25 lipca 1920 roku do Warszawy przyjechała francusko-brytyjska misja dyplomatyczno-wojskowa na czele z Edgarem Vincentem D’Abernonem.

Misje państw Ententy przebywały w Polsce od czasu odrodzenia państwowości. 400 francuskich oficerów szkoliło  Wojsko Polskie od 1919 roku, wśród nich był Charles de Gaulle, przyszły prezydent Francji. W Polsce przebywała też mniej liczna brytyjska misja wojskowa na czele z gen. Adrianem Cartonem de Wiartem. Obie misje miały nie tylko szkolić polską armię, ale także mediować w konflikcie polsko-ukraińskim i wspierać Polaków w wojnie z bolszewikami. Przede wszystkim ich celem było relacjonowanie swoim rządom o niespokojnej sytuacji w Europie Wschodniej. Nie należy ich mylić z misją pod przewodnictwem D’Abernona.

Rozkaz Kamieniewa - Armia Czerwona idzie w stronę Warszawy i Lwowa

 Konferencja w Spa

Ta została wysłana do Polski w efekcie postanowień konferencji w Spa. Jej głównym tematem miały być spłaty reparacji wojennych dla krajów Ententy przez Niemcy. Od 4 lipca wojska bolszewickie parły niestrudzenie ku Warszawie, dlatego Rada Obrony Państwa postanowiła wykorzystać nadarzającą się okazję, by pozyskać pomoc ze strony państw Ententy. Do Spa udał się premier Władysław Grabski. Niestety, jego starania spełzły na niczym wobec postawy brytyjskiego premiera Davida Lloyda George’a.

- Polska przeszkadzała Lloydowi George’owi w planie realizowanym od stycznia 1919 roku porozumienia się z Rosją Sowiecką – podkreślał prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa". – Polska akcja była mu nie na rękę. Kiedy obrona łamała się pod naporem ofensywy Armii Czerwonej, Lloyd George zacierał ręce.

Brytyjski premier uzależnił mediacje Ententy w sprawie polskiej od warunków, które oznaczały de facto kapitulację Polski: Uznanie wschodniej granicy Polski na środkowym Bugu, czyli na tzw. Linii Curzona, która odpowiadała granicy zaboru rosyjskiego po trzecim rozbiorze Polski, zrzeczenie się przez Polskę Wilna na rzecz Litwy i złożenie w ręce alianckie przyszłości Galicji Wschodniej, Śląska Cieszyńskiego i Gdańska.

Odrzucona propozycja

Takie propozycje pokojowe Lloyd George wysłał do Gieorgija Cziczerina  komisarza ludowego spraw zagranicznych Rosji sowieckiej. Na szczęście dla Polski i świata, bolszewicy byli tak pewni swojego sukcesu, że odrzucili propozycje alianckie. Brytyjski premier znalazł się w trudnej sytuacji: z jednej strony nie miał zamiaru angażować swojego państwa w wojnę z bolszewikami, z drugiej – musiał zareagować na potwarz, jaką było zignorowanie jego propozycji.

100 lat temu ruszyła bolszewicka ofensywa. Zatrzymała ją dopiero Bitwa Warszawska

Rozwiązaniem kompromisowym było wysłanie do Polski kolejnej misji wojskowej. Ta wyruszyła z Paryża do Warszawy 22 lipca 1920. Towarzyszyła jej grobowa atmosfera. Przed wyjazdem przebywający tam Ignacy Jan Paderewski ostrzegał wysłanników Ententy, by zaopatrzyli się w samoloty, by wobec pewnego upadku Warszawy mieli się jak ewakuować ze stolicy. Jeszcze gorzej o szansach Polski wypowiadał się Tomasz Masaryk. Prezydent Czechosłowacji był przekonany, że Warszawa padnie, a wszelka pomoc dla Polaków jest bezskuteczna.

