Z życiem Poli Negri wiąże się wiele legend. W biografii aktorki kwestią sporną była nawet data jej urodzenia. Na jej nagrobku widnieje 31 grudnia 1899 roku, w innych źródłach pojawiały się kolejne sprzeczne daty. Ostatecznie do metryki aktorki z datą 22 grudnia 1896/3 stycznia 1897 roku (w Królestwie Polskim obowiązywało podwójne datowanie) dotarła Wiesława Czapińska.

Droga do fabryki snów

Kiedy Pola była jeszcze małą dziewczynką jej ojca zesłano na Sybir. W 1902 roku wraz z matką przeniosła się do Warszawy. Tam dziewczynka chodziła do szkoły baletowej i uczęszczała na lekcje aktorstwa. Szybko zauważono jej talent. Pseudonim przybrała od modnej wtedy włoskiej poetki Ady Negri. Na deskach teatru pierwszy raz wystąpiła 1 września 1912. Zagrała wtedy Klarę w "Ślubach panieńskich" w Teatrze Małym w Warszawie. Z kolei jej debiut filmowy miał miejsce w 1914 roku w "Niewolnicy zmysłów".

Kilka lat później wyjechała do Berlina. Najbardziej wartościowe artystycznie filmy z jej udziałem to te z okresu niemieckiego, m.in.: "Oczy mumii Mia", "Carmen", "Madame du Barry", "Sumurun". Z Berlina w wieku 25 lat wyruszyła na podbój Hollywood.

– Pola Negri wniosła do Hollywood powiew czegoś nowego, czegoś innego – słyszymy w audycji Anny Arwaniti z cyklu "Biografia dźwiękowa" w 1997 roku. – Ona nie dała się do końca zmienić. Pozostała dziewczyną z charakterem.

Okres lat 20. XX wieku był czasem rozkwitu jej kariery. Wówczas nagrała aż 20 filmów zarabiając milion dolarów rocznie. – Potrafiła być i zabawna i tragiczna – słyszymy w audycji. – Ernst Lubitsch, jej długoletni reżyser, nie pracowałby z byle kim.

"Kobieta bezwstydna" (ang. "A Woman of the World") – amerykański film niemy z 1925 roku, Pola Negri w roli głównej

Gwiazda światowego formatu

Pierwszego męża poznała, gdy jechała z Warszawy do Berlina w 1919 roku. Wówczas została zatrzymana przez komendanta Straży Granicznej, podporucznika Eugeniusza Dąmbskiego, który zarekwirował kopię jej pierwszego filmu "Niewolnica zmysłów”. Jeszcze w listopadzie tego samego roku para pobrała się. Jednak ten związek  rozpadł się już w 1922 roku. Pola Negri bez wątpienia była kochliwą kobietą. W swoich pamiętnikach sama wspomina o ponad czterdziestu kochankach, w tym o Charlie Chaplinie i Rudolfie Valentino. Jednak wszystkie jej związki prędzej, czy później się rozpadały.

– Życie prywatne Poli Negri, acz pozornie atrakcyjne, było życiem kobiety bardzo nieszczęśliwej – słyszymy w audycji Anny Arwaniti. – Ona nigdy nie osiągnęła tego, co nazywa się szczęściem.

Jak przystało na prawdziwą gwiazdę Pola Negri nie stroniła od ekstrawagancji. Stworzyła swój niepowtarzalny styl: malowała paznokcie, narzucała trendy w makijażu, a także nosiła oryginalne jak na tamte czasy buty.

Odeszła w samotności

Pola Negri była królową filmów niemych. Kiedy te zostały udźwiękowione, aktorka musiała ustąpić miejsca młodszemu pokoleniu. Wówczas wróciła do Niemiec. Kiedy do władzy doszli naziści, zakazano angażowania jej do filmów w związku z jej rzekomym żydowskim pochodzeniem. Podobno w jej sprawie osobiście interweniował sam Adolf Hitler. Wówczas zagrała jeszcze w kilku dobrych filach: w "Mazurce", czy "Tangu Notturno".

Ostatni raz na ekranie pojawiła się w 1965 roku. W 1970 roku opublikowała jeszcze swoje wspomnienia o wiele mówiącym tytule: "Pamiętniki gwiazdy". Pola Negri żyła 90 lat – zmarła 1 sierpnia 1987 roku w San Antonio w USA. Od 2007 roku Lipnowskie Towarzystwo Kulturalne organizuje festiwal "Pola i inni", w czasie którego przyznaje nagrody "Politki".

