48 lat temu, 23 marca 1976 roku, zmarł generał Stanisław Kopański, dowódca Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, która uczestniczyła w heroicznej obronie Tobruku.

Szlify oficerskie

Stanisław Kopański urodził się 19 maja 1895 roku w Petersburgu. Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia w Petersburskim Instytucie Dróg i Komunikacji. W 1916 roku powołano go do rosyjskiej armii. Ukończył Oficerską Szkołę Artylerii w Petersburgu i został wysłany na front niemiecki.

Po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji wstąpił do I Korpusu Polskiego dowodzonego przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. W listopadzie 1918 roku Kopański rozpoczął służbę w Wojsku Polskim. Brał udział w walkach o Lwów, a w kwietniu 1919 roku uczestniczył w wyprawie gen. Edwarda Rydza-Śmigłego na Wilno, w której czasie został ciężko ranny i stracił oko. Po kilku miesiącach powrócił do służby i został mianowany dowódcą szkoły podoficerskiej artylerii konnej w Warszawie.

Od września 1919 roku do października 1920 roku walczył na froncie bolszewickim w składzie 1 dywizji kawalerii gen. Juliusza Rómmla. Po zakończeniu działań wojennych kontynuował przerwane studia na Politechnice Warszawskiej, uzyskując dyplom inżyniera dróg i mostów.

Studia zagraniczne

W kwietniu 1924 roku Stanisław Kopański rozpoczął kurs dowódców dywizjonów w Szkole Artylerii w Toruniu. Po jego zakończeniu został wykładowcą balistyki i zastępcą dyrektora nauk w Oficerskiej Szkole Artylerii w Toruniu. W 1925 roku odbył półroczny staż w Fontainebleau we francuskiej Szkole Artylerii. W latach 1927-1929 kontynuował studia w Wyższej Szkole Wojennej w Paryżu.

Po powrocie do Polski pracował w Oddziale III (operacyjnym) Sztabu Głównego w referacie obrony przeciwlotniczej. W maju 1930 roku objął funkcję dowódcy dywizjonu 6 pułku artylerii ciężkiej we Lwowie. W czerwcu 1932 roku został ponownie przeniesiony do Oddziału III Sztabu Generalnego na stanowisko kierownika samodzielnego referatu. Na początku 1935 roku został mianowany zastępcą dowódcy Broni Pancernych w Ministerstwie Spraw Wojskowych.

Od maja 1937 do września 1938 roku Kopański dowodził 1 pułkiem artylerii motorowej w Stryju. Następnie skierowano go na sześciomiesięczny kurs doskonalący dla oficerów dyplomowanych przy Wyższej Szkole Wojennej.

Gen. Marian Kukiel we wstępie do wspomnień Kopańskiego podkreślał jego "piękną przeszłość bojową", "wspaniałą reputację" oraz wysokie wykształcenie techniczne. "Przez staże dowódcze i zagraniczne – pisał gen. Kukiel – obeznał się jak mało kto z zagadnieniami nowoczesnej wojny, ze stanem sił zbrojnych naszych sprzymierzeńców zachodnich i ich myślą taktyczną i operacyjną".

13 marca 1939 Stanisław Kopański został powołany na stanowisko szefa Oddziału III Sztabu Głównego. W tym czasie uzyskał awans na stopień pułkownika dyplomowanego.

Wojna obronna 1939 roku

W czasie kampanii polskiej w 1939 roku pełnił funkcję szefa Oddziału III Sztabu Naczelnego Wodza. 18 września, dzień po sowieckiej agresji na Polskę, przekroczył granicę rumuńską. Oceniając kampanię wrześniową pisał: "Kampanii nie mogliśmy wygrać bez silnej ofensywy sprzymierzonych sił zachodnich w przewidzianym umową terminie. Przy innym planie wojny, bardziej dostosowanym do naszych skromnych sił, może byśmy mogli w tym terminie (około 20 września) być w nieco lepszej sytuacji operacyjnej, niż to miało miejsce. Może by więc nie doszło jeszcze do wystąpienia Rosji przed ofensywą Zachodu".