Garstka dyplomatów i żołnierzy

Na czele politycznej części misji stał Edgar Vincen D’Abernon, arystokrata, człowiek do zadań specjalnych brytyjskiego rządu. D’Abernona wysyłano wszędzie tam, gdzie ważyły się losy wpływów korony: był nadzorcą długu Banku Ottomańskiego, a po wojnie objął  kluczową placówkę dyplomatyczną – poselstwo w Berlinie. Brytyjczyk początkowo nie był nastawiony pozytywnie do Polski.

- W 1920  roku D’Abernon uważał, że obronę Europy można oprzeć realnie dopiero o Niemcy – stwierdzał prof. Andrzej Nowak w audycji z 2019 roku.

Wojskową częścią misji dowodził Maximie Weygand. Bohater I wojny światowej miał doradzać sztabowi odrodzonego Wojska Polskiego na szczeblu strategicznym.

- Generał Maxime Weygand zachowywał się w sposób niezwykle lojalny, poprawny i fachowy. Nawet po bitwie, gdy już okazało się, że jest zwycięska, nigdy sam nie sięgał po laury zwycięzcy, które na siłę próbowała mu włożyć na głowę polska narodowa demokracja – podkreślał prof. Andrzej Nowak.

"Osiemnasta decydująca bitwa świata"

Niespodziewanie z perspektywy czasu najważniejszym osiągnięciem Międzysojuszniczej Misji aliantów do Polski było wspomnieniowe dziełko, które napisał Edgar Vincent D’Abernon. Broszura "Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata" stanowi kronikarski zapis wrażeń dyplomaty z czasu pobytu w Polsce.

To interesujące świadectwo "człowieka z zewnątrz", który nie do końca rozumie Polaków (D’Abernona dziwią m.in. liczne procesje religijne w Warszawie), ale stara się nakreślić jak najszersze tło wydarzeń, których jest świadkiem. Nie cofa się nawet przed krytyką własnych mocodawców: "Spośród błędnych zapatrywań Zachodnich Mocarstw najniebezpieczniejszym  było mniemanie, że istnieje możliwość zawarcia pokoju z Sowietami".  

Książka D’Abernona na zawsze ustanowiła rangę starcia polsko-bolszewickiego: "Współczesna historia cywilizacji zna mało wydarzeń posiadających większe znaczenie od bitwy pod Warszawą w 1920 roku. Nie zna zaś ani jednego, które było mniej doceniane" pisał w swoim dziele dyplomata.

Jak inne państwa zareagowały na wojnę polsko-bolszewicką? Na kogo mogła liczyć Polska w przełomowych dniach lata 1920 roku? Dowiedzieć się można z serwisu Polskiego Radia i Biura Programu Niepodległa poświęconego Bitwie Warszawskiej [Kliknij w obrazek poniżej]

bm

Na przełomie lipca i sierpnia inicjatywa na froncie wojny polsko-bolszewickiej już od blisko dwóch miesięcy należała do Armii Czerwonej. Wojsko Polskie było spychane do odwrotu. W lipcu siły Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego przełamały front nad rzekami Autą i Berezyną.

Najważniejszym punktem polskiego oporu na drodze na Zachód stał się w tych dniach Brześć nad Bugiem. Wybudowana w XIX wieku przez Rosjan twierdza miała strategiczne znaczenie. Leżała nad Bugiem – naturalną zaporą oddzielającą rdzenne ziemie polskie od terenów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na północ od Brześcia rozciągała się Puszcza Białowieska, na południe od niego Prypeć rozlewała się na szerokich bagnach Polesia. To czyniło z twierdzy ujście leja, którym każda armia prąca z północnego wschodu na zachód musiała przejść.

Twierdza Brześć. Fot. NAC

To było piekło

Tak było i tym razem. Wojska Michaiła Tuchaczewskiego w marszu na Warszawę i dalej na Berlin miały według pierwotnego planu sowieckiej ofensywy spotkać się tutaj z Frontem Południowo-wschodnim Aleksandra Jegorowa. Wobec sukcesów Armii Czerwonej plan uległ zmianie – wojska Tuchaczewskiego miały iść na Warszawę, żołnierze Jegorowa mieli zająć Lwów.