– Kiedy przeglądam gwiazdozbiór ludzi, których podziwiam i wielbię to Pola Negri znajduje się w czołówce – mówił o aktorce Bogusław Kaczyński. – Może dlatego, że była dziewczyną, która urodziła się w bardzo ubogiej rodzinie i która dzięki własnemu zapałowi, dzięki rzuceniu wszystkiego na szalę światowej kariery, tę światową karierę osiągnęła.

Posłuchaj wspomnień o panience z Lipna na Kujawach, która zawojowała Hollywood

mb

Była żydówką, siostrą poetki Reni Spiegel. Jako ośmiolatka występowała na scenie kabaretu Cyrulik Warszawski, grała na fortepianie, śpiewała, recytowała wiersze Tuwima i Brzechwy. Pojawiła się w epizodycznych rolach w kilku polskich produkcjach filmowych, m.in. w "Gehennie" Michała Waszyńskiego (1938). Przedwojenna prasa okrzyknęła ją "polską Shirley Temple".

Dziennik Reni Spiegel. "Historia na miarę Anny Frank"

W audycji złożonej z archiwalnych nagrań słuchaliśmy opowieści samej Ariany (dziś Elżbiety Bellak), wspominającej nie tylko swoją szybko rozwijającą się karierę ("nie bałam się wyjść na scenę, miałam tupet, poznałam Tuwima i Brzechwę"), lecz także tragiczny los żydowskiego dziecka, któremu cudem udało się przeżyć koszmar Holokaustu.

***

Tytuł audycji: Spotkania po zmroku

Przygotowała: Aldona Łaniewska-Wołłk

Z nagrań archiwalnych: Elżbieta Bellak (Ariana Spiegel), Tomasz Magierski (dokumentalista)

Data emisji: 14.11.2017

Godzina emisji: 21.30

mc/bch

Skromne początki

Urodził się 7 kwietnia 1900 roku jako Adolf Bagiński. Przyszedł na świat w Warszawie i wychował się na Starym Mieście, które wówczas było ubogą dzielnicą.

Późniejszą sławę aktorską zdobył, grając warszawskich cwaniaków. Najbardziej znaną z takich ról był Dodek, w którego wcielił się w kilku filmach.

– On to bardzo dobrze znał z autopsji. Widział tych ludzi. Sądzę, że to, co mamy na ekranie kinowym, to tylko trochę podrysowane artystycznie obserwacje z ulic Starego Miasta – powiedział Tomasz Mościcki, krytyk teatralny i dziennikarz Polskiego Radia, w programie "Alfabet kultury", prowadzonym przez Magdalenę Mikołajczuk.

Karierę aktorską rozpoczął w podrzędnych teatrach pod przybranym nazwiskiem – Dymsza. W 1925 roku dostał angaż w kabarecie Qui Pro Quo, w którym zdobył pierwsze aktorskie szlify i poznał przyszłą żonę, Zofię Olechnowicz. Zdobył wówczas uznanie jako wykonawca skeczów kabaretowych, według scenariusza Juliana Tuwima.

Mistrz komedii

Popularność zdobyta dzięki występom kabaretowym zapewniła mu pierwsze poważne role filmowe. Prawdziwą gwiazdą został wraz z pojawieniem się filmu dźwiękowego, który pozwolił objawić mu w całości komediowy talent.

W dwudziestoleciu międzywojennym wystąpił w 23 filmach i zdobył uznanie publiczności swoją niezwykłą grą aktorską.

– Humor Dymszy jest wciąż aktualny. To, co robił, to nieustanne obnażanie absurdu świata. Bardzo inteligentny dowcip, podszyty głębokim smutkiem i zadumą. Jest to aktorstwo, które można czytać na wielu poziomach, tylko trzeba mu się przypatrzeć – powiedział Tomasz Mościcki.

W czasie II wojny światowej występował w jawnych teatrach, za co dostał upomnienie od Państwa Podziemnego. Z początku próbował powstrzymać się od aktorstwa, ale został przymuszony przez Niemców.

Dzięki występom mógł utrzymać rodzinę i pomóc ludziom zagrożonym przez okupanta. Przez pół roku ukrywał uciekiniera z obozu koncentracyjnego Auschwitz oraz pomógł uwolnić kilka osób z Pawiaka, m.in. aktorkę Mirę Zimińską, która po wojnie nie stawiła się na jego postępowaniu weryfikacyjnym. Po wojnie został niesłusznie oskarżony o kolaborację, co doprowadziło do bojkotu jego występów.

