada i grudnia film o Janie Karskim przez tydzień będzie też pokazywany w jednym z kin nowojorskich.

KinoSwiatPL/youtube

***

Jan Karski urodził się 24 kwietnia 1914 r. w Łodzi. Jego właściwe nazwisko to Jan Kozielewski. Uczył się w gimnazjum w Łodzi. Po ukończeniu w 1935 r. studiów prawniczych i dyplomatycznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie pracował jako urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W 1936 r. odbył kurs oficerski w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim.

We wrześniu 1939 r. służył w oddziale artylerii konnej. Dostał się najpierw do niewoli sowieckiej, potem, po wymianie jeńców, do niewoli niemieckiej, z której zbiegł. Wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął działalność konspiracyjną. Ze względu na doskonałą pamięć i znajomość języków obcych powierzono mu obowiązki politycznego kuriera władz Polskiego Państwa Podziemnego.

W styczniu 1940 r. udał się jako kurier i emisariusz do władz Rzeczypospolitej na uchodźstwie we Francji. W czasie kolejnej misji do Francji, w czerwcu 1940 r., został aresztowany przez Gestapo na Słowacji. Po brutalnych przesłuchaniach próbował popełnić samobójstwo, obawiając się, że podczas kolejnych tortur może zdradzić Niemcom istotne informacje o polskim podziemiu. Odratowany, trafił do więziennego szpitala w Nowym Sączu, z którego został uwolniony dzięki akcji Związku Walki Zbrojnej.

Jesienią 1942 r. pod pseudonimem Jan Karski, którego odtąd stale używał, wyruszył na kolejną misję, tym razem do Wielkiej Brytanii. Jednym z jego głównych zadań było poinformowanie aliantów o tragicznej sytuacji ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką.

Zbierając informacje na ten temat, Karski dwukrotnie przedostał się do warszawskiego getta, a także do obozu przejściowego w Izbicy, z którego Żydzi kierowani byli do obozów zagłady. Na podstawie jego relacji i dokumentów minister spraw zagranicznych Edward Raczyński przedstawił w grudniu 1942 r. aliantom notę "Masowa eksterminacja Żydów w Polsce okupowanej przez Niemców".

Wstrząsającą relację naocznego świadka Karski przekazał wielu amerykańskim i brytyjskim politykom oraz dziennikarzom. Spotkał się m.in. z ministrem spraw zagranicznych rządu brytyjskiego Anthony'm Edenem oraz - w 1943 r. - z prezydentem USA Franklinem Delano Rooseveltem i przedstawicielami amerykańskich organizacji żydowskich.

Jego dramatyczne apele o ratunek dla narodu żydowskiego nie przynosiły jednak rezultatów - większość rozmówców nie dowierzała jego doniesieniom lub je ignorowała. Zachodni przywódcy, a nawet niektórzy liderzy organizacji żydowskich w USA, nie dawali wiary wstrząsającym relacjom o Holokauście. Nie wpłynęły one na politykę państw sprzymierzonych w czasie wojny, opierającą się na założeniu, że jedynym sposobem uratowania Żydów jest pokonanie najpierw nazistowskich Niemiec.

Po wojnie Karski zdecydował się pozostać na emigracji w Stanach Zjednoczonych. W 1948 r. podjął studia z zakresu nauk politycznych i obronił doktorat na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, gdzie od 1957 r. wykładał stosunki międzynarodowe. Wśród jego studentów znalazł się m.in. przyszły prezydent Bill Clinton.

Jan Karski otrzymał wiele prestiżowych wyróżnień. Uhonorowano go m.in. tytułem Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata. W 1998 r. izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem zgłosił jego kandydaturę do Pokojowej Nagrody Nobla.

Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 r. w Waszyngtonie.

Jan Karski w Polskim Radiu >>>

IAR,kh

81 lat temu, 3 sierpnia 1942 roku, w warszawskim getcie w piwnicy domu przy ul. Nowolipki 68 ukryta została część Podziemnego Archiwum Getta – tzw. Archiwum Ringelbluma. W listopadzie tego samego roku działający w warszawskim getcie konspiracyjny zespół badawczo-dokumentacyjny Oneg Szabat, powstały z inicjatywy Emanuela Ringelbluma, przygotował dla rządu RP w Londynie oraz rządów państw sprzymierzonych raport pod nazwą "Likwidacja żydowskiej Warszawy". Raport ten wywieziony został na Zachód przez Jana Karskiego - emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego.

Kim był Emmanuel Ringelblum?

Urodził się 21 listopada 1900 roku Buczaczu w Galicji Wschodniej. Rodzina, uciekając przed wojskami rosyjskimi, w 1914 roku zatrzymała się w Nowym Sączu. W tym mieście Ringelblum skończył gimnazjum. Następnie podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Postanowił rozwinąć swoją karierą naukową. Doktoryzował się na podstawie pracy o osadnictwie żydowskim w Warszawie od wczesnego średniowiecza do wygnania Żydów ze stolicy w 1527 roku. Pracował jako nauczyciel w szkołach średnich. Jego żona była nauczycielką języka polskiego w szkołach żydowskich. Pomimo etatu w szkole, nie zaniechał pasjonującej go pracy archiwalnej. Publikował także w różnych czasopismach.

Zawodowo był związany z Żydowskim Instytutem Naukowym "Jiwo" w Wilnie. Placówka jak na tamte czasy była bardzo nowoczesna. Prowadziła badania na pograniczu różnych dziedzin, m.in. historii, ekonomii, lingwistyki, socjologii. To właśnie tam szlifował warsztat naukowy, który później pozwolił mu prowadzić archiwum. Swoje umiejętności wykorzystał jeszcze przed wybuchem wojny.

W 1938 roku prowadził badania wśród wysiedlonych przez III Rzeszę z jej terytorium Żydów nieposiadających obywatelstwa niemieckiego, którzy zatrzymali się na ówczesnej granicy polsko-niemieckiej w Zbąszyniu. Zbierał informacje dotyczące ich przeżyć, warunków życia i sytuacji, w jakiej się znaleźli.

Wybuch wojny zastał go w Genewie, jednak zdecydował się na powrót do rodziny w Polsce. Już od jesieni 1939 roku zaczął skrupulatnie opisywać codzienne życie Żydów pod okupacją niemiecką. Angażował się także w akcje pomocy swoim rodakom, dołączając do żydowskiej samopomocy. W obliczu licznych informacji napływających do stolicy o sytuacji Żydów w innych miastach, na wiosnę 1940 roku postanowił pozyskać współpracowników.

Oneg Szabat

W listopadzie 1940 roku Ringelblum wraz z rodziną został zamknięty w warszawskim getcie. To właśnie wtedy krystalizuje się skład osobowy grupy zajmującej się zbieraniem materiałów do archiwum.

- Warto wiedzieć, że nazwę "archiwum Ringelbluma" nadajemy trzem zjawiskom: grupie ludzi zbierających materiały, stworzonej przez nich konspiracyjnej instytucji oraz zgromadzonym zbiorom. Używamy też nazwy "Oneg Szabat" - "Radość Sobotnia" – kryptonimu, jaki nadali sobie pomocnicy Ringelbluma – wyjaśniała doktor Eleonora Bergman z Żydowskiego Instytutu Historycznego w audycji "Archiwum Ringelbluma" z 2000 roku.

W getcie utworzono ośrodek, który zbierał informacje, dokumenty, świadectwa i relacje na temat sytuacji Żydów w Warszawie i w innych rejonach Polski.