Rozkaz Kamieniewa - Armia Czerwona idzie w stronę Warszawy i Lwowa

Brześć pozostawał jednak ważnym punktem w drodze Tuchaczewskiego na Warszawę. Twierdzę i miasto mieli zająć żołnierze z XVI Armii Frontu Zachodniego. Żołnierze Grupy Poleskiej dowodzonej przez gen. Władysława Sikorskiego bronili się przed przeważającymi siłami wroga przez sześć dni – od 28  lipca do 2 sierpnia.

Po zajęciu miasta rozpoczął się szturm cytadeli. Mieszkańcy Brześcia usiłowali w popłochu skryć się w murach fortecy przed najeźdźcami.

- Było 20 minut po czwartej, gdy trzema bramami równocześnie runęły do centrum fortecy jaszcze z armatami, wozy, konie, spanikowani  ludzie, wrzeszczący, biegnący na oślep, nieprzytomni ze strachu. Jak strumień wody, gdy podniesie się zaporę, przez chwilę zawisa w powietrzu, by potem toczyć się w pianie i szumie, porywać wszystko ze sobą, tak owe spanikowane oddziały wlały się trzema strumieniami do środka twierdzy. Na zbiegu dróg, w samym środku placu uderzyły o siebie wozy – wspominał Mieczysław Lisiewicz, porucznik, żołnierz Grupy Poleskiej.

Najcięższe walki trwały całą noc. Brześć trzeba było ewakuować na wieść o przekroczeniu Buga przez Armię Czerwoną na północ od miasta – twierdzy i całej Grupie Poleskiej groziło otoczenie.

- Wiadomo już było, że wszystkie forty Brześcia, prócz dwóch na zachód, były w ręku wroga. Zalała je po prostu masa ludzka. Powtórzyła się taktyka Brusiłowa z 1915 roku oparta na zasadzie: "stu polegnie, ale trzech przejdzie". Rosjanie zawsze nie dbali o ludzi. Mają ich dosyć. Dla nich ważniejszy jest cel niż człowiek – konkludował Mieczysław Lisiewicz.

Preludium do bitwy warszawskiej

Upadek Brześcia oznaczał rewizję planów polskiej obrony. "Wielka kombinacja" Piłsudskiego, której założeniem było zatrzymanie głównego impetu wojsk bolszewickich na ufortyfikowanych pozycjach i uderzenie z flanki w "miękkie podbrzusze" wojsk nieprzyjaciela miał być pierwotnie realizowany właśnie w oparciu o linię Bugu.

Manewr kontruderzenia w myśl pierwotnej wersji planu miał być wyprowadzony właśnie z twierdzy brzeskiej. Upadek Brześcia zmusił sztab do zmiany miejsca realizacji tej strategii. Ostatecznie bolszewicka nawała została zatrzymana pod Warszawą według dokładnie tego samego scenariusza.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

bm

Konarmia była kołem zamachowym bolszewickiej ofensywy na południu. Na front wojny z Polską została sprowadzona na początku lata 1920 roku i od razu wprowadziła – na nieszczęście wojsk polskich – nową jakość do teatru działań wojennych. Była tym, czym dwie dekady później stały się pancerne zagony Wehrmachtu. Cztery dywizje jazdy stanowiły pięść uderzeniową.

Na poziomie taktycznym  górowały nad Wojskiem Polskim mobilnością – w szybkich zagonach były zdolne do flankowania i otaczania przeciwnika. Były też elementem wojny psychologicznej – szerokie ławy kawalerzystów atakujących galopem przy wtórze krzyków i huku wystrzałów musiał Polakom wychowanym na prozie Sienkiewicza przywodzić na myśl niepowstrzymane hordy Tatarów sprzed wieków.

