W wyborach z 4 czerwca 1989 roku opozycja zdobyła 99 ze stu miejsc w Senacie i 161 w Sejmie, czyli maksymalną liczbę, na jaką zgodziła się rządząca PZPR. Wynik wyborów zmienił układ sił politycznych. 24 sierpnia 1989 roku Tadeusz Mazowiecki został pierwszym, od zakończenia II wojny światowej, niekomunistycznym szefem rządu w Europie Środkowo-Wschodniej.

Wybory 4 czerwca 1989 - kliknij w obrazek i zobacz serwis specjalny

Podczas rozmów Okrągłego Stołu NSZZ "Solidarność" i obóz rządzący doszły do porozumienia, w myśl którego opozycja miała dysponować nie więcej niż 35 proc. mandatów w Sejmie, co dawało maksimum 161 miejsc. Pozostałe były zagwarantowane dla rządzących.

Strona solidarnościowo-opozycyjna traktowała swą zgodę na udział w takich wyborach jako cenę, którą trzeba zapłacić za relegalizację po ośmiu latach Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". Senat był wybierany w sposób demokratyczny, bez wcześniejszych ustaleń co do podziału mandatów. Zarówno opozycja, jak i obóz rządzący nie spodziewały się wyników tak druzgocących dla komunistycznej władzy, która poniosła całkowitą klęskę.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o powstaniu Solidarności:

Wynik wyborów zmienił układ sił politycznych. 24 sierpnia 1989 roku Tadeusz Mazowiecki został pierwszym niekomunistycznym szefem rządu w Europie Środkowo-Wschodniej od zakończenia II wojny światowej. Za przykładem Polski poszły inne kraje bloku komunistycznego, był to początek "jesieni ludów" w Europie, której symbolem stał się upadek muru berlińskiego, 9 listopada 1989 roku.

 im

Przeciwwaga dla NATO

Utworzenie Układu Warszawskiego było odpowiedzią Moskwy na Układy Paryskie z 23 maja 1954 roku, które umożliwiały utworzenie armii RFN oraz przystąpienie tego państwa do NATO. Miał być przeciwwagą dla NATO, któremu przypisywano charakter ofensywny.

Dokument powołujący do życia Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, zwany Układem Warszawskim został podpisany 14 maja 1955 roku w Warszawie. Zawarto go na 20 lat, a następnie przedłużano co dekadę. Pierwszym dowódcą tej organizacji, grupującej armie ośmiu krajów bloku komunistycznego, był radziecki marszałek Iwan Koniew.

Ciałem politycznym UW był Doradczy Komitet Polityczny. W jego skład wchodzili: premierzy rządów państw członkowskich, ministrowie spraw zagranicznych i ministrowie Obrony Narodowej oraz przywódcy partii politycznych. Zadaniem komitetu było wypracowanie jednolitych poglądów w zakresie wspólnej strategii wobec zagrożeń polityczno-militarnych. Najważniejszy organ wojskowy stanowił Komitet Ministrów Obrony.

Internacjonalizm w wydaniu siłowym

Układ Warszawski skompromitował się brutalną ingerencją w sprawy wewnętrzne krajów członkowskich - w Czechosłowacji i na Węgrzech. Po wypowiedzeniu przez węgierski rząd Imre Nagya 1 listopada 1956 członkostwa w Układzie Warszawskim armia radziecka wkroczyła do tego kraju. Z kolei interwencję kilku państw UW w Czechosłowacji w sierpniu 1968 roku uzasadniano "doktryną Breżniewa", zgodnie z którą "suwerenność poszczególnych państw socjalistycznych nie może być przeciwstawna interesom międzynarodowego socjalizmu".

Najlepszą obroną jest atak

Ujawnione po rozpadzie bloku wschodniego dokumenty pokazały "defensywny" charakter Układu, którego plany "obronne" zakładały atak na Europę Zachodnią. Wojsku Polskiemu wyznaczono zadanie opanowania duńskich cieśnin na Bałtyku. Część tych planów ujawnił NATO płk Ryszard Kukliński.

W Układzie Warszawskim broń jądrową posiadała tylko Armia Radziecka. W chwili powstania Układu dysponowała ona 200 bombami jądrowymi; w tym czasie NATO miało 3067 takich ładunków. Broń jądrowa była rozmieszczona na terenie kilku państw Układu Warszawskiego.

Według raportu CIA ujawnionego w 1996 roku ładunki znajdowały się na terytorium NRD, Polski, Czechosłowacji, Węgier i Rumunii. W 1990 roku siły zbrojne Układu Warszawskiego liczyły 3 573 100 ludzi, w tym 347 000 żołnierzy Wojska Polskiego, które było najliczniejszą, po Armii Czerwonej, siłą paktu.  Dla porównania połączone siły zbrojne członków NATO liczyły w 1991 roku 5 174 010 żołnierzy.

Likwidacja Układu Warszawskiego

31 marca 1991 roku na podstawie protokołu podpisanego w lutym w Budapeszcie rozwiązane zostały wojskowe struktury Układu Warszawskiego, całkowicie podporządkowanego Związkowi Radzieckiemu.

Likwidacja Układu Warszawskiego wynikała ze zmian ustrojowych w krajach Europy Wschodniej. Na szczycie w Bukareszcie w 1989 roku zdecydowano o odejściu od doktryny Breżniewa. Po przemianach w latach 1989-1990 państwa członkowskie postanowiły, że stacjonujące w krajach Układu wojska radzieckie powinny opuścić terytorium tych państw. 31 marca 1991 roku zaprzestano współpracy wojskowej w ramach Układu, a 1 lipca 1991 roku w Pradze rozwiązano struktury polityczne. Oznaczało to ostateczną likwidację Układu Warszawskiego.