W pierwszym etapie współpracownicy archiwum zbierali wszystko, co wpadło im w ręce, m.in. obwieszczenia niemieckie, rozporządzenia Judenratu, kartki na żywność, druki urzędowe, czy nawet zaproszenia do teatrów.

Z czasem grupa uznała, że taka działalność jest niewystarczająca. Ringelblum przekształcił ją w nietypowy ośrodek badawczy. Zaczął zamawiać różnego rodzaju opracowania na interesujące go tematy związane z Żydami. Z jego polecenia, członkowie "Oneg Szabat" zaczęli posługiwać się nowoczesnymi metodami badawczymi. Jadającym w stołówkach dzieciom zlecali napisanie wypracowań pt. "Co się u mnie zmieniło od początku wojny?". W ten sposób pod pozorem pisania opowiadania, Ringelblum zyskiwał bezcenne źródło do badania życia codziennego widzianego z perspektywy dzieci.

Archiwum stało się także źródłem wiedzy o historii gospodarczej: badacze śledzili np. ceny na czarnym rynku i kurs dolara. Sporo miejsca poświęcili także na opisowi postępującej demoralizacji mieszkańców getta.

Jakie jeszcze metody "Oneg Szabat" wykorzystywał, by zebrać dane? Dowiedz się tego z audycji "Naukowy zawrót głowy" z 2013 roku.

W przedsionku nadchodzącej Zagłady

- Na jesieni 1941 roku rozpoczął się najważniejszy etap działalności archiwum. Wtedy zaczęto zbierać materiały dotyczące Zagłady. Do getta zaczynają docierać wieści o mordach popełnianych na Żydach przez oddziały Einsatzgruppen w Europie Wschodniej. Ringelblum szybko orientuje się, że chodzi o fizyczną eksterminację wszystkich Żydów – mówiła doktor Maria Ferenc-Piotrowska z Żydowskiego Instytutu Historycznego w audycji "Kulturalna jedynka" z 2018 roku.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Skrupulatna dokumentacja sytuacji w getcie zaczęła wiązać się z koniecznością zaalarmowania świata o zbliżającej się katastrofie. Od wiosny 1942 roku "Oneg Szabat" wysyłał raporty na "aryjską stronę muru". 15 listopada dzięki Janowi Karskiemu przerażające informacje dotarły do Rządu Polskiego w Londynie.

- W lecie 1942 polska podziemna rozgłośnia nadała audycję opisującą codzienne życie w getcie. Wtedy do Ringelbluma dotarło, że to między innymi jego informacje dotarły na Zachód - dodała doktor Maria Ferenc-Piotrowska z Żydowskiego Instytutu Historycznego w audycji "Kulturalna jedynka" z 2018 roku. - Wbrew temu, co sądzą niektórzy, mieszkańcy getta nie zajmowali biernej postawy wobec otaczającej ich trudnej rzeczywistości.

W jaki sposób Żydzi z getta warszawskiego stawiali opór? Dowiedz się tego z audycji "Kulturalna jedynka" z 2018 roku.

Zachować dla potomnych

Pomimo trudnych warunków przy prowadzeniu archiwum, Ringelblum starał się zachować naukowy obiektywizm. Na swoich współpracowników wybierał osoby o różnych poglądach, wywodzące się z różnych środowisk. Historykowi udało się przetrwać akcję wysiedleńczą do obozu w Treblince w 1942 roku. Na początku sierpnia tego roku zdołał zakopać dziesięć skrzynek wypełnionych dokumentacją na terenie getta.

Drugą część dokumentacji ukrył w bańkach do mleka prawdopodobnie na przełomie lutego/marca 1943 roku. Dodatkowo schowano tam tzw. depozyty, czyli różne prace literackie, naukowe, dzienniki, prasę, rysunki, zdjęcia należące do poszczególnych osób, które chciały je przechować. Oprócz tego do baniek włożono listy, kartki pocztowe oraz oficjalne dokumenty: niemieckie i rady żydowskiej.

Pod koniec lutego 1943 roku, Ringelblum wraz z rodziną przedostał się na aryjską stronę muru. Jednak pomimo zapewnienia sobie względnego bezpieczeństwa, często odwiedzał getto, nadzorując prace archiwum. Ostatni raz był w getcie dzień przed wybuchem powstania. W lecie tego roku został aresztowany i wysłany do obozu pracy w Trawnikach. Dzięki staraniom Armii Krajowej został z niego wyciągnięty. Po wydostaniu się z obozu przebywał wraz z rodziną i kilkudziesięcioma innymi uciekinierami z getta w schronie na jednej z warszawskiej posesji. 7 marca 1944 roku Gestapo odkryło schron. Ringelblum, wraz z pozostałymi Żydami i polskimi opiekunami, został rozstrzelany na Pawiaku.

Odkrycie archiwum

Pierwsza część dokumentacji schowana w metalowych skrzyniach została odkryta w 1946 roku. Miejsce jej ukrycia wskazał jeden z dawnych członków "Oneg Szabat".

- Tak naprawdę to nie wiemy, jaka część archiwum dotrwała do naszych czasów. Kiedy usiłowano otworzyć skrzynki, okazało się, że jest to niemożliwe, ponieważ papier… spuchł w środku. Część skrzynek po prostu rozpruto, żeby dotrzeć do materiałów – wyjaśniała doktor Eleonora Bergman.

Materiały zaczęto rozdzielać i suszyć kartka po kartce. Po pierwszej konserwacji próbowano korzystać z tych zbiorów, ale nie było to łatwe zadanie. Jakie problemy wiązały się z odnalezieniem archiwum? Posłuchaj audycji "Archiwum Ringelbluma" z 2003 roku.

- Dokumenty były gromadzone też w innych gettach, ale ta kolekcja jest najbardziej wszechstronna i stanowi najważniejsze źródło o życiu Żydów w gettach na terenie Polski – dodała doktor Eleonora Bergman. – W tym zbiorze jest około 300 relacji z innych gett. Dokumenty dotyczą spraw codzienności: szkoły, religii, sztuki. Można się z nich dowiedzieć, że w getcie odbywały się koncerty, imprezy towarzyskie. Opisano również negatywne zjawiska: kontrasty społeczne w getcie, korupcję, demoralizację. Archiwum pozwala zrozumieć, jak wyglądało życie w getcie.

Drugą część archiwum, ukrytą w bańkach z mlekiem, odkryto w 1950 roku. Trzeciej nie odnaleziono do dzisiaj.

Upamiętnienie

Zbiór znajdujący się Żydowskim Instytucie Historycznym liczy 1662 jednostki archiwalne (blisko 30 tysięcy kartek) w językach polskim, jidysz, niemieckim i hebrajskim. Stanowi najważniejszą część Instytutu. W 1999 roku archiwum zostało wpisane na Listę Pamięci Świata UNESCO obok dzieł Fryderyka Chopina i rękopisów Mikołaja Kopernika "De revolutionibus". 

- Archiwum to obiekt do badań nad historią najnowszą, który niesie ze sobą tragiczne przesłanie. Powiedziałbym, że jest jeszcze drugie przesłanie, ponieważ twórca archiwum bardzo dobrze wiedział, w jakich warunkach je tworzy. Zdawał sobie sprawę z tego, że jeśli społeczność żydowska nie podzieli się świadectwami z zagłady, to ta pamięć o tych wydarzeniach zaginie – mówił Andrzej Biernat Dyrektor Generalny Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w audycji "Archiwum Ringelbluma" z 2003 roku.

Przed wpisaniem na listę UNESCO w 1999 roku, niewiele osób wiedziało o istnieniu tego archiwum. W jaki sposób archiwum trafiło na tę listę? Posłuchaj audycji "Archiwum Ringelbluma".