- Rano nam się wszystko udawało, a wieczorem byliśmy otoczeni. Trzeba się było wycofywać. Pamiętam starcie pod Radziwiłłówką. Stoimy na wzgórzu. Nie bardzo znamy sytuację. Nagle widzimy: idzie na nas co najmniej kilometrowej szerokości ława. Za chwilę zaczęła w nas walić kozacka artyleria. Jak znaleźli się na dwieście kroków od nas, zaczęliśmy szarżować. Otoczyli nas z prawej i lewej strony. Musieliśmy się wycofać. Galopowaliśmy ze dwa kilometry. Wszystko było przemieszane – za sobą miałem bolszewików, przed sobą miałem bolszewików - wspominał walki z Budionnym na antenie Radia Wolna Europa Klemens Rudnicki, wówczas rotmistrz 2 pułku Szwoleżerów Rokitnickich.

Taniec tatarski

Pokonanie Konarmii było warunkiem wykonania wielkiej kombinacji marszałka Józefa Piłsudskiego. Naczelny Wódz wiedział, że bez koła zamachowego sił Budionnego pozostałe dwie armie Frontu Południowo-zachodniego Aleksandra Jegorowa nie stanowią dużego zagrożenia – przekonał się o tym wiosną, podczas wyprawy kijowskiej. Wyeliminowanie Armii Konnej dawało zatem możliwość przerzutu części sił z polskiego Frontu Środkowego nad Wieprz, gdzie doborowe pułki legionowe pod osobistą komendą Marszałka miały uderzyć we flankę wojsk nieprzyjaciela, przeciąć linie komunikacyjne Armii Czerwonej i tym samym zmusić bolszewików do odwrotu.

Problem z zatrzymaniem Konarmii polegał na tym, że siły Budionnego unikały walnej bitwy, skupiając się na taktyce szybkich, głębokich uderzeń. Okazja do wydania bitwy siłom Armii Konnej nadarzyła się, gdy jej dywizje wkroczyły celem zajęcia przedpola Lwowa pomiędzy polskie 2 i 6 Armię.

Wstrząsająca relacja o upadku Brześcia. Dokładnie 100 lat temu bolszewicy zajęli ostatni ważny punkt oporu przed Warszawą

Bitwa trwała 5 dni. Składała się z licznych natarć i kontrnatarć przeciwnych stron. 2 sierpnia szala zwycięstwa przechyliła się na polską stronę, ale do ostatecznej rozprawy z wojskami Budionnego otoczonymi w Brodach nie doszło ze względu na upadek twierdzy brzeskiej – siły Konarmii nie stanowiły już zagrożenia, a priorytetem stało się przegrupowanie sił nad Wieprz.

Remis ze wskazaniem

Źródłem polskiego sukcesu była umiejętność dostosowania się do warunków wojny, które narzucił nieprzyjaciel. Zamiast starać się pobić Budionnego piechotą, Polacy powołali własny odpowiednik Konarmii – Grupę Operacyjną Jazdy gen. Jana Sawickiego. Złożona z dwóch dywizji i samodzielnej brygady jazdy. To ona otrzymała główne zadanie związania walką i – jeśli  będzie to możliwe – rozbicia sił Armii Konnej.

O sukcesie zadecydowało też znakomite dobranie pola bitwy. Obszar walk był relatywnie niewielki, ograniczony ze wszystkich stron rzekami – od zachodu, północy i wschodu ograniczały go widły Styru i Ikwy, od południa – Seret. Niwelowało to największy atut wojsk Budionnego, czyli mobilność.

Bój nie oznaczał rozgromienia Armii Budionnego, nie przyniósł jednoznacznego rozstrzygnięcia taktycznego. Ale był zdecydowanym polskim zwycięstwem strategicznym. Armia Konna odzyskała zdolność operacyjną dopiero w drugiej połowie sierpnia. Największy atut wojsk Budionnego, mobilność wynikająca z konnego charakteru zgrupowania, stała się jednocześnie jej największą słabością – możliwości operacyjne Konarmii były uzależnione od jej poruszania się i zdobywania kolejnych pastwisk.

Zatrzymane siły Budionnego musiały czekać na dostarczenie zapasów owsa, nim mogły ponownie wkroczyć do walk. Polacy mogli przegrupować znaczne siły do Grupy Uderzeniowej nad Wieprz. Decydujące starcie z bolszewikami pod Warszawą miało wkrótce nadejść.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

bm