19 lutego 1812 roku w Paryżu urodził się Zygmunt Krasiński, poeta, dramatopisarz, prozaik, filozof, autor "Nie-Boskiej komedii", zaliczany w XIX wieku obok Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza do trójki polskich "wieszczów”.

Przyszedł na świat w bogatej rodzinie potomków polskich magnatów. Ojciec Zygmunta – Wincenty Krasiński - był generałem w służbie Napoleona Bonapartego, dowódcą elitarnej formacji wojska polskiego 1. Pułku Szwoleżerów w gwardii przypisanej do ochrony samego cesarza. Ojcem chrzestnym Zygmunta był sam Napoleon, choć to nie on trzymał go do chrztu. Nadano mu, zgodnie z tradycją, pięć imion – Napoleon, Stanisław, Adam, Feliks i Zygmunt. Był jedynakiem. Matkę stracił, gdy miał kilkanaście lat. Ojciec drugi raz się nie ożenił, poświęcił się wychowaniu syna. Chciał, żeby ten spełnił jego wszystkie życiowe aspiracje. Jednym z założeń było, że Zygmunt poświęci się pracy w dyplomacji cara Rosji.

"Ludzie usłyszą tylko twarde szczęki. Ja dniem i nocą słyszę serce moje. Ono tak bije na krwi mojej falach jak gwiazda brzmiąca na wirach błękitu…”

Krasiński debiutował w 1828 jako autor makabrycznych "Powieści gotyckich”, w których badacze literatury dopatrzyli się charakterystycznych cech całego pisarstwa Krasińskiego. Jego obsesją było cierpienie, zagłada i śmierć. Całe życie rozdarty był przez wewnętrzny konflikt między życiowym konwenansem a etosem romantycznej walki narodowowyzwoleńczej. W późniejszym czasie – około roku 1847 - wieszcz zastąpił skrajną rozpacz dotychczasowych dzieł przesłaniem etyki chrześcijańskiej, która z czasem, uzupełniona o myśl mesjanistyczną, przerodziła się w żarliwe odniesienia do ewangelicznej miłości.

"Jestem wierszokletą z niebiańskimi dźwiękami w sercu”

- Po odkryciu poezji Norwida, Krasiński został wyrzucony z grona tzw. trzech wieszczów. A mimo wszystko wciąż trwa – mówił w Polskim Radiu prof. Andrzej Fabianowski z Instytutu Literatury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. – Wciąż jest obecny w świadomości społecznej, nie tylko jako autor genialnej "Nie-boskiej komedii”, ale jako największy epistolograf polskiego romantyzmu.

Krasiński jest autorem listów wydanych w trzech tomach pt. "Listy do Delfiny Potockiej". Jan Kott, krytyk literacki, nazwał te listy "najwybitniejszą pozycją polskiego romantyzmu". Delfinę – kobietę wybitnej urody i uzdolnioną sopranistkę, której Fryderyk Chopin chciał słuchać na łożu śmierci i zadedykował "Koncert fortepianowy f-moll" - poznał Zygmunt Krasiński w Neapolu w 1838 roku. Gwałtowny romans przerodził się w najgłębsze uczucie w życiu Krasińskiego, w dodatku odwzajemnione.

W lipcu 1843 roku pod wpływem nacisków ojca ożenił się z Elizą Branicką (1820-1876), malarką, której uczucie i zalety charakteru ocenił dopiero na łożu śmierci. Podyktował wtedy wyznanie, w którym zakwestionował swoje życie: "Głupi, przez całe życie szukałem anioła, nie wiedząc, że mam go przy swoim boku i tym aniołem jest Eliza".

im

W rolach głównych widzowie zobaczyli i podziwiali jako Cześnika Jana Nepomucena Nowakowskiego, a w roli Rejenta Witalisa Smochowskiego. Tych trzech bohaterów prapremiery tworzyło zgrany zespół Lwowskiej sceny teatralnej, na wskroś polskiej i wybitnie klasycznej. Klasycy jednak nie bronili dostępu na scenę sztukom ówczesnym, a tym bardziej wychodzącym spod pióra mistrza Fredry.