- Myślę, że archiwum Ringelbluma można uznać za twór ludzkiego geniuszu. Ten obiekt został stworzony w opresyjnych warunkach, wymagał skrupulatnej i systematycznej pracy, warsztatu, zdolności organizacyjnych. To niesamowite osiągnięcie – dodała Eleonora Bergman.  

W 1997 roku zaczęto opracowywać zbiory wchodzące w skład archiwum. Prace zostały przerwane w 2000 roku. Wznowienie nastąpiło w 2011 roku. Obecnie ukazało się 36 tomów opracowanych materiałów. Prace nad edycją źródła wciąż trwają. Dokumenty można także przeglądać na wystawie stałej w Żydowskim Instytucie Historycznym, a od 2016 roku na internetowych stronach Centralnej Biblioteki Judaistycznej. Archiwum było również prezentowane na wystawach na całym świecie, wzbudzając żywe zainteresowanie widzów. Wciąż trwają poszukiwania zaginionej trzeciej części archiwum. Ich znalezienie z pewnością wzbogaci wiedzę o Holocauście.

seb

Po przegranej wojnie obronnej w 1939 roku, jak setki tysięcy Polaków, zdecydował się na opuszczenie kraju. Zatrzymał się – jak 120 tys. Polaków - w obozie dla uchodźców na Węgrzech.

Sławik jeszcze w 1939 roku, w listopadzie, został prezesem Komitetu Obywatelskiego do spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech. Szybko poznał Józsefa Antalla - prawnika, pracownika węgierskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, który otrzymał zadanie utworzenia urzędu zajmującego się sprawami wojennych uchodźców. Węgrzy zapewniali im nie tylko opiekę socjalną, ale i medyczną, organizowano szkolnictwo, w tym polskie gimnazjum i liceum w Balatonboglar, gdzie w latach 1939-1944 kształciło się ok. 800 uczniów.

Na Węgrzech zaczęły też powstawać tajne struktury wojskowe i cywilne, które początkowo zajmowały się przede wszystkim przerzucaniem żołnierzy do tworzącego się we Francji Wojska Polskiego. W tę akcję, organizowaną przez poselstwo RP w Budapeszcie oraz attachat wojskowy, zaangażowali się również członkowie Komitetu Obywatelskiego, w tym i Sławik.

Z pomocą Żydom

Sławik szczególną troską otaczał około 12 tysięcy polskich Żydów, których szukali schronienia na Węgrzech. Już w 1940 roku zapoczątkował akcję wyrabiania im dokumentów z typowo polskimi nazwiskami oraz katolickich metryk chrztu.

- Większość żydowskich uciekinierów stanowiły biedne rodziny, które nie miały "dobrego wyglądu" i nawet nie mówiły po polsku. Wyrobienie im dokumentów było trudne, ale Sławik pomagał wszystkim bez wyjątku - wspominał po latach ocalały Henryk Zimmermann w audycji "Henryk Sławik - zapomniany bohater".

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Sławik, przy współpracy kilku uchodźców żydowskich, zorganizował też sierociniec dla żydowskich dzieci w miasteczku Vac, oficjalnie nazwany Domem Sierot Polskich Oficerów. Działało tam przedszkole i szkoła, w której realizowano polski program nauczania. Jednocześnie jednak nie pozbawiano dzieci ich tożsamości – po oficjalnym udziale w mszy świętej, potajemnie uczono je hebrajskiego i objaśniano Stary Testament.

Dzięki zaangażowaniu wielu ludzi umieszczone w Vacu dzieci udało się ocalić. W maju 1944 roku, a więc już podczas okupacji Węgier, zostały potajemnie przewiezione do Budapesztu i tam, ukryte w kilku miejscach, wszystkie dotrwały do końca wojny.

Dzięki pomocy współpracowników w 1943 roku sprowadził z Polski żonę i córkę, które od pewnego czasu były nękane przez Gestapo. Niestety rodzina nie mogła długo cieszyć się sobą. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji na Węgrzech w marcu 1944 roku, została zmuszona do ukrywania się. Choć Henrykowi kilkukrotnie proponowano wyjazd z kraju ze szwajcarską wizą, za każdym razem odmawiał, twierdząc, że nie może zostawić podopiecznych.

ZOBACZ i POSŁUCHAJ - Wspomnienia Zvi Zimmermana, polskiego Żyda, współpracownika Henryka Sławika, a po wojnie członka Knessetu:

Aresztowanie i śmierć

Sławik trafił w ręce Gestapo w połowie lipca 1944 roku, prawdopodobnie został zdradzony przez jednego z uczniów z liceum w Balatonboglar. Aresztowany został również Antall. Niemcy chcieli zdobyć przede wszystkim informacje o udziale Węgra w akcji przerzucania Polaków na Zachód oraz jego roli w ratowaniu Żydów. Ujawnienie zaangażowania Antalla w te przedsięwzięcia równałoby się jednak wydaniu na niego wyroku śmierci. Sławik całą odpowiedzialność wziął na siebie, mimo brutalnego śledztwa nie zdradził przyjaciela.

Trafił wraz z najbliższymi współpracownikami z Komitetu Obywatelskiego do obozu w Mauthausen. Tam został powieszony 23 sierpnia 1944 r.

Uhonorowanie

Za swe zasługi na rzecz ratowania Żydów został odznaczony Medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata w 1977 roku.

- Od mera Hajfy dowiedziałam się, że liczba uratowanych przez mojego ojca Żydów przekroczy pięć tysięcy. Czułam się szczęśliwa, że miałam takiego ojca, dla którego drugi człowiek był tak samo ważny - powiedziała córka Sławika Krystyna Kutermak w audycji "Kronika niezwykłych Polaków".

- Sławik reprezentował wszystkie pozytywne cechy osobowości przypisywanych Ślązakom. Reprezentował całe pokolenie urodzone w niewoli, które było ogromnie ideowe. To byli ludzie, których odzyskana niepodległość ogromnie obowiązywała. W życiu Sławika ta niepodległość była zobowiązaniem aż do daniny życia - skomentował prof. Mirosław Fazan w audycji "Kronika niezwykłych Polaków".

Działacz społeczny

Henryk Sławik urodził się w rolniczej rodzinie na Górnym Śląsku w 1894 roku. Do czasu I wojny światowej ukończył jedynie szkołę podstawową. Wiedzę uzupełniał drogą samokształcenia. Jeszcze w młodości związał się z niepodległościowym ruchem socjalistycznym. W czasie I wojny światowej walczył w pruskiej armii. Był uczestnikiem trzech powstań śląskich. Przekonywał niezdecydowanych Ślązaków, by w plebiscycie głosowali za przynależnością do państwa polskiego. W okresie międzywojennym był redaktorem różnych gazet związanych z Polską Partią Socjalistyczną, na łamach których poruszał różne problemy społeczne. Zajmował się także popularyzacją kultury i sportu wśród robotników.

Więcej o przedwojennej działalności Sławika i kulisach pomocy udzielanej Żydom na Węgrzech dowiesz się z audycji "Henryk Sławik - zapomniany bohater".

im/PAP

– "Śmierć Zygielbojma" to całkiem ciekawa historia i fajnie napisany scenariusz. Historia opowiedziana jest z punktu widzenia brytyjskiego dziennikarza, który prowadzi śledztwo dotyczące śmierci Zygielbojma. Poprzez to, że ma kochankę, która też jest pochodzenia żydowskiego, zaczyna interesować się tym tematem i wdraża się w niego tak głęboko, aż dociera do pewnych informacji, które nie były wtedy Brytyjczykom znane – opowiada Michał Rosa.