W latach okupacji u Adolfa Dymszy pojawiły się problemy ze słuchem. Kłopoty zdrowotne utrudniły późniejszą karierę aktorską.

– W pewnym momencie grał, nie słysząc tego, co mówią jego partnerzy, i nie słysząc, w jakim tempie gra orkiestra. Chociaż jakimś cudem udawało mu się wstrzelić w te momenty z piosenkami, tekstem, melodią, i wszystko się udawało – powiedziała Magdalena Mikołajczuk w swojej audycji.

Ostatnie lata

W 1949 roku wystąpił w komedii "Skarb", w której wcielił się w postać Alfreda Ziółko, pracownika Polskiego Radia. W 1953 roku, w filmie "Sprawa do załatwienia", zaprezentował pełnię swoich możliwości aktorskich i wystąpił w aż ośmiu rolach.

W 1956 roku zadebiutował jako reżyser z dawnym programem kabaretu Qui Pro Quo. O wrażeniach z tym związanych opowiedział w wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu:

– Zupełnie przyzwoicie się czuję w roli reżysera, ze względu, że pracujemy kolektywnie. Aktorzy idą mi bardzo na rękę, nauczyli się roli świetnie. Na pamięć umiemy jak złoto, tak że poleci premiera – powiedział Adolf Dymsza. – Staramy się tak, żeby to wyglądało na stare, dawne, kochane Qui Pro Quo.

Niestety jego kariera aktorska powoli zmierzała do schyłku. W 1970 roku wystąpił w pożegnalnym filmie "Pan Dodek". Został on zrealizowany w formie wywiadu z młodą dziennikarką, podczas którego stary aktor wspomina swoje życie. W filmie wykorzystano przedwojenne sceny z udziałem Adolfa Dymszy, a w roli dziennikarki wystąpiła jego córka, Anita Dymszówna.

Pozostała po nim legenda, którą można podziwiać na zachowanych do dziś nagraniach. Opowiedział o nich Tomasz Mościcki na antenie Polskiego Radia:

– Oglądałem je z człowiekiem dużo młodszym ode mnie, który nawet nie znał jego nazwiska. Był zachwycony, kiedy kupił tę konwencję, bardzo go to bawiło. Przykład Adolfa Dymszy pokazuje, że sztuka aktorska się nie starzeje. 

sa

83 lata temu, 7 marca 1941 roku został zlikwidowany Igo Sym, jeden z najsłynniejszych kolaborantów i szpiegów III Rzeszy w okupowanej Polsce. W latach dwudziestolecia międzywojennego był słynnym aktorem kina niemego. Został zabity w Warszawie przez grupę bojową Związku Walki Zbrojnej zgodnie z wyrokiem podziemnego Wojskowego Sądu Specjalnego.

Śmierć kolaboranta

Wczesnym rankiem 7 marca 1941 roku do mieszkania Syma zapukało trzech konspiratorów: podporucznik Leszek Kowalewski "Twardy", podporucznik Roman Rozmiłowski "Srebrny" i kapral Wiktor Klimaszewski "Mały".

Drzwi otworzyła gospodyni, która na prośbę niespodziewanych gości zawołała właściciela mieszkania. Roman Rozmiłowski "Srebrny", dowódca grupy, zapytał mężczyznę, czy to on jest Igo Symem. Tuż po usłyszeniu twierdzącej odpowiedzi otworzył do niego ogień, a niemiecki kolaborant padł martwy.

Niemcy w odwecie za zamordowanie Syma rozstrzelali kilkunastu Polaków oraz przeprowadzili aresztowania w warszawskim środowisku aktorów. Do więzienia trafili m.in. Stefan Jaracz i Leon Schiller.

Gestapo podejrzewało o wykonanie wyroku innego znanego aktora – Dobiesława Damięckiego, który wcześniej miał się odgrażać Igo Symowi. Na afiszach zostały rozlepione plakaty informujące o poszukiwaniu aktora oraz jego żony, Ireny Górskiej-Damięckiej. Małżeństwu szczęśliwie udało się dotrwać w ukryciu do końca wojny w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Aktor gestapowiec

Igo Sym przed II wojną światową był uznanym aktorem kina niemego. Po zakończeniu służby wojskowej – najpierw w armii Austro-Węgier, a następnie polskiej – zadebiutował w 1925 w filmie "Wampiry z Warszawy". Wkrótce wyjechał do Niemiec i kontynuował karierę aktorską. Zdołał wystąpić u boku samej Marleny Dietrich.

W latach 30. powrócił do Polski, ale z powodu silnego niemieckiego akcentu – Sym pochodził bowiem z polsko-austriackiej rodziny – nie odniósł sukcesu w filmach dźwiękowych.