Jan Nepomucen Kamiński był uznanym polskim reżyserem, aktorem, dramatopisarzem, tłumaczem, poetą, redaktorem i autorem pism filozoficznych i językoznawczych, ale nade wszystko był wspaniałym dyrektor teatru polskiego we Lwowie. Dbał o ten teatr jak mało kto, rozwinął go repertuarowo z dużym naciskiem na kunszt inscenizacyjny i aktorski. Dlatego też nazywany jest Ojcem galicyjskiej sceny polskiej. Dwaj główni aktorzy, po śmierci Kamińskiego, zaopiekowali się teatrem lwowskim, zostając jego zgodnymi dyrektorami, kontynuując z powodzeniem dzieło poprzednika.

Zarówno Nowakowski jak i Smochowski zasłynęli jako aktorzy komiczni najczęściej będąc odtwórcami ról w komediach Fredry i Moliera. Nowakowski "zaprzyjaźniony był z Aleksandrem Fredrą, który osobiście udzielał mu wskazówek, był także pierwszym Cześnikiem w inscenizacji Zemsty. (...) Jako aktor wywarł znaczny wpływ na rozwój aktorstwa polskiego; w historii teatru uchodzi za twórcę jednego z dwóch nurtów tradycji fredrowskiej, kontynuowanego potem przez Józefa Rychtera" (tyle Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965). W swoim dorobku ma wiele ról Fredrowskich – oprócz Cześnika, także Łatkę ("Dożywocie"), Geldhaba  ("Pan Geldhab"), Radosta ("Śluby panieńskie") czy Jowialskiego ("Pan Jowialski").

"Zemsta" zdawała się być wymarzonym dziełem scenicznym dla dyrektora i reżysera oraz dla dwu wspaniałych aktorów. Całość ciekawa w treści i spisana piękną, ówczesną polszczyzną skrzyła się od dowcipów. Natomiast scena z dyktowaniem listu to prawdziwy majstersztyk komediowy w całej dramaturgicznej twórczości polskich autorów. Z tą sceną zmagali się najwięksi polscy aktorzy w wielu teatrach, równie znamienitych jak ten we Lwowie. Jednym z najsłynniejszych wystawień było to krakowskie, w Teatrze im. Juliusza Słowackiego, a w scenie pisania listu zasłynęli Ludwik Solski jako Dyndalski (ten piszący) i Jerzy Leszczyński jako Cześnik (ten dyktujący).

Sztuka Fredry, oprócz licznych wystawień, była także ekranizowana dwukrotnie w latach powojennych. W 1956 wyreżyserowali ją Antoni Bohdziewicz i Bohdan Korzeniewski, a w 2002 Andrzej Wajda. "Zemstę" trzy razy przeniesiono też na ekran Teatru Telewizji. W 1960 roku Jerzy Kreczmar, w 1972 Jan Świderski i w 1994 Olga Lipińska. Na szczególną uwagę zasługuje ekranizacja Jana Świderskiego, a cały spektakl na lata zapadł w pamięci telewidzów jako najbardziej brawurowe odegranie wszystkich ról tej sztuki. Obsada była wyśmienita: w roli Cześnika Raptusiewicza wystąpił sam Jan Świderski z niesamowicie długimi, spiczastymi wąsami – takimi na wskroś sarmackimi; w roli Rejenta Milczka kapitalny Czesław Wołłejko; Klarę zagrała Joanna Jędryka; Podstolinę dostojna Emilia Krakowska; Papkina po mistrzowsku przedstawił Wojciech Pokora; Dyndalskiego natomiast dość safandułowato odegrał Aleksander Dzwonkowski.