Gdy tylko Kopański przedostał się do Francji, w tworzonej tam Armii Polskiej powierzono mu funkcję szefa Broni Pancernych Naczelnego Dowództwa. Od kwietnia 1940 roku był organizatorem i dowódcą Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich najpierw w Syrii, a następnie w Palestynie. W 1940 roku uzyskał awans na stopień generała brygady.

Obrona Tobruku

Od sierpnia do grudnia 1941 roku - na czele brygady - brał udział w heroicznej obronie Tobruku, a później w walkach pościgowych o Gazalę i Bardię.

W swoich wspomnieniach pisał: "Główną cechą żołnierza Brygady Karpackiej było poczucie dumy narodowej, wyrosłe na tle głębokiego przywiązania do wolności. Wpłynął na to fakt, że żołnierz ten szedł do Brygady jako ochotnik. (...) żołnierz Brygady od rozpoczęcia kampanii wrześniowej przez dwa i pół roku żył ustawicznie w ruchu i niebezpieczeństwie. Wyrobił się on na zawodowego żołnierza pustynnego, niezdradzającego nigdy kompleksu niższości wobec wroga ani wobec sprzymierzeńców. (...) Brygada Karpacka walczyła jako pierwsza wielka jednostka polska po klęsce wrześniowej w Polsce i pogromie Francji".

Na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej gen. Stanisław Kopański przebywał do lipca 1943 roku.

Śmierć gen. Sikorskiego

We wrześniu 1942 roku objął dowództwo 3 Dywizji Strzelców Karpackich, której podstawę stanowiła dowodzona przez niego wcześniej brygada. Po śmierci gen. Władysława Sikorskiego w katastrofie gibraltarskiej gen. Kopański mianowany został szefem Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

Płk Leon Mitkiewicz, zastępca szefa sztabu Naczelnego Wodza w latach 1941-1943, oceniając gen. Kopańskiego pisał: "Bezwzględnie uczciwy, porządny i szczery człowiek, doskonały fachowiec wojskowy (...), ale jednocześnie nie bardzo wyrobiony politycznie (...) i przesadnie ostrożny, posunięty do skrajności".

Historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz, charakteryzując gen. Kopańskiego jako szefa sztabu NW, zwracał uwagę, że "Dostrzegano również zbytnią ustępliwość i czołobitność generała wobec Brytyjczyków, z którymi nie miał bliższych kontaktów ze względu na nieznajomość języka".

"Kopański – dodaje prof. Wieczorkiewicz – w swej pracy ograniczał się do ram ściśle wojskowych, starając się, dopóki było to możliwe, lojalnie współpracować zarówno z Naczelnym Wodzem, jak i premierem".

Żołnierz wygnany

W 1944 roku gen. Kopański uzyskał awans na stopień generała dywizji. Po zakończeniu wojny był Generalnym Inspektorem Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (w latach 1947-1949). Za przynależność do wspomnianego korpusu został w 1946 roku pozbawiony przez władze komunistyczne w Polsce obywatelstwa polskiego.

Gen. Kopański zamieszkał pod Londynem. Do końca życia czynnie działał w środowisku kombatantów. W latach 1970-1972 był członkiem Rady Trzech. Pozostawił po sobie dwa tomy wspomnień: "Moja służba w Wojsku Polskim 1917-1939" (Londyn 1965) i "Wspomnienia wojenne 1939-1946" (Londyn 1961).

Zmarł w Londynie wiosną 1976 roku. Pochowany został na cmentarzu Northwood.
W ciągu swojego życia został odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari kl. IV i V, Orderem Polonia Restituta kl. I i IV, dwukrotnie Krzyżem Walecznych oraz Złotym Krzyżem Zasługi.