Jego los odmienił się dopiero wraz z wybuchem II wojny światowej. Sym, który jeszcze przed wrześniem 1939 roku był podejrzewany o szpiegostwo, szybko wkupił się w łaski okupanta. Dostał status "reichdeutschera", czyli Niemca mieszkającego poza III Rzeszą.

Został dyrektorem niemieckiego teatru i kina w Warszawie oraz otrzymał koncesję na prowadzenie Teatru "Komedia". Ponadto werbował polskich aktorów do wystąpienia w silnie antypolskim filmie propagandowym "Heimkehr".

Igo Sym był również konfidentem Gestapo i penetrował środowisko artystyczne, a jego wyniosła postawa przyniosła mu status jednego z najbardziej znienawidzonych ludzi w Warszawie.

– Często mówimy, że w Polsce nie było kolaboracji politycznej. Rzeczywiście nie powstały władze kolaboranckie, takie jak w Norwegii, Słowacji lub Francji, ani nie było kolaboracji militarnej na wzór ochotników do walki ze Związkiem Radzieckim – mówił w 2005 roku prof. Jerzy Eisler w audycji  z cyklu "Encyklopedia II wojny światowej". – Gdy mówimy o Polsce trzeba bardzo wyraźnie podkreślić, że nam na szczęście Niemcy nie dali szansy na stworzenie płaszczyzn kolaboracji, zamiast której w Polsce była okrutna okupacja.

sa

Przyszedł na świat 22 listopada 1901 roku w rodzinie zasymilowanych Żydów, którzy pod koniec XIX wieku przenieśli się z Rosji na teren polski. Od dziecka interesował się sztuką. Chodził do szkoły muzycznej, pasjonował się malarstwem i był częstym gościem kinoteatrów.

Zdobywanie doświadczeń

W 1920 roku, czując się prawdziwym patriotą, zaciągnął się do wojska na ochotnika i bronił stolicy przed bolszewickim najeźdźcą. Po zwolnieniu do cywila studiował filozofię, a potem chemię, na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak cały czas nie dawały o sobie zapomnieć marzenia o sztuce. Wyjechał więc do Wiednia, gdzie pracował na planach filmowych, między innymi u Mihalya Kertesza, który jako Michael Curtiz zasłynął później filmem "Casablanca" (1942) oraz u słynnego Roberta Wiene w "Kawalerze srebrnej róży" z 1925 roku.

Pierwsze filmy

Następnie wrócił do Polski i rozpoczął karierę filmową. Pierwszym jego obrazem był "Huragan" z 1928 opowiadający o sentymentalnej miłości z czasów powstania styczniowego. Wbrew pozorom nie była to więc adaptacja słynnej powieści Wacława Gąsiorowskiego pod tym samym tytułem, której akcja osadzona jest w czasie wojen napoleońskich.

Choć ta niema produkcja wyróżniała się wysublimowaną kompozycją kadrów, które nawiązywały do obrazów Artura Grottgera, nie spotkała się jednak z entuzjastycznym przyjęciem krytyków.

Kolejne dwa filmy Lejtesa także podejmowały tematykę historyczną, jednak nie zachowały się. Chodzi o obrazy "Z dnia na dzień" (1929), opowiadający historię osadzoną w czasie I wojny światowej oraz "Dzikie pola" (1932), którego tematem były wydarzenia na polskim wschodnim pograniczu po zakończeniu działań wojennych w 1918 roku. "Dzikie pola" to także pierwszy film dźwiękowy w dorobku Lejtesa.

Katolicyzm dla wybranych

Kolejne dzieło reżysera, w przeciwieństwie do poprzednich, odniosło już spory sukces. "Pod twoją obronę" (1933) to melodramat o sparaliżowanym pilocie, w którym wątki miłosne idą w parze z religijnymi. Niestety Lejtes nie mógł w pełni cieszyć się sukcesem, ponieważ jego nazwisko zostało usunięte z napisów filmu. Producenci nie chcieli bowiem drażnić środowisk endeckich nazwiskiem żydowskiego twórcy.

Przeciwko rusyfikacji

Pierwszym sukcesem twórcy, z którego mógł się w pełni cieszyć był więc dopiero nagrodzony na festiwalu w Moskwie film "Młody las" (1934), odnoszący się do wydarzeń z okresu rewolucji 1905 roku. Była to opowieść o buncie uczniów zrusyfikowanego gimnazjum przeciwko nauczycielom, którzy piętnują wszystkie przejawy polskości. Film, który był adaptacją sztuki Jana Adolfa Hertza, odznaczał się świetną inscenizacją scen zbiorowych oraz barwnymi portretami psychologicznymi postaci, w które wcielili się najlepsi polscy aktorzy (między innymi Michał Znicz i Stefan Jaracz).