Układ Warszawski był wojskową organizacją państw Europy Wschodniej, która przez 35 lat gwarantowała radziecką dominację w tej części kontynentu. Był to sojusz polityczno-wojskowy o charakterze ofensywnym, całkowicie podporządkowany ZSRS.

im/PAP

Ocenia się, że w latach 1930-1950 w Związku Radzieckim w 130 operacjach deportacyjnych przymusowo przesiedlono około 6 milionów osób.

Pierwsze wielkie akcje wysiedleńcze, których ofiarą padli Polacy przeprowadzono już w latach 30. Dotknęły one ludność zamieszkałą na tzw. Kresach dalszych (dawnych ziemiach I RP), po 1921 roku włączonych w granice Białorusi i Ukrainy Radzieckiej.

Luty 1940

10 lutego 1940 roku Sowieci rozpoczęli masowe deportacje ludności polskiej z terenów zajętych po 17 września 1939 przez Armię Czerwoną.

Słowo deportacje jest najczęściej kojarzone z czterema wielkimi akcjami wysiedleńczymi przeprowadzonymi przez okupanta radzieckiego na Kresach Wschodnich II RP od lutego 1940 roku do maja-czerwca 1941 roku. Wśród rozlicznych kategorii wrogów ustroju radzieckiego, wobec których przyjęto zasadę odpowiedzialności zbiorowej, w pierwszej kolejności znaleźli się tzw. Osadnicy (tj. wszystkie osoby, które nabyły ziemię w parcelacji na obszarze ziem wschodnich II RP) oraz tzw. Leśnicy, czyli osoby zatrudnione przy ochronie lasów prywatnych i państwowych.

Na mocy podjętej przez Stalina i najwyższe kierownictwo radzieckie decyzji, w nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku w 140 transportach wywieziono na wschód i północ ZSRR około 140 tys. mieszkańców wsi i kolonii na Kresach. Łącznie ofiarą przesiedleń padło prawdopodobnie ponad 1 mln 350 tys. Polaków.

Najliczniejsze grupy deportowanych trafiły do obwodów archangielskiego, nowosybirskiego i swierdłowskiego oraz do Komi i Kraju Ałtajskiego. Deportowanych w czerwcu 1940 roku sowieckie władze zaliczyły do kategorii tzw. specjalnych przesiedleńców. Zostali umieszczeni w osiedlach zarządzanych bezpośrednio przez NKWD, musieli wykonywać nakazane prace. Na opuszczenie miejsca, czy choćby zmianę zamieszkania w jego obrębie, zgodę musiał wydać komendant NKWD.

Ze względu na niezwykle trudne warunku bytowe i wysoki odsetek dzieci w rodzinach, wyjątkowo duża była w tej zbiorowości liczba osób chorujących oraz zmarłych. Był to świat nieustannej troski o pajdę chleba i wyczerpującej, często ponad siły, pracy jako nieodłącznego atrybutu zesłańców. Głód rozumiany dosłownie, doświadczalny fizycznie, który prowadził do skrajnego wyczerpania i śmierci, jak fatum nieustannie krążącego nad zesłańcami.

Podpisanie układu, Londyn 30 lipca 1941. Od lewej: Sikorski, Eden, Churchill i Majski. fot. Wikimedia Commons

Amnestia

Deportowani byli skazani na "wieczne osiedlenie". Podpisany w sierpniu 1941 roku układ Sikorski-Majski przywracał im wolność, ale tylko formalnie. Możliwe było w miarę swobodne przemieszczanie się w obrębie Związku Radzieckiego, ale władze utrudniały korzystanie z tego przywileju. Powrót do Polski w realiach wojny był niemożliwy.

Amnestia dla polskich zesłańców i łagierników spowodowała ich masowy odpływ, w poszukiwaniu lepszych warunków życiowych, do środkowo-azjatyckich republik ZSRR, miejsc formowania armii gen. Władysława Andersa, co często okazywało się fikcją.

Wojenna bieda, niewystarczające przydziały żywności, fatalne warunki sanitarne przyczyniły się do olbrzymiej śmiertelności żołnierzy oraz członków ich rodzin. Ewakuacja armii gen. Andersa wraz z czterdziestotysięczną grupą członków ich rodzin dała możliwość opowiedzenia światu o koszmarze ich przeżyć na zesłaniu.

Pamięć

Dramat osób więzionych i deportowanych na obszarach Związku Radzieckiego przez wiele lat pozostawał w cieniu zbrodni popełnionych przez III Rzeszę. Ich trauma pozostawać mogła jedynie doświadczeniem prywatnym, świadectwem, którego głosić nie było wolno. O dramatycznych przeżyciach mówiono tylko najbliższym, zaufanym, często tak samo dotkniętym przez los jak oni.

Jeszcze w latach 50. byli oni jedną z grup szczególnego ryzyka, "rozpracowywanych" przez organa kontrwywiadu wojskowego (Informacji Wojskowej). O losach zesłańców otwarcie można było pisać jedynie na emigracji, ale tam ich przeżycia nie budziły szerszego zainteresowania poza polskim, wąskim liczebnie, środowiskiem

Dopiero w latach 80. ich doświadczenia zaczęły budzić szersze zainteresowanie w kraju. Ogromną rolę w zbieraniu i zapisywaniu relacji odegrało Archiwum Wschodnie Ośrodka Karta.

Zobacz serwis specjalny poświęcony buntom polskich więźniów w Gułagu.

mjm/bm