Więcej wspomnień gen Stanisława Kopańskiego na stronie RADIA WOLNOŚCI

pd/PAP

- Generał Bór-Komorowski symbolizował tragiczny los Polski. Myślę, że wciąż nie jesteśmy w stanie ocenić przesłanek, przy których podejmował najtrudniejszą decyzję w swoim życiu, czyli decyzję o wybuchu Powstania Warszawskiego - powiedział historyk Andrzej Kunert w Polskim Radiu.

Początek służby w wojsku

Karierę wojskową rozpoczął w kawalerii armii austro-węgierskiej. W czasie I wojny światowej walczył na wschodnim i włoskim froncie. W listopadzie 1918 roku od razu po odzyskaniu niepodległości wstąpił do powstającego Wojska Polskiego.

W 1919 roku brał udział w wojnie z Ukraińcami, a następnie w walkach z bolszewikami. W czasie wojny 1920 roku dowodził 12. Pułkiem Ułanów, z którym wsławił się w bitwie pod Komarowem, ostatniej wielkiej bitwie kawaleryjskiej w Europie. Odniósł w niej rany, ale nie chciał opuścić swoich żołnierzy na placu boju i walczył aż do zakończenia starcia.

Instruktor kawalerii w dwudziestoleciu międzywojennym

W latach II Rzeczpospolitej służył w garnizonach kawalerii i był instruktorem jazdy konnej w szkołach podchorążych.

Był świetnym jeźdźcem. W okresie międzywojennym brał udział w konkursach jeździeckich, reprezentował też Polskę na igrzyskach olimpijskich w 1924 i 1936 roku. Przez 11 lat dowodził 9. Pułkiem Ułanów Małopolskich.

W 1939 roku w randze pułkownika dowodził Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. W obliczu napiętej sytuacji międzynarodowej, w sierpniu 1939 roku szkołę przeniesiono do Garwolina. Właśnie tam Tadeusza Komorowskiego zastał wybuch wojny.

Służba w konspiracji

We wrześniu 1939 roku dostał rozkaz pomocy w tworzeniu Kombinowanej Brygady Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego. W jej szeregach bronił linii Wisły w okolicach Góry Kalwarii, a walkę zakończył 22 września pod Krasnobrodem.

- Jego wrzesień jest typowy dla większości oficerów Komendy Głównej AK. Najczęściej są to dowódcy pułków lub zastępcy dowódców, którzy biją się do końca września, czasem do początku października i później natychmiast schodzą do podziemia - powiedział historyk Andrzej Kunert na antenie Polskiego Radia w audycji "Postacie XX wieku".

Po uniknięciu niewoli przedostał się do Krakowa i rozpoczął działalność konspiracyjną. Na początku 1940 roku dołączył do Związku Walki Zbrojnej i objął dowództwem nad Obszarem Południowo-Zachodnim. W tym samym roku został awansowany do stopnia generała brygady.

W 1941 roku komendant ZWZ, gen. Stefan Rowecki-Grot rozkazał mu przenieść się do Warszawy oraz objąć dowództwo Okręgu Zachodniego ZWZ.

Komendant Główny Armii Krajowej

14 lutego 1942 roku Związek Walki Zbrojnej rozkazem Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego został przemianowany na Armię Krajową. Po aresztowaniu gen. Stefana Roweckiego-Grota, Tadeusz Bór-Komorowski zajął miejsce jego miejsce jako Komendant Główny Armii Krajowej.

20 listopada 1943 roku wydał rozkaz rozpoczęcia Akcji "Burza". Polegała na przejmowaniu kontroli z rąk wycofujących się Niemców terenów wchodzących w skład II Rzeczpospolitej. Przedstawiciele Armii Krajowej mieli następnie występować przed Sowietami jako pełnoprawni gospodarze ziem polskich.

Jako Komendant Główny Armii Krajowej miał decydujący głos w dramatycznych naradach dotyczących decyzji o wybuchu powstania w Warszawie. To on wydał rozkaz o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego. Na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa dokonał oceny podjętej wówczas decyzji.