W "Róży" na podstawie prozy Stefana Żeromskiego Lejtes powrócił do rewolucji 1905 roku. Ingerencja cenzury wymusiła na twórcy złagodzenie rewolucyjnej wymowy oryginału, mimo to jednak film posiadał liczne walory artystyczne. Lejtes dobrze oddał dramat rewolucjonistów, którzy byli zmuszeni do walki nie tylko z caratem, ale też ze sceptycznie nastawionym polskim społeczeństwem oraz z własnymi słabościami. Ważne okazały się też walory estetyczne filmu takie jak dynamiczne jazdy kamery, gra światłocienia czy ekspresyjne punkty widzenia kamery. Z tych powodów "Róża" bywa czasem porównywana z filmami Andrzeja Wajdy z okresu polskiej szkoły filmowej.

Wielkie widowisko

Kolejny film, "Barbara Radziwiłłówna" (1936), był największym filmowym widowiskiem kostiumowym dwudziestolecia i cieszył się ogromną popularnością, mimo że grzeszył niestety nadmiernymi uproszczeniami fabuły, które upodabniały go do prostych historycznych melodramatów, jakie kręcono w tamtym czasie. Tu również twórcy skupili się na wątku romantycznym, nie licząc się zbytnio z prawdą historyczną.

Najlepszy film

Józef Lejtes w pełni objawił swój talent dopiero w filmie "Dziewczęta z Nowolipek" (1937), który jest adaptacją powieści Poli Gojawiczyńskiej. Tym razem wątek melodramatyczny pełni rolę drugorzędną, a na pierwszy plan wysuwa się ambicja ukazania codzienności. Dzięki temu Lejtesowi udało się zrealizować prawdopodobnie jedyny udany film społeczny dwudziestolecia międzywojennego. Ostatni przedwojenny film Lejtesa – adaptacja "Granicy" Zofii Nałkowskiej z 1938 roku, niestety nie utrzymał już tego poziomu.

Wojenna zawierucha

Dynamicznie rozwijającą się karierę filmową Lejtesa przerwał wybuch wojny. Reżyser dołączył do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich w Palestynie. Jako członek grupy filmowej w 1943 roku zrealizował dokumentalny film wojenny pod tytułem "Od Latrun do Gazali", którego fragmenty zostały włączone następnie do filmu "Od Homs do Tobruku".

Po wojnie Lejtes pracował w kinematografii izraelskiej i brytyjskiej. Na zamówienie organizacji syjonistycznej nakręcił "Wielką obietnicę" (1947), a po utworzeniu państwa Izrael jeden z pierwszych filmów nowo powstałej kinematografii – "Wierne miasto".

Niepełna kariera za oceanem

Od 1952 roku Lejtes pracował w Stanach Zjednoczonych, głównie przy produkcjach telewizyjnych. Do najciekawszych jego osiągnięć z tego okresu należy reżyseria jednego z odcinków słynnej "Bonanzy" w 1969 roku oraz części odcinków z serii "Alfred Hitchcock przedstawia".

Józef Lejtes nie zrobił wielkiej kariery za oceanem, ale dla początków polskiej kinematografii miał znaczenie pierwszorzędne.

- Nie bał się niczego – mówił filmoznawca Marek Hendrykowski o Józefie Lejtesie w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu. – Był nie tylko reżyserem, był kimś więcej. Starał się być kreatywnym producentem – dodawał, doceniając ogromne znaczenie Lejtesa dla raczkującej branży filmowej w okresie międzywojennym.

Wydaje się też, że nawet filmowcy należący do działającej w latach 50. słynnej polskiej szkoły filmowej, niesprawiedliwie nie doceniają pośredniego wpływu tego twórcy na ich własne filmy.

az

Wieńczysław Gliński był synem znanego aktora przedwojennego, Edwarda Szupelaka-Glińskiego, co miało zasadniczy wpływ na ukierunkowanie zainteresowań chłopca. Na scenie zadebiutował jeszcze jako dziecko u boku ojca w inscenizacji "Jasia i Małgosi" Braci Grimm. 