– Pewne rzeczy będę chciał zrobić sam, przy niektórych będę współpracował z operatorem kamery. Mam nadzieję, że osiągniemy pewne zróżnicowanie energii. Jest tam dużo retrospekcji, film będzie się zmieniał plastycznie – dodaje zapytany o swoje plany dotyczące realizacji obrazu.

Szmul Zygielbojm nie jest postacią fikcyjną. Urodzony w 1895 roku w Warszawie polityk Bundu, sekretarz generalny Sekcji Żydowskiej Centralnej Komisji Związków Zawodowych oraz redaktor pisma "Arbeter Fragen", w 1942 roku został odesłany do Londynu, by działać tam jako członek Rady Narodowej RP. Natomiast nie zdążył do Anglii ściągnąć swojej rodziny – żony i dzieci, którzy potem zginęli w getcie. Po tych wydarzeniach misją Zygielbojma stało się odkrycie przed światem tragedii Holocaustu. 

Jakie jeszcze kraje włączą się w tworzenie filmu? Kiedy możemy spodziewać się premiery? Zapraszamy do wysłuchania dołączonego nagrania audycji.

***

Tytuł audycji: Fajny film
Autor: Ryszard Jaźwiński
Goście: Piotr Śliskowski (operator filmowy)
Data emisji: 1.07.2019
Godzina emisji: 10.45

kr/mk

Rosyjski prezydent wspominał też, że Lipski "obiecywał wystawić mu (Hitlerowi– przyp. red.) w Warszawie pomnik za niegodziwości wobec narodu żydowskiego". Historyk IPN, dr Maciej Korkuć, zaznacza, że wypowiedź Lipskiego o pomniku jest zmanipulowana. Putin wyrwał ją z kontekstu, jakim było fiasko międzynarodowej konferencji mocarstw poświęconej emigracji Żydów z Europy. Hitler zaproponował wówczas emigrację Żydów do kolonii brytyjskich.

Prof. Mariusz Wołos: "Ambasador Józef Lipski nie był antysemitą"

– Przy tym równie dyplomatycznie zaznaczył, że zrobi to uwzględniając stanowisko Polski, Węgier, a "może i Rumunii". Lipski takie słowa równie układnie, komentował stwierdzeniem, że jeśli Hitler znajdzie takie rozwiązanie "postawimy mu piękny pomnik w Warszawie" – tłumaczył w rozmowie z PAP historyk Maciej Korkuć.

"Polska, o czym nie wolno zapominać, popierała emigrację swej 10 proc. żydowskiej mniejszości. Ale czyniła to po części we współpracy z ruchem syjonistycznym, któremu udzielała potajemnie wojskowego wsparcia" - czytamy w specjalnym oświadczeniu wydanym przez Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP.

Sam Lipski, od 1933 roku ambasador w Berlinie, nie może być zaliczany w poczet antysemitów także dlatego, że podczas przedwojennej akcji wymierzonej w Żydów na terenie Niemiec on i jego podwładni robili, co mogli, żeby poprawić los 17 tys. ludzi skazanych na wypędzenie z Niemiec.

Pomoc Państwa Polskiego wobec Żydów

Dyplomaci przeciwko Polenaktion

Chodziło o tzw. Polenaktion. W 1938 roku władze niemieckie wydały decyzję o deportacji 17 tys. polskich Żydów z Niemiec. Brutalne wysiedlenie miało być testem dla sprawności nazistowskiego państwa – całą akcję przeprowadzono zaledwie w dwa dni. Represje dotknęły również Żydów, którzy z Polską nie mieli nic wspólnego poza korzeniami – nie mówili po polsku, a z kraju wyemigrowali już ich rodzice. Wielu z nich nie posiadało polskiego paszportu, a niemieckie zostały im odebrane na mocy ustaw norymberskich w 1935 roku.

W pomoc Żydom zaangażował się konsul RP w Lipsku, Feliks Chiczewski. Dyplomata przekształcił willę konsulatu w azyl dla wypędzanych. Dzięki temu unikali oni brutalnego prześladowania i dostawali czas na chociaż pobieżne uporządkowanie spraw. Co najważniejsze, konsul wydawał polskie paszporty, co pozwalało Żydom legalnie przekroczyć polską granicę. Chiczewski nie ograniczał się do przyjmowania pokrzywdzonych w willi konsulatu. Jeździł samochodem po Lipsku i interweniował w przypadku dręczenia Żydów przez niemiecką policję i bojówki SA.

Ogółem Chiczewski pomógł i udało się mu uratować ok. 1500 z 3 tys. Żydów z Lipska.

W raporcie wysłanym do ambasadora Lipskiego dwa dni przed przeprowadzeniem Polenaktion, Chiczewski zawarł słowa, które stały się straszną przepowiednią: "wojną, którą narodowo-socjalistyczna partia wypowiedziała Żydom, i która musi skończyć się całkowitą ich zagładą".

W wyniku Polenaktion deportowano do Polski 17 tys. Żydów. Wypędzeni byli pozbawieni środków do życia. Strona polska zajęła się – poprzez ambasadora Lipskiego – staraniami o przyznanie im odszkodowań przez III Rzeszę lub przeniesienie majątków do Polski. W 1939 roku udało się zawrzeć kompromis. Żydzi mogli wrócić na miesiąc do Niemiec, by uporządkować swoje sprawy własnościowe, byli jednak zmuszeni do wpłacania uzyskanych w ten sposób pieniędzy na konta w niemieckich bankach. Nietrudno się domyślić, że już nigdy nie zobaczyli swoich pieniędzy.

Połowa pozbawionych środków do życia emigrantów trafiła do Zbąszyna. Tam koczującym Żydom przyszli z pomocą okoliczni mieszkańcy. Po pewnym czasie polskie władze z pomocą finansową organizacji żydowskich utworzyły tam obóz przejściowy dla wypędzonych.

Misja ojca Brzezińskiego

Konsulat RP w Lipsku ma dłuższą tradycję pomagania Żydom. Na ich rzecz przed wojną działał tam także Tadeusz Brzeziński. Ojciec późniejszego doradcy trzech prezydentów USA, Zbigniewa Brzezińskiego, w latach 1931-1935 był kierownikiem placówki (od 1933 roku podlegał Lipskiemu). Po dojściu Hitlera do władzy zaostrzył się antysemicki kurs niemieckiej polityki. Dochodziło do antyżydowskich incydentów, starozakonni trafiali za kratki. Tadeusz Brzeziński wysyłał oficjalne noty protestacyjne wobec złego traktowania Żydów polskiego pochodzenia.

"Ojciec był bardziej zaangażowany w pomoc Żydom, niż określała to oficjalna polska polityka. Wydawał polskie paszporty polskim Żydom w Niemczech i niemieckim Żydom" - wspominał Zbigniew Brzeziński, któremu po latach premier Izraela Menachem Begin przekazał odnalezione w izraelskich archiwach dokumenty dotyczące działalności polskiego konsula. Begin podziękował też w 1978 roku za działalność Brzezińskiego w oficjalnym liście.  

Paszporty dla żydowskich bezpaństwowców umożliwiały emigrację, a tych, którzy zdecydowali się uciec poza Europę, uratowały od śmierci. W tym sensie Brzeziński, który rozpoczął działania na rzecz Żydów pięć lat przed Polenaktion, położył podwaliny pod dzieło Feliksa Chiczewskiego, który przejął po nim placówkę.  