- Gdybyśmy zachowali się biernie, Warszawa nie uniknęłaby zniszczeń i strat. Musieliśmy się liczyć z tym, że jeśli stolica stanie się polem bitwy i walk ulicznych między Niemcami a Sowietami, może ją czekać los Stalingradu - powiedział gen. Tadeusz Bór-Komorowski na antenie Radia Wolna Europa.

W czasie Powstania Warszawskiego koordynował przekazywanie informacji o sytuacji w walczącej stolicy i apelował do aliantów o wsparcie w lotniczych zrzutach zaopatrzenia.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

2 października 1944 roku udzielił pełnomocnictwa do zawarcia umowy o zaprzestaniu działań wojennych, a od 4 października znalazł się w niewoli niemieckiej. Przebywał w niej do zakończenia działań zbrojnych.

Kapitulacja Powstania Warszawskiego. Kom. Gł. AK, gen. Tadeusz "Bór" Komorowski po spotkaniu z SS-Obergrupenführerem Erichem von dem Bach-Zelewskim w jego kwaterze w Ożarowie Mazowieckim. 04.10.1944. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Jerzy Kirchmayer: Powstanie Warszawskie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984

Po zwolnieniu z obozu jenieckiego w maju 1945 mógł objąć stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, na które został mianowany 30 września 1944 roku. W czasie jego nieobecności obowiązki Naczelnego Wodza pełnił gen. Władysław Anders.

Losy powojenne

Po zakończeniu wojny osiadł w Wielkiej Brytanii. Był premierem Rządu RP na uchodźstwie w latach 1947-1949. Zmarł 24 sierpnia 1966 roku. Pochowano go na cmentarzu Gunnersbury w Londynie.

Pośmiertnie został udekorowany Orderem Orła Białego, najwyższym polskim odznaczeniem. W Muzeum Powstania Warszawskiego w roku 2008 odsłonięto tablicę ku czci gen. Tadeusza Bór-Komorowskiego.

sa/bs

140 lat temu, 20 maja 1881 roku w Tuszowie Narodowym pod Mielcem urodził się Władysław Sikorski.

- Należał do ludzi cenionych poniżej swej rzeczywistej wartości. Jego decyzje chętnie przypisywano ambicji lub taktyce, a nie rozumnemu patriotyzmowi. Wyróżniał go i wynosił ponad innych przymiot, który zapewniał mu wysoką klasę, a który jest nieodzowny u męża stanu. Rzecz na pozór zwykła, a jakże w istocie rzadka, zwłaszcza w naszym społeczeństwie - tak przedstawiał generała Władysława Sikorskiego jego bliski współpracownik Edward Raczyński, ambasador RP w Londynie.

Więcej archiwalnych nagrań o Władysławie Sikorskim w serwisie - Radia Wolności >>>

Sikorski w ZWC

W roku 1908 był współzałożycielem Związku Walki Czynnej, wchodząc w skład jego Rady Głównej i Wydziału, który odpowiadał za bieżące prace organizacji. Należał także do najważniejszych wykładowców na kursach wojskowych organizowanych przez ZWC.

Był jednym z głównych organizatorów na terenie Galicji wschodniej Związku Strzeleckiego. Po jego utworzeniu w 1910 r. objął stanowisko prezesa Wydziału Związku Strzeleckiego.

W założonym w tym samym roku we Lwowie Polskim Stronnictwie Postępowym pełnił obowiązki sekretarza. W 1912 r. jako jego reprezentant wszedł w skład Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, w której sprawował funkcję m.in. komisarza wydziału wojskowego.

Sikorski w czasie I wojny światowej

9 sierpnia 1914 roku, po wybuchu wojny, mianowany został przez Józefa Piłsudskiego komisarzem wojskowym na Galicję, reprezentującym nieistniejący w rzeczywistości Rząd Narodowy.

Po powstaniu Naczelnego Komitetu Narodowego 17 sierpnia 1914 roku został szefem Departamentu Wojskowego Sekcji Zachodniej.