- Zaczynałem bardzo wcześnie, bo w wieku 11 lat w wileńskiej "Kukułce" - mówił Wieńczysław Gliński w audycji Hanny Liszewskiej w Polskim Radiu w 1986 roku. - A potem przenieśliśmy się do Warszawy, gdzie też dużo grałem u boku ojca - dodawał aktor.

Jeszcze za czasów wileńskich młody Gliński wystąpił m.in. w słynnej inscenizacji "Dziadów" w reżyserii Leona Schillera.

Lata wojenne

Gdy wybuchła wojna, Gliński miał 18 lat. Studiował w podziemnym Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, a także występował w tajnych przedstawieniach.

- W czasie wojny graliśmy nielegalnie "Warszawiankę". Wszyscy, w mundurach podchorążych, jeździliśmy przez miasto od szkoły do szkoły z płaszczami tylko narzuconymi na mundury - mówił Wieńczysław Gliński w audycji Polskiego Radia. - Byłem też żołnierzem najpierw w podchorążówce, potem w AK. W czasie Powstania walczyłem na Ochocie, choć nie mieliśmy prawie broni i szybko nasz oddział szybko zlikwidowano. Potem byłem w obozach - wspominał aktor.

Przez pewien czas Gliński był więźniem obozu koncentracyjnego na Majdanku, a następnie w Sachsenhausen.

Lata powojenne

Po wojnie błyskawicznie powrócił do aktorstwa. Początkowo występował w Teatrze Miniatur Syrena w Łodzi. Jednak już po roku związał się z Teatrem Polskim w Warszawie za sprawą jego ówczesnego dyrektora, Arnolda Szyfmana. Gliński z przerwami związany był z tym teatrem w latach 1946-1983. W międzyczasie pracował także w Teatrze Komedii oraz w Teatrze Narodowym. O pracy w pierwszych latach powojennych aktor wypowiadał się następująco:

- Miałem okazję grać z wielkimi aktorami: Juliuszem Osterwą, Mieczysławą Ćwiklińską, Ludwikiem Solskim. Myślę, że na pewno przejąłem od nich to, że teatr poza tym, że był moim zawodem, zawsze był też dla mnie drugim domem - mówił Gliński w audycji Polskiego Radia.

Był uważany za aktora wszechstronnego. Z jednej strony dobrze radził sobie w rolach amantów, z drugiej sprawdzał się jako aktor charakterystyczny. Często występował też w przedstawieniach o bardzo różnorodnej tematyce i stylu.

- Bardzo lubię grać w komedii, którą uważam za gatunek trudny. Ale lubię zmienność ról: raz grać dramat, raz komedię, raz człowieka szlachetnego, a raz kogoś o gorszej posturze psychicznej - mówił Wieńczysław Gliński w audycji Polskiego Radia. - W ogóle najbardziej lubię grać w teatrze. Bezpośredni kontakt z widzem jest dla aktora najważniejszy. Natomiast film i telewizja dają możliwość uwiecznienia roli. To jest bardzo ważne, bo to po nas pozostaje - dodawał Gliński.

Kino

Aktor zadebiutował w kinie w 1955 roku tytułową rolą w filmie "Sprawa pilota Maresza" w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Potem posypały się kolejne propozycje. Rok później wystąpił w słynnym filmie Andrzeja Wajdy pod tytułem "Kanał", w którym wcielił się w porucznika "Zadrę".

- Moje doświadczenia wojenne były pewnego rodzaju ułatwieniem przy graniu w filmie "Kanał". Nie musiałem uciekać się do wyobraźni, żeby odnaleźć się w specyficznej, powstańczej rzeczywistości - powiedział Gliński w audycji Hanny Liszewskiej. 

Za rolę kapitana Grabińskiego w filmie "Orzeł" (1958) w kolejnym filmie Leonarda Buczkowskiego, razem z Bronisławem Pawlikiem i Aleksanderem Sewrukiem, otrzymał srebrny medal na pierwszym Festiwalu Filmowym w Moskwie.

Na przestrzeni lat Wieńczysław Gliński wystąpił w ponad stu rolach w filmach, serialach i Teatrach Telewizji. Należy jednak dodać, że możliwość grania w filmach nieprzerwanie przez kilkadziesiąt lat łączyła się z pewną uległością aktora wobec obowiązującej władzy. Na przykład w 1981 roku opowiedział się przeciw bojkotowi radia i telewizji ogłoszonemu przez aktorów protestujących przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego.