Węgry – ambasador oficjalny i nieoficjalny

Pośrednio w pomoc polskim Żydom zaangażowany był Leon Orłowski, ambasador RP na Węgrzech. Po klęsce wojny obronnej 1939 roku kraj ten stał się głównym kierunkiem wychodźstwa polskiego. Wśród emigrantów, żołnierzy i cywilów, byli również Żydzi. Placówka nie zajmowała się bezpośrednio i organizacyjnie pomocą uchodźcom z Polski. To zadanie wzięło na siebie węgierskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, ale – jak pisze węgierska historyk prof. Magdolna Láczay – świadomy ryzyka, jakie podejmują Węgrzy, Leon Orłowski starał się zatrudnić tak wielu swoich podwładnych w obozach dla uciekinierów, jak tylko było to możliwe.

Z pomocą polskim uchodźcom przyszedł pracownik węgierskiego MSW dr Jozef Antall, który wraz z dziennikarzem Henrykiem Sławikiem wykonali tytaniczną pracę opieki nad uciekinierami z Polski. Wystawiane przez nich dokumenty ratowały życie uciekającym z Polski Żydom. To dzięki ich staraniom i dzięki pomocy węgierskiego prymasa Jusztiniánema Serédima powstał Dom Sierot Polskich Oficerów, gdzie umieszczono żydowskie dzieci. Wychowankowie domu za dnia uczyli się pacierzy, w nocy – języka jidysz. Wychowankowie przetrwali wojnę, ośrodek nie został zdekonspirowany nawet podczas niemieckiej okupacji Węgier.

Henryk Sławik - bohater trzech narodów

Tymczasem Leon Orłowski wykorzystywał bliskie relacje, jakie łączyły go z prominentnymi politykami i osobistościami węgierskimi, na rzecz poprawy sytuacji polskich uchodźców, wśród których byli także Polacy żydowskiego pochodzenia. Już 17 września ambasador interweniował u węgierskiego ministra wojny gen. Károlya Bartha i ministra spraw zagranicznych Istvána Csáky’ego. Ten ostatni, choć był jednym z architektów przyłączenia Węgier do paktu antykominternowskiego, pomagał kilkakrotnie w sprawie uchodźców.

Nie bez znaczenia były też potajemne rozmowy, które Orłowski prowadził z adm. Miklósem Horthym, regentem Królestwa Węgier. Choć Horthy, podobnie jak większość węgierskich polityków, musiał uważać, by nie drażnić Niemców, odznaczał się dużą sympatią dla sprawy polskiej. Orłowski utrzymywał także kontakty z węgierską arystokracją skupioną w Towarzystwie Polsko-Węgierskim, a która w dużej mierze pokrywała koszty utrzymania polskich imigrantów.

Pod naciskiem Niemiec Węgrzy zamknęli polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne w 15 stycznia 1941 roku. Azyl i gościnę Leonowi Orłowskiemu zaproponował wówczas sam regent Królestwa Węgier adm. Miklós Horthy. Polak nie skorzystał z propozycji i wyjechał na Zachód. Po zamknięciu przedstawicielstwa dyplomatycznego, nieoficjalnie jego rolę przejął właśnie Komitet Obywatelski, na czele którego stał Henryk Sławik. Tym samym Sławik, człowiek który uratował od 3 do 5 tys. Żydów, stał się nieoficjalnym polskim ambasadorem na Węgrzech.

Działania Grupy berneńskiej

Już na wczesnym etapie wojny w pomoc Żydom zaangażowała się grupa polskich dyplomatów i żydowskich działaczy skupiona wokół postaci przedstawiciela RP w Bernie Aleksandra Ładosia.

W Szwajcarii przed wrześniem 1939 roku znajdowało się bowiem ok. 4 tys. Żydów posiadających polskie obywatelstwo, a po klęsce Polski i Francji ich liczba zaczęła lawinowo wzrastać. Opiekę nad tą społecznością objął dr Juliusz Kuhl, Żyd z Sanoka, młody absolwent studiów ekonomicznych.

Grupa berneńska. Polscy dyplomaci wymyślili, jak ratować Żydów już na początku wojny

Ładoś zaangażował kierowaną przez siebie placówkę w jak najszerszą pomoc społeczności żydowskiej w okupowanej Polsce. Udostępniał organizacjom żydowskim możliwość wysyłania poczty dyplomatycznej i współpracował z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem przy przerzucie środków pomocowych do zamkniętych w gettach Żydów.

Członkowie grupy berneńskiej wpadli na sprytny pomysł, dzięki któremu można było uratować polskich Żydów. Dyplomaci kupowali u konsulów honorowych państw południowoamerykańskich fałszywe paszporty, które były szmuglowane do Żydów w okupowanej Polsce. Ludzie z takimi paszportami trafiali do obozów internowania we Francji lub na Pawiak, zamiast do obozu zagłady. Fabrykowaniem paszportów zajmował się Konstanty Rokicki.

Lista zidentyfikowanych posiadaczy paszportów latynoamerykańskich zawiera 3262 nazwiska. Nie jest to jednak lista pełna. Działalność grupy berneńskiej finansowały organizacje żydowskie, system przerzutu funduszy wzięło na siebie polskie Ministerstwo Skarbu.

Japoński szlak

Z działalnością grupy berneńskiej łączy się praca Tadeusza Romera, ambasadora RP w Japonii. W październiku 1940 roku dyplomata założył Polski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny (dla uchodźców z Polski i Litwy).

Według informacji Jakuba Kumocha, obecnego ambasadora RP w Szwajcarii, Tadeusz Romer poinformował w lutym 1941 roku polskie MSZ w Londynie o możliwości nabywania paszportów południowo- lub środkowoamerykańskich przez Żydów, którzy po 1939 roku uciekli z ziem polskich okupowanych przez Niemców do sowieckiej strefy okupacyjnej. Takie osoby nie otrzymywały sowieckiego paszportu i groził im powrót w ręce Niemców. Rozwiązanie prawdopodobnie podsunęli Romerowi polscy Żydzi, którzy do Japonii dostali się dzięki wizom wystawionym przez przedstawiciela dyplomatycznego Japonii na Litwie Chiune Sugiharę i polski wywiad wojskowy. 

W liście do poselstwa paragwajskiego w Berlinie konsul honorowy Rudolf Hügli opisuje, że po zajęciu wschodniej Polski przez Rosję polscy dyplomaci w Bernie poprosili go o wystawienie "niektórym polskim obywatelom, znajdującym się pod rosyjskim panowaniem" paragwajskich dokumentów tożsamości. Dzięki temu - jak opisywał konsul Hügli - Rosjanie traktowali takie osoby jak cudzoziemców i otrzymywały one prawo swobodnego przejazdu do Kobe w Japonii. Działające tam Poselstwo RP wydawało im polski paszport.

Serwis specjalny - sprawiedliwi.polskieradio24.pl

bm

KL Plaszow (KL z niem. Konzentrationslager) był początkowo niewielkim obozem pracy przeznaczonym dla około 2 tysięcy więźniów. Utworzono go w październiku 1942 roku na terenie dwóch krakowskich cmentarzy żydowskich położonych w dzielnicy Płaszów.

Obóz przeznaczony był dla Żydów zdolnych do pracy, którzy do tej pory zamknięci byli w gettach: krakowskim (zlokalizowanym w dzielnicy Podgórze, a nie jak jest to przedstawione w filmie "Lista Schindlera" Steven Spielberga na Kazimierzu) i tarnowskim oraz dla tych, którzy zasiedlali podkrakowskie miejscowości, takie jak Wieliczka czy Brzesko. W obozie byli też Żydzi z Węgier i Słowacji oraz Polacy.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

W styczniu 1944 roku, w związku z likwidacją getta krakowskiego, KL Plaszow przekształcono w obóz koncentracyjny. Zwiększono też znacznie jego obszar i liczbę więźniów.