30 września 1914 roku mianowany został podpułkownikiem i dowódcą 4 pułku piechoty Legionów Polskich. Ostatecznie jednak decyzją austro-węgierskiej Naczelnej Komendy Armii (AOK) i Komendy Legionów pozostał na stanowisku szefa Departamentu Wojskowego.

W październiku 1914 roku przystąpił do organizacji szkoły podchorążych Legionów Polskich w Krakowie, zostając jej pierwszym komendantem.

W połowie 1915 roku, po zajęciu Królestwa Polskiego przez wojska państw centralnych, jego zdecydowane stanowisko, jako szefa Departamentu Wojskowego NKN, co do dalszej rozbudowy Legionów Polskich stało się jedną z przyczyn konfliktu z Piłsudskim, który uważał, że powinna być ona uzależniona od jasnego stanowiska Niemiec i Austrii w sprawie polskiej.

27 października 1918 r. Rada Regencyjna mianowała go szefem sztabu gen. Stanisława Puchalskiego, który dowodził wojskami polskimi w Galicji. Po dotarciu do Przemyśla, gdzie przebywał gen. Puchalski, zaskoczony został wybuchem zbrojnego konfliktu polsko-ukraińskiego. Unikając niewoli, objął dowództwo nad obroną zachodniej części miasta, a następnie udał się do Krakowa w celu zorganizowania pomocy dla Lwowa i Przemyśla.

Niepodległa Polska i wojny polsko-bolszewicka

W listopadzie 1918 roku został mianowany kwatermistrzem Armii Wschód, a w marcu 1919 r., w trakcie ukraińskiej ofensywy, walczył już na czele dywizji piechoty. W sierpniu 1919 roku został dowódcą 9 Dywizji Piechoty i Grupy Poleskiej. W maju 1920 roku otrzymał stopień generała podporucznika (generała brygady). 

W trakcie ofensywy rozpoczętej w lipcu 1920 roku przez wojska sowieckie toczył walki o utrzymanie Brześcia.

11 sierpnia 1920 roku został dowódcą 5 Armii. Stojąc na jej czele przeprowadził kontruderzenie w kierunku Nasielska i Ciechanowa, wiążąc skutecznie od 15 sierpnia siły 15 i 3 Armii Czerwonej. Jego działania w istotny sposób przyczyniły się do zwycięstwa, które przyniosło uderzenie znad Wieprza.

27 sierpnia 1920 roku objął dowództwo nad 3 Armią, z którą z powodzeniem walczył na Wołyniu i Polesiu. Brał udział również w ostatnim etapie walk na froncie białorusko-litewskim. W lutym 1921 r. awansowany został do stopnia gen. porucznika (generała dywizji).

Od 1 kwietnia 1921 do 16 grudnia 1922 roku pełnił obowiązki szefa Sztabu Generalnego.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o wojnie polsko-bolszewickiej:

Sikorski w rządzie

16 grudnia 1922 roku, po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza, objął funkcje premiera i ministra spraw wewnętrznych, które pełnił do 26 maja 1923 roku.

Od 30 listopada 1923 r. do 17 lutego 1924 r. był Generalnym Inspektorem Piechoty, a następnie do 14 listopada 1924 r. ministrem spraw wojskowych w rządzie Władysława Grabskiego.

26 listopada 1925 r. wszedł w skład Rady Wojennej, a 21 grudnia tego samego roku objął dowództwo Okręgu Korpusu VI we Lwowie.

Boczny tor

Wobec zamachu majowego w 1926 roku Władysław Sikorski zachował neutralność. Zwolniony ze stanowiska 19 marca 1928, przeniesiony został do dyspozycji ministra spraw wojskowych. Do września 1939 roku pozostawał bez przydziału służbowego. W 1931 roku opublikował książkę "Polska i Francja w przeszłości i dobie współczesnej". Trzy lata później ukazała się jego najbardziej znana praca "Przyszła wojna. Jej możliwości i charakter oraz związane z nim zagadnienia obrony kraju".