Ostatnie role

Gliński występował do późnych lat. W 2008 roku aktor po raz ostatni pojawił się na ekranach: srebrnym, w serialu "Glina" w reżyserii Władysława Pasikowskiego i kinowym w filmie fabularnym "Jeszcze nie wieczór" w reżyserii Jacka Bławuta, w którym zagrał samego siebie. Ten szczególny obraz opowiada bowiem o wiekowych mieszkańcach Domu Aktora w Skolimowie, którzy za namową nowo przybyłego pensjonariusza postanawiają wystawić "Fausta" Goethego w ośrodku karnym. Mieszkańcy najsłynniejszego domu starców w Polsce grają więc niejako samych siebie, a film jest debiutem fabularnym reżysera, który przez lata był wybijającym się dokumentalistą, czemu należy zawdzięczać specyficzną konwencję filmu znajdującego się na styku filmu fabularnego z dokumentalnym.

Teatr Polskiego Radia

Wieńczysław Gliński stworzył również wiele kreacji w Teatrze Polskiego Radia, co szczególnie sobie cenił:

- Bardzo lubię współpracę z radiem. To jakiś specjalny, intymny sposób porozumiewania się z ludźmi – mówił aktor w audycji Hanny Liszewskiej w Polskim Radiu.

az

Z teatru do filmu

Urodził się 24 lipca 1900 roku w Warszawie. Był synem Zofii Florentyny Ostrowskiej i Aleksandra Daniela Żabczyńskiego – pułkownika armii rosyjskiej i generała dywizji Wojska Polskiego.

Przyszły aktor uczęszczał do warszawskiego Gimnazjum generała Pawła Chrzanowskiego (obecnie XVIII Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego), a także do Gimnazjum Męskiego Kazimierza Kulwiecia. W 1919 roku Żabczyński wstąpił do Szkoły Podchorążych w Poznaniu, którą ukończył w stopniu oficera 1 pułku artylerii polowej. Następnie uczęszczał do Warszawskiej Szkoły Gry Sceniczno-Filmowej Janiny Petekiewicz i jednocześnie studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim – tam zapisał się do kółka dramatycznego prowadzonego przez Edmunda Wiercińskiego, który był związany z Teatrem "Reduta" Juliusza Osterwy i Mieczysława Limanowskiego.

Za namową kolegi Żabczyński zgłosił się do teatru w 1922 roku i został przyjęty do zespołu. Tam też poznał Marię (Marynę) Zielenkiewicz, którą rok później poślubił.

Historyk Sławomir Koper w swojej książce "Gwiazdy Drugiej Rzeczpospolitej" pisał, że w grupie Osterwy nie było miejsca na gwiazdorstwo. Liczył się jedynie efekt finalny, czyli wystawienie dobrego przedstawienia. Teatr "Reduta" był niewielki – widownia liczyła zaledwie trzysta miejsc – a scena była na poziomie pierwszego rzędu. Widz miał więc możliwość bliskiego obcowania z aktorem. Kostiumy i scenografia były ograniczone do minimum, ponieważ stawiano na prostotę.

Żabczyński zadebiutował na deskach teatru 24 grudnia 1922 roku, gdy zagrał niewielką rolę w "Pastorałce" w reżyserii Leona Schillera. W Teatrze "Reduta" pracował przez dwa lata, po których przeniósł się do Teatru im. Bogusławskiego. W kolejnych latach występował między innymi w Teatrze Polskim i Narodowym.

Droga na szczyt

Swój późniejszy status wielkiej gwiazdy dwudziestolecia międzywojennego zawdzięczał jednak nie występom w teatrze, a w filmach. Na dużym ekranie po raz pierwszy pojawił się w 1926 roku w "Czerwonym błaźnie" w reżyserii Henryka Szaro. Produkcja nie odniosła sukcesu, jednak aktor został zauważony przez filmowców, którzy zaczęli go angażować do innych obrazów. W 1928 roku wystąpił w "Dzikusce" w reżyserii Henryka Szaro, a dwa lata później w "Janku muzykancie" Ryszarda Ordyńskiego.

W 1931 roku Żabczyński zagrał adwokata Farra w polsko-amerykańskiej produkcji "Kobieta, która się śmieje" Ryszarda Ordyńskiego. Był to pierwszy film dźwiękowy w dorobku aktora. Obraz stał się komercyjnym sukcesem. Przełom w karierze Żabczyńskiego nastąpił jednak cztery lata później, gdy został zaangażowany do "Manewrów miłosnych" w reżyserii Jana Nowina-Przybylskiego i Konrada Toma. Była to lekka komedia muzyczna, której akcja kręciła się wokół perypetii miłosnych porucznika pułku huzarów Niko Quantiego (Żabczyński) i baronowej Kolmar (Tola Mankiewiczówna).