- Szacuje się, że przez obóz przeszło od 25. do 35. tysięcy więźniów – relacjonowała dr Martyna Grądzka-Rejak, historyk, judaista w rozmowie z Katarzyną Kobylecką w audycji Polskiego Radia.

Sytuacja kobiet

Praca przymusowa w obozie w Płaszowie była szczególnie ciężka dla więzionych tam kobiet, które zmuszone były do pracy w kamieniołomach, w tym do ciągnięcia wózków wypełnionych kamieniami, co było zdecydowanie ponad ich siły. 

- Jeżeli chodzi o historię KL Plaszow, to tam widać, przez jakie piekło przechodziły kobiety i to było piekło, które zgotowali im tak naprawdę ich współwięźniowie – Katarzyna Kobylecka komentowała kwestię licznych gwałtów, których więźniarki doświadczały na ogół ze strony Żydów, którzy często wywodzili się z grupy więźniów tak zwanych funkcyjnych.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Zagłada

W Płaszowie miały zostać wybudowane komory gazowe, jednak planu tego ostatecznie nie zrealizowano. Zamiast tego mordowano poprzez rozstrzelanie na terenie samego obozu. Według relacji świadków miejsce kaźni było stale widoczne dla pracujących więźniów.

Poza tym wysyłano też transporty Żydów do obozu zagłady Auschwitz–Birkenau.

Jesienią 1944 roku, w związku ze zbliżającym się frontem wschodnim, Niemcy ewakuowali większość więźniów do obozów na terenie Rzeszy: Dachau i Buchenwaldu. Pozostała niewielka grupa przebywała na terenie obozu do stycznia 1945 roku. Nie skończyły się jednak transporty do komór gazowych. W dniu 14 stycznia 1945 roku ostatnia grupa więźniów wyruszyła pieszo do Auschwitz–Birkenau.

az/im

Raoul Wallenberg, szwedzki dyplomata, który od lipca 1944 roku, kiedy to objął funkcję sekretarza szwedzkiej ambasady w Budapeszcie, uratował od śmierci około 100 tysięcy węgierskich Żydów, został uhonorowany tytułem Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata.

W 1944 roku istniała jeszcze w Budapeszcie licząca ponad 200 tysięcy osób gmina żydowska - jedno z ostatnich większych skupisk Żydów w Europie Środkowej. Niemal w tym samym czasie co Wallenberg do stolicy Węgier przybył SS-Obersturmbannfuerer Adolf Eichmann - nazistowski urzędnik, odpowiadający za przeprowadzenie eksterminacji europejskich Żydów.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Wallenberg, który jeszcze przed wojną prowadził interesy z węgierskimi Żydami, wykorzystał swoje stanowisko w ambasadzie neutralnej, choć sprzyjającej Niemcom – Szwecji, do ratowania budapeszteńskich Żydów. Działając z ramienia Komisji do Spraw Uchodźców Wojennych powołanej przez Roosevelta, nastawionej początkowo na ratowanie osób znanych i znaczących, nie uzgadniając tego z przełożonymi, rozszerzył działanie komisji na wszystkich węgierskich Żydów.

Wydawał ratujące życie szwedzkie paszporty, kupował na rzecz ambasady i Czerwonego Krzyża domy i budynki, w których ukrywały się setki uciekinierów. Przekupywał niemieckich oficerów i przedstawicieli faszystowskiego węgierskiego rządu. Ryzykując własnym życiem, wyciągał ludzi z pociągów śmierci, wydając im na dworcu gwarantujące ochronę dokumenty.

Na jesieni i w zimie 1945 roku, kiedy węgierscy faszyści - Strzałokrzyżowcy - niemal, co noc przeprowadzali egzekucje Żydów nad brzegami Dunaju, wyławiał wraz z wolontariuszami te ofiary, którym udało się przeżyć strzelaninę. Szacuje się, że działalność Wallenberga uratowała od śmierci około 100 tysięcy węgierskich Żydów.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

Wallenberg utrzymywał dyplomatyczne stosunki z każdym, z kim można było targować się o kolejne uratowane życie - z Eichmannem, z węgierskim rządem Horthyego i Strzałokrzyżowcami. Te kontakty stały się jedną z przyczyn tragedii szwedzkiego dyplomaty, który został aresztowany przez patrol sowiecki 13 stycznia 1945 roku w Budapeszcie pod zarzutem współpracy z Niemcami i szpiegostwa na rzecz USA.

Niedługo potem został przewieziony do Moskwy na Łubiankę, a następnie do więzienia Lefortowskiego. Od współwięźniów wiadomo, że jeszcze wiosną 1947 roku przebywał w moskiewskim więzieniu, potem najprawdopodobniej trafił do gułagu w Workucie. Jego dalszy los pozostaje nieznany. O Wallenberga upominała się właściwie tylko jego najbliższa rodzina - szwedzki rząd nie podjął żadnych działań, a ówczesny szwedzki sekretarz generalny ONZ oświadczył, że nie będzie wywoływać trzeciej wojny światowej z powodu jednej zaginionej osoby.

W 1957 roku strona radziecka poinformowała wreszcie, że Wallenberg zmarł w 1947 roku, przypuszczalnie w wyniku ataku serca, w moskiewskim więzieniu na Łubiance. Tę wersję podważają jednak późniejsze relacje świadków, którzy twierdzili, że Wallenberg jeszcze w latach 70. był więziony w obozach Gułagu.

Wszelkie podejmowane przez rodzinę starania o ustalenie losu Raoula Wallenberga okazały się bezskuteczne. Jego rodzice popełnili samobójstwo w 1979 roku, a przed śmiercią zobowiązali rodzeństwo Raoula do walki o prawdę, co najmniej do 2000 roku - zakładali, że do tego czasu Wallenberg może jeszcze żyć. W 2016 roku oficjalnie uznano Raula Wallenberga za zmarłego.

mk/bm

Trudno nie zgodzić się z opinią dyplomaty odpowiedzialnego za popularyzację działań grupy Ładosia. Kolejne badania dopiero odkrywają zasięg polskiej pomocy instytucjonalnej, udzielanej przez placówki Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 

Pomoc państwa polskiego wobec Żydów w czasie II wojny światowej

Dyplomaci przeciwko Polenaktion

Pomoc polskich ambasadorów dla prześladowanych przez reżim nazistowski Żydów rozpoczęła się jeszcze przed wojną. W 1938 roku władze niemieckie wydały decyzję o deportacji 17 tysięcy polskich Żydów z Niemiec. Brutalne wysiedlenie miało być testem dla sprawności nazistowskiego państwa – całą akcję przeprowadzono zaledwie w dwa dni. Represje dotknęły również Żydów, którzy z Polską nie mieli nic wspólnego poza korzeniami – nie mówili po polsku, a z kraju wyemigrowali już ich rodzice. Wielu z nich nie posiadało polskiego paszportu, a niemieckie zostały im odebrane na mocy ustaw norymberskich w 1935 roku. Wypędzeni z dnia na dzień utracili cały dobytek. Dzięki wstawiennictwu ambasadora RP w Berlinie, Józefa Lipskiego, udało się wynegocjować możliwość ich tymczasowego powrotu w celu "załatwienia spraw", czyli sprzedania lub wywiezienia swojego mienia. 