Co ciekawe w przypadku "Zemsty" jest to, że sztuka ma swój wcześniejszy rys historyczny. Fredro otrzymawszy w posagu żony stary zamek Kamieniec w Odrzykoniu dość uważnie go spenetrował. Znalazł tamże dokument opisujący historię wcześniejszych właścicieli. Właścicielami były dwa skłócone ze sobą rody Firlejów i Skotnickich. Historia ich kłótni i pogodzenia się została prawie w całości ukazana w sztuce Fredry. Całość zakończył ślub zawarty w 1630 roku między wojewodzicem Mikołajem Firlejem i kasztelanką Zofią Skotnicką.  Fredro, z kilku historycznych zapisków, ze wzmianek o kłótni i procesie sądowym, po mistrzowsku zbudował cała treść komedii, wypełniając ją piękną polszczyzną. Pierwsza wersja "Zemsty" dzieje się w wieku XVII – wiemy to z daty umieszczonej w testamencie Papkina – 4 czerwca 1664 roku.

Dopiero druga wersja sztuki wprowadza znanych powszechnie bohaterów, a akcja zostaje przesunięta pod koniec XVIII wieku. Czas ten wyznaczają wskazówki zawarte w samej sztuce – dowiadujemy się, że Cześnik w dawnych latach uczestniczył w konfederacji barskiej (zakończonej w 1772 roku). Na czas fabuły wskazują także charaktery i zachowanie poszczególnych bohaterów – na wskroś płynące z kultury sarmackiej.

Jak pisze Jarosław Marek Rymkiewicz w książce "Aleksander Fredro jest w złym humorze": "Zemsta dzieje się w Polsce, czyli wszędzie". Ta polskość sztuki Fredry nie dotyczyła jedynie miejsca zdarzeń, lecz przede wszystkim istoty charakterów poszczególnych bohaterów, tego jak się do siebie odnosili, jak kłócili się i udawali, że chcą się pogodzić, ale każde na swoich warunkach. Tak było w prawdziwej historii, z której Fredro czerpał zdarzenia, tak było w jego sztuce i tak też rzecz się miała nieskończenie wiele razy w przypadku skłóconych Polaków, którzy muszą godzić się na egzystencję obok swojego wroga. Wszak sam Fredro napisał bajkę dla dzieci pod znamienitym tytułem "Paweł i Gaweł", gdzie jeden z drugim robili sobie przykrości wzajemne zmuszeni żyć w jednym domu. Wcześniej taką polskość swarów opisał Wacław Potocki (XVII wiek) w wierszu "Golono, strzyżono". Powiastkę tę znamy znacznie lepiej z późniejszej wersji Adama Mickiewicza i pod tym samym tytułem (XIX wiek).

A z naszej niedalekiej przeszłości przywołać możemy Pawlaka i Kargula – bohaterów filmu "Sami swoi" - którzy jak żywo przypominają Cześnika i Rejenta z "Zemsty" Aleksandra Fredry. Fredro zdaje się sugerować to, co Rymkiewicz nazwał wprost - "tacy właśnie jesteśmy"... mocium panie!

PP

Przyczyny śmierci są różnie określane, od tych wstydliwych (syfilis) do prawdziwie bolesnych (kamica i gruźlica nerek). Odszedł jak pisał – w mroku, tracąc świadomość, uginając się pod brzemieniem bólu.

Nie bez powodu Zygmunt Krasiński określany jest polskim wieszczem, jednym z trzech, obok Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Jego dzieła na trwałe wpisały się w zbiór wspaniałych utworów polskiego romantyzmu. Zarówno "Irydion" jak i "Przedświt", ale przede wszystkim "Nie-Boska komedia", odpowiedziały na "wielkie narodowe oczekiwanie walki o niepodległość, umęczonej pod zaborami, Polski".

Urodził się w Paryżu, też w lutym – 19, w 1812 roku. Tam też zmarł. W całym swoim niedługim życiu wiele podróżował i podczas tych podróży spotkał innych wielkich polskiego romantyzmu. Znał osobiście Adama Mickiewicza – nawet wybrał się z nim na wędrówkę w Alpy – sierpień 1830. Sześć lat później, w Rzymie, poznał Juliusza Słowackiego i nawet zaprzyjaźnił się z nim tocząc w następnych latach swoisty dyskurs literacki. Razem z Cyprianem Kamilem Norwidem, w 1848 roku, stanął w Rzymie w obronie papieża Piusa IX.