Od tego momentu aktor regularnie pojawiał się na dużym ekranie – w sumie do wybuchu II wojny światowej zagrał w ponad dwudziestu produkcjach. W samym tylko 1936 roku wystąpił w pięciu filmach. Jednym z nich była komedia "Ada! To nie wypada!" Konrada Toma. Żabczyński wcielił się wówczas w postać Freda, ukochanego tytułowej bohaterki granej przez Lodę Niemirzankę. W tym samym roku pojawił się również w obrazie "Będzie lepiej!" Michała Waszyńskiego. W filmie wystąpili także słynni lwowscy batiarzy – "Szczepko" (Kazimierz Wajda) i "Tońko" (Henryk Vogelfänger).

- Stworzył własny typ filmowego bohatera. Nie był ani romantyczny jak Mieczysław Cybulski, ani chmurny jak Zbigniew Sawan. Z powodzeniem rywalizował zarówno z Franciszkiem Brodniewiczem, który należał do starszego pokolenia, jak i ze swoimi równolatkami, na przykład Adamem Brodziszem - mówi krytyk filmowy i historyk kina dr Andrzej Kołodyński na antenie Polskiego Radia. 

W latach 30. artysta był także członkiem zespołu wielu popularnych warszawskich teatrzyków rewiowych – między innymi "Morskiego Oka", "Perskiego Oka", "Kameleona", "Rexa" i "Cyrulika Warszawskiego".

Łamacz niewieścich serc

Dzięki swoim filmowym kreacjom aktor szybko zdobył popularność i pozycję naczelnego amanta polskiej kinematografii.

- Obdarzony urodą, osobistym urokiem, świadomy swoich atutów. Z upodobaniem grywał playboya z pieniędzmi, o mocnej pozycji społecznej. Także w życiu publicznym Żabczyński przypominał swoich bohaterów. Miał słabość do wykwintnych strojów i bywał w snobistycznych towarzystwach - podkreśla Andrzej Kołodyński w "Magazynie bardzo filmowym".

Historyk Sławomir Koper w swojej książce "Gwiazdy Drugiej Rzeczpospolitej" pisze, że sława Żabczyńskiego przed II wojną światową była tak wielka, że aktor musiał raz na pół roku na własny koszt remontować klatkę schodową kamienicy, w której mieszkał. Wszystko to z powodu zakochanych fanek, które licznie "ozdabiały" ściany budynku swoimi wpisami.

Żabczyńscy tworzyli udane małżeństwo. Tylko raz w ich związku zawitał kryzys, a był on związany z romansem aktora z tancerką Lodą Halamą.

Bohater narodowy

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Gdy wybuchła II wojna światowa, Żabczyński otrzymał pobór do wojska. Był uczestnikiem wojny obronnej 1939 roku. Później został internowany w obozie na Węgrzech, z którego udało mu się uciec do Francji, gdzie wstąpił do Wojska Polskiego. W 1942 roku został wysłany na Bliski Wschód – przez Irak i Palestynę dotarł do Egiptu. Aktor był również uczestnikiem kampanii włoskiej i został ranny podczas bitwy o Monte Cassino. Za swoje męstwo został uhonorowany między innymi Krzyżem Walecznych, Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, Krzyżem Zasługi i brytyjską Gwiazdą Wojny 1939-1945.

Żabczyński powrócił do Polski w grudniu 1946 roku. W Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej pozostawał pod stałą obserwacją komunistów i miał ograniczone możliwości zatrudnienia.

- To, co wyprawiała bezpieka wobec niego, jak go śledziła, kontrolowała korespondencję... ten człowiek miał bardzo silne nerwy, że to wszystko wytrzymał, że o tym nie mówił - stwierdził autor biografii "Aleksander Żabczyński. Jak drogie są wspomnienia" Ryszard Wolański w audycji "Muzyczna Jedynka".

Wraz z Tolą Mankiewiczówną występował w recitalach przedwojennych szlagierów. W latach 50. grał w Teatrze Polskim Arnolda Szyfmana. Niedługo przed śmiercią zadebiutował również na antenie Polskiego Radia. Nagrał wówczas kilka swoich najbardziej znanych piosenek – "Całuję twoją dłoń, madame", "Jak drogie są wspomnienia" i "Nikt mnie nie rozumie tak jak ty".

Aktor zmarł 31 maja 1958 roku i został pochowany na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim.

jb

Podczas swojej pracy korzystałam z książki historyka Sławomira Kopra "Gwiazdy Drugiej Rzeczpospolitej".