W pomoc Żydom zaangażował się konsul RP w Lipsku, Feliks Chiczewski. Dyplomata przekształcił willę konsulatu w azyl dla wypędzanych. Dzięki temu unikali oni brutalnego prześladowania i uzyskiwali dodatkowy czas na chociaż pobieżne uporządkowanie swoich spraw. Co najważniejsze, konsul wydawał polskie paszporty, co pozwalało Żydom legalnie przekroczyć polską granicę. Chiczewski nie ograniczał się do przyjmowania pokrzywdzonych w willi konsulatu. Jeździł samochodem po Lipsku i interweniował w przypadku dręczenia Żydów przez niemiecką policję i bojówki SA.

Ogółem Chiczewski pomógł blisko 1500 z 3 tysięcy Żydów z Lipska.

W raporcie wysłanym do ambasadora Lipskiego dwa dni przed przeprowadzeniem Polenaktion, Chiczewski zawarł słowa, które stały się straszną przepowiednią: "Wojną, którą narodowo-socjalistyczna partia wypowiedziała Żydom, i która musi skończyć się całkowitą ich zagładą".

W wyniku Polenaktion deportowano do Polski 17 tysięcy Żydów. Wypędzeni byli pozbawieni środków do życia. Strona polska zajęła się – poprzez ambasadora Lipskiego – staraniami o przyznanie im odszkodowań przez III Rzeszę lub przeniesienie majątków do Polski. W 1939 roku udało się zawrzeć kompromis. Żydzi mogli wrócić na miesiąc do Niemiec, by uporządkować swoje sprawy własnościowe, byli jednak zmuszeni do wpłacania uzyskanych w ten sposób pieniędzy na konta w niemieckich bankach. Nietrudno się domyślić, że już nigdy nie zobaczyli swoich oszczędności.

Połowa pozbawionych środków do życia emigrantów trafiła do Zbąszyna. Tam koczującym Żydom przyszli z pomocą okoliczni mieszkańcy. Po pewnym czasie polskie władze z pomocą finansową organizacji żydowskich utworzyły tam obóz przejściowy dla wypędzonych.

Misja ojca Brzezińskiego

Konsulat RP w Lipsku ma dłuższą tradycję pomagania Żydom. Na ich rzecz przed wojną działał tam także Tadeusz Brzeziński. Ojciec późniejszego doradcy trzech prezydentów USA, Zbigniewa Brzezińskiego, w latach 1931-1935 był kierownikiem placówki (od 1933 roku podlegał ambasadorowi Lipskiemu). Po dojściu Hitlera do władzy zaostrzył się antysemicki kurs niemieckiej polityki. Dochodziło do antyżydowskich incydentów, starozakonni trafiali za kratki. Tadeusz Brzeziński wysyłał oficjalne noty protestacyjne wobec złego traktowania Żydów polskiego pochodzenia.

"Ojciec był bardziej zaangażowany w pomoc Żydom, niż określała to oficjalna polska polityka. Wydawał polskie paszporty polskim Żydom w Niemczech i niemieckim Żydom" – wspominał Zbigniew Brzeziński, któremu po latach premier Izraela Menachem Begin przekazał odnalezione w izraelskich archiwach dokumenty dotyczące działalności polskiego konsula. Begin podziękował też w 1978 roku za działalność Brzezińskiego w oficjalnym liście.  

Paszporty dla żydowskich bezpaństwowców umożliwiały emigrację, a tych, którzy zdecydowali się uciec poza Europę, uratowały od śmierci. W tym sensie Brzeziński, który rozpoczął działania na rzecz Żydów pięć lat przed Polenaktion, położył podwaliny pod dzieło Feliksa Chiczewskiego, który przejął po nim placówkę.  

Węgry – ambasador oficjalny i nieoficjalny

Pośrednio w pomoc polskim Żydom zaangażowany był Leon Orłowski, ambasador RP na Węgrzech. Po klęsce wojny obronnej 1939 roku kraj ten stał się głównym kierunkiem wychodźstwa polskiego. Wśród emigrantów, żołnierzy i cywilów, byli również Żydzi. Placówka nie zajmowała się bezpośrednio i organizacyjnie pomocą uchodźcom z Polski. To zadanie wzięło na siebie węgierskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, ale – jak pisze węgierska historyk prof. Magdolna Láczay – świadomy ryzyka, jakie podejmują Węgrzy, Leon Orłowski starał się zatrudnić tak wielu swoich podwładnych w obozach dla uciekinierów, jak tylko było to możliwe.

Z pomocą polskim uchodźcom przyszedł pracownik węgierskiego MSW dr Jozef Antall, który wraz z dziennikarzem Henrykiem Sławikiem wykonali tytaniczną pracę opieki nad uciekinierami z Polski. Wystawiane przez nich dokumenty ratowały życie uciekającym z Polski Żydom. To dzięki ich staraniom i dzięki pomocy węgierskiego prymasa Jusztiniánema Serédima powstał Dom Sierot Polskich Oficerów, gdzie umieszczono żydowskie dzieci. Wychowankowie domu za dnia uczyli się pacierzy, w nocy – języka jidysz. Dzieci przetrwały wojnę, ośrodek nie został zdekonspirowany nawet podczas niemieckiej okupacji Węgier.

Henryk Sławik - bohater trzech narodów

Tymczasem Leon Orłowski wykorzystywał bliskie relacje, jakie łączyły go z prominentnymi politykami i osobistościami węgierskimi, na rzecz poprawy sytuacji polskich uchodźców, wśród których byli także Polacy żydowskiego pochodzenia. Już 17 września ambasador interweniował u węgierskiego ministra wojny gen. Károlya Bartha i ministra spraw zagranicznych Istvána Csáky’ego. Ten ostatni, choć był jednym z architektów przyłączenia Węgier do paktu antykominternowskiego, pomagał kilkakrotnie w sprawie uchodźców.

Nie bez znaczenia były też potajemne rozmowy, które Orłowski prowadził z adm. Miklósem Horthym, regentem Królestwa Węgier. Choć Horthy, podobnie jak większość węgierskich polityków, musiał uważać, by nie drażnić Niemców, odznaczał się dużą sympatią dla sprawy polskiej. Orłowski utrzymywał także kontakty z węgierską arystokracją skupioną w Towarzystwie Polsko-Węgierskim, a która w dużej mierze pokrywała koszty utrzymania polskich imigrantów.

Pod naciskiem Niemiec Węgrzy zamknęli polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne w 15 stycznia 1941 roku. Azyl i gościnę Leonowi Orłowskiemu zaproponował wówczas sam regent Królestwa Węgier adm. Miklós Horthy. Polak nie skorzystał z propozycji i wyjechał na Zachód. Po zamknięciu przedstawicielstwa dyplomatycznego, nieoficjalnie jego rolę przejął właśnie Komitet Obywatelski, na czele którego stał Henryk Sławik. Tym samym Sławik, człowiek który uratował od 3 do 5 tysięcy Żydów, stał się nieoficjalnym polskim ambasadorem na Węgrzech.

Działania Grupy berneńskiej

Już na wczesnym etapie wojny w pomoc Żydom zaangażowała się grupa polskich dyplomatów i żydowskich działaczy skupiona wokół postaci przedstawiciela RP w Bernie Aleksandra Ładosia.

W Szwajcarii przed wrześniem 1939 roku znajdowało się bowiem ok. 4 tysięcy Żydów posiadających polskie obywatelstwo, a po klęsce Polski i Francji ich liczba zaczęła lawinowo wzrastać. Opiekę nad tą społecznością objął dr Juliusz Kuhl, Żyd z Sanoka, młody absolwent studiów ekonomicznych.