Spotykał się i korespondował z Wielkimi, samemu usuwając się nieco w cień. Tym cieniem był dość wymagający ojciec, generał napoleoński, a później lojalny poddany cara Rosji, Wincenty Krasiński. Całe życie, układane przez ojca, pełne prawdziwych romansów, niespełnionych miłości, ostracyzmu otoczenia, zdawało się być niespełnionym pragnieniem szczęścia. Tym właśnie było to romantyczne "osadzenie" duszy Krasińskiego. To ojciec zabronił mu angażować się w jakiekolwiek działania "rewolucyjne" - tu czytaj – powstańcze. Krasiński miał zapewniony tytuł hrabiowski, miał zamożną rodzinę, był ordynatem na Opinogórze, podróżował dowolnie, bez konieczności szukania funduszy potrzebnych do życia. Mógł poświęcić się pisaniu i to właściwie robił.

Jak piszą znawcy polskiego romantyzmu, Alina Witkowska, Ryszard Przybylski, uciekał od tej władzy ojca. "Poeta buntował się, uciekał - i nigdy nie zdołał uwolnić się od wpływu ojca. (...) Wybrał mieszkanie poza krajem, aby uniknąć planów ojca co do jego kariery dyplomatycznej w służbie cara. Ojciec ingerował w jego życie osobiste, podejmował decyzje przerywania romansów, nakazał mu małżeństwo".

Wielu krytyków jego twórczości widziało w działaniach ojca bardziej troskę o syna, skłonnego popadać czy poddawać się złym wpływom, nie służącym ogólnemu rozwojowi, rujnujących dobrobyt, spokój ducha i odpowiednie maniery. Syn przejął od ojca ten rodzaj konserwatyzmu rodowego.

Niewątpliwie Zygmunt Krasiński inaczej patrzył na Polskę, inaczej widział jej przyszłość. Pociągała go romantyczna wizja odzyskania niepodległości. Idąc dalej tropem znawców literatury czytamy: "Poglądy Krasińskiego były zgoła różne od ojcowskich, ale obecny w nich stale motyw feudalny - przypisywanie arystokracji roli przywódczej w rozwoju życia społecznego - był niewątpliwie reliktem dziedzictwa rodowego. W okresie radykalizujących się nastrojów politycznych i powstawania reformatorskich programów społecznych był też Krasiński zdeklarowanym konserwatystą, wrogiem rewolucji, a ostatecznie - wszelkiej walki zbrojnej, również niepodległościowej".

Jak widzą znawcy i biografowie, Zygmunt Krasiński zaczynał od pisania wierszy, co było dość oczywiste w życiu młodego intelektualisty. Później, w początkach jego kariery, zwrócił się w kierunku powieści gotyckiej. Fascynowały go jej immanentne cechy twórcze – mrok, cierpienie, śmierć. Elementy te przewijały się przez większość jego utworów,

nawet tych z okresu późniejszego. Podczas swoich licznych podróży i niejako na przekór ojcu poddał się trendom mesjanistycznym, by zakończyć drogę twórczą na "Psalmach przyszłości" pisanych w duchu ewangelicznej miłości. To właśnie na bazie pierwszej części psalmów toczył dyskurs ze Słowackim, odpowiadając mu w "Psalmie żalu" (czwarty kolejny).

W zakończeniu "Nie-Boskiej komedii" uwidacznia Krasiński jeszcze jeden ze swoich fundamentalnych poglądów, który później pojawia się też w „Psalmach”. Jest nim prowidencjalizm – mówiący o tym, że to Opatrzność kieruje losami ludzi i świata. Tak też widzi w "Psalmach" przyszłość Polski – w modlitewnym "Psalmie dobrej woli" wierzy, że ojczyzna nasza jest nieskalana i może zmartwychwstać i że "odzyska wolność wyłącznie mocą swojego i narodu ducha".

PP