Grupa berneńska. Polscy dyplomaci wymyślili, jak ratować Żydów już na początku wojny

Ładoś zaangażował kierowaną przez siebie placówkę w jak najszerszą pomoc społeczności żydowskiej w okupowanej Polsce. Udostępniał organizacjom żydowskim możliwość wysyłania poczty dyplomatycznej i współpracował z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem przy przerzucie środków pomocowych do zamkniętych w gettach Żydów.

Członkowie grupy berneńskiej wpadli na sprytny pomysł, dzięki któremu można było uratować polskich Żydów. Dyplomaci kupowali u konsulów honorowych państw południowoamerykańskich fałszywe paszporty, które były szmuglowane do Żydów w okupowanej Polsce. Ludzie z takimi paszportami trafiali do obozów internowania we Francji lub na Pawiak, zamiast do obozu zagłady. Fabrykowaniem paszportów zajmował się Konstanty Rokicki.

Lista zidentyfikowanych posiadaczy paszportów latynoamerykańskich zawiera 3262 nazwiska. Nie jest to jednak lista pełna. Działalność grupy berneńskiej finansowały organizacje żydowskie, system przerzutu funduszy wzięło na siebie polskie Ministerstwo Skarbu.

Japoński szlak

Z działalnością grupy berneńskiej łączy się praca Tadeusza Romera, ambasadora RP w Japonii. W październiku 1940 roku dyplomata założył Polski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny (dla uchodźców z Polski i Litwy).

Według informacji Jakuba Kumocha, obecnego ambasadora RP w Turcji, Tadeusz Romer poinformował w lutym 1941 roku polskie MSZ w Londynie o możliwości nabywania paszportów południowo- lub środkowoamerykańskich przez Żydów, którzy po 1939 roku uciekli z ziem polskich okupowanych przez Niemców do sowieckiej strefy okupacyjnej. Takie osoby nie otrzymywały sowieckiego paszportu i groził im powrót w ręce Niemców. Rozwiązanie prawdopodobnie podsunęli Romerowi polscy Żydzi, którzy do Japonii dostali się dzięki wizom wystawionym przez przedstawiciela dyplomatycznego Japonii na Litwie Chiune Sugiharę i polski wywiad wojskowy. 

W liście do poselstwa paragwajskiego w Berlinie konsul honorowy Rudolf Hügli opisuje, że po zajęciu wschodniej Polski przez Rosję polscy dyplomaci w Bernie poprosili go o wystawienie "niektórym polskim obywatelom, znajdującym się pod rosyjskim panowaniem" paragwajskich dokumentów tożsamości. Dzięki temu - jak opisywał konsul Hügli - Rosjanie traktowali takie osoby jak cudzoziemców i otrzymywały one prawo swobodnego przejazdu do Kobe w Japonii. Działające tam Poselstwo RP wydawało im polski paszport.

Romer osobiście zabiegał o przedłużenie Żydom wiz przejściowych i wystawienie wjazdowych do Kanady, USA, Palestyny i państw Ameryki Południowej. Swoją działalność ambasador prowadził również w Szanghaju, dokąd pracownicy placówki przenieśli się po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Polską przez Japonię we wrześniu 1941 roku.

Droga przez Bałkany i Turcję  

Zaangażowany w akcję wizową był także Konsul Generalny RP w Stambule Wojciech Rychlewicz. Metoda dyplomaty polegała na wystawianiu setkom polskich Żydów fałszywych zaświadczeń o tym, że są oni polskimi katolikami. To pozwalało im na ominięcie restrykcyjnego systemu wizowego państw południowoamerykańskich, wprowadzającego limity dla Żydów i brytyjskiej Białej Księgi, która praktycznie wykluczała emigrację Żydów do Palestyny.

O zniesienie limitów Białej Księgi i udostępnienie wiz wyjazdowych żydowskim uchodźcom z okupowanej Polski starał się również - jak wskazuje dr Alicja Gontarek - Władysław Günther-Schwarzburg, poseł RP w Grecji. Apele do brytyjskich władz kierował nawet po tym, jak klęska Grecji w starciu z siłami Osi zmusiła go do zamknięcia placówki dyplomatycznej. Starał się nawet na własną rękę wyekspediować statkiem "Warszawa" Żydów do Palestyny i Egiptu, jednak również ta inicjatywa nie znalazła wsparcia ze strony brytyjskiej. 

Serwis specjalny - sprawiedliwi.polskieradio24.pl

Bartłomiej Makowski

Londyn 1943. Młody brytyjski reporter szuka tematów, które nadałyby tempa jego karierze. Pewnego majowego dnia trafia na sprawę samobójczej śmierci tajemniczego przybysza z Polski. Temat, wydawałoby się, jakich wiele, ale dziennikarz, wiedziony przeczuciem, postanawia przyjrzeć się losom zmarłego.

Wkrótce okaże się, że trafił na historię tak dramatyczną i wstrząsającą, że cały świat powinien o niej usłyszeć. Zmarły nazywał się Szmul Zygielbojm. W okupowanej Polsce zostawił żonę i troje dzieci i ruszył z tajną misją najpierw do Nowego Jorku, a potem do Londynu. Miał donieść przywódcom zachodniego świata o ogromie zbrodni popełnianych przez Niemców na milionach europejskich Żydów.

Zygielbojm natrafiał na mur obojętności i niezrozumienia. Zdał sobie sprawę, że nie jest w stanie sprawić, aby ktokolwiek ruszył na pomoc jego mordowanym braciom, którzy w akcie ostatecznej desperacji chwycili za broń w warszawskim getcie. Załamany swą bezsilnością, postanowił więc poświęcić życie, w nadziei, że taka ofiara nie pozostanie niezauważona. Teraz jego historia jest w rękach młodego dziennikarza, który będzie dążył do tego, żeby prawda wreszcie ujrzała światło dzienne.

– Ten temat przewijał się od dawna, ale trochę się go bałem. Trafiłem na niego jakieś 20 lat temu, podczas spotkań z Markiem Edelmanem w Łodzi. Namawiałem go wtedy na film dokumentalny, ale on powiedział: "Jaki ze mnie bohater, Zygielbojm to jest bohater!" – wspomina reżyser filmu Ryszard Brylski.

– O ile Wojtek Mecwaldowski gra postać prawdziwą, o tyle moja jest fikcyjna. To polska Żydówka, która przed wybuchem wojny zdążyła wyjechać z Polski do Londynu. Jej mąż i syn nie zdążyli, zostali w kraju, podobnie było z rodziną Zygielbojma – podkreśla Karolina Gruszka, filmowa Ewa Zemler, która "obserwując walkę i determinację głównego bohatera, czerpie inspirację i nadzieję, żeby żyć".

– Postać Szmula Zygielbojma jest ważna, ona o czymś mówi. Dziś żyjemy w innych czasach, chyba nie mógłbym pojąć, że byłbym w stanie poświęcić siebie i swoją rodzinę dla jakiejś idei – mówi Wojciech Mecwaldowski, grający tytułową rolę.

Ponadto w audycji: 

• 7. Warszawski Festiwal Filmów Koreańskich (5-10.11.2021) – rozmowa z Joanną Łapińską, dyrektorką artystyczną festiwalu, zapowiedzi programowe;
• premiera dokumentalna: "Obłoki śmierci. Bolimów 1915" – spotkanie z reżyserem filmu Ireneuszem Skruczajem;
• piosenki z filmów, muzyka filmowa.

***

Tytuł audycji: Trójkowo, filmowo
Prowadzi: Ryszard Jaźwiński
Data emisji: 6.11.2021
Godzina emisji: 16.08

mat. prasowe/mk