W okresie 1928-1932 przebywał za granicą, głównie we Francji i Szwajcarii. Angażując się w działalność opozycyjną wobec rządów piłsudczyków, był w 1936 roku jednym z inicjatorów utworzenia "Frontu Morges".

Na emigracji

W wojnie obronnej we wrześniu 1939 roku, pomimo starań, nie uzyskał przydziału bojowego. 18 września przekroczył granicę polsko-rumuńską, a 24 września przybył do Paryża. 28 września został wyznaczony dowódcą polskich sił zbrojnych mających powstać we Francji. Dwa dni później prezydent Władysław Raczkiewicz mianował go prezesem Rady Ministrów i ministrem spraw wojskowych.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Premier i wódz naczelny

7 listopada 1939 roku dekretem prezydenckim generał Władysław Sikorski, powołany został na stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. Po klęsce Francji w czerwcu 1940 roku ewakuował się, wraz z prezydentem i rządem, do Wielkiej Brytanii, gdzie ponownie przystąpił do organizacji Wojska Polskiego. 24 grudnia uzyskał stopień generała broni.

W lipcu 1941 roku, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, podpisał układ o współpracy wojskowej ze Związkiem Sowieckim, umożliwiający na jego obszarze organizację polskiej armii. Układ ten wywołał poważny kryzys wewnątrz rządu polskiego, którego główną przyczyną było niesprecyzowanie w nim kształtu polskiej granicy wschodniej. 26 września 1942 Sikorski zrezygnował z funkcji ministra spraw wojskowych.

Tragiczna podróż

Generał Sikorski zginął 4 lipca 1943 roku w katastrofie lotniczej koło Gibraltaru, której okoliczności do dziś nie zostały w pełni wyjaśnione. Po uroczystym pogrzebie w Londynie, pochowany został na cmentarzu polskich lotników w Newark koło Nottingham.

17 września 1993 jego prochy spoczęły w krypcie św. Leonarda w podziemiach katedry na Wawelu.

pd/mk

81 lat temu, w nocy z 15 na 16 lutego 1941, miał miejsce pierwszy zrzut cichociemnych na terenie okupowanej przez nazistów Polski.

Operacja nosiła kryptonim "Adolphus". Mjr Stanisław Krzymowski "Kostka", rotmistrz Józef Zabielski "Żbik" i kurier polityczny Czesław Raczkowski "Orkan" wylądowali na terenie Śląska Cieszyńskiego.

– Był to zrzut eksperymentalny, mający sprawdzić, czy takie misje mają sens  i czy istnieje możliwość przerzutu do okupowanej Polski żołnierzy przeszkolonych w Wielkiej Brytanii – mówiła na antenie Polskiego Radia dr Katarzyna Utracka z Muzeum Powstania Warszawskiego.

CICHOCIEMNI - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>>>>

"Nakazuję wam podpalić Europę"

By zrozumieć ideę szkolenia i przerzucania cichociemnych, należy cofnąć się do września 1939 roku. Po przegranej wojnie obronnej kraj został praktycznie pozostawiony sam sobie. Władze cywilne i wojskowe udały się na emigrację. Najpierw do Francji, a po jej upadku, do Wielkiej Brytanii. Siłą rzeczy konieczne stało się nawiązanie kontaktu między ludźmi, którzy pozostali w Polsce a stacjonującym w Wielkiej Brytanii dowództwem.

Zobacz serwis specjalny - wrzesień 1939

Jednak pomysł narodził się jeszcze we Francji. Kpt. Jan Górski "Chomik" i kpt. Maciej Kalenkiewicz "Bóbr" podjęli próbę organizacji powietrznej łączności z krajem. Ich starania przyniosły sukces 16 lipca 1940. Tego dnia premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill powziął decyzję o powołaniu organizacji Special Operation Executive (SOE), w celu nawiązania współpracy z podziemnych ruchem oporu w całej Europie. Rozkaz Churchilla był jasny: "nakazuję wam podpalić Europę".

"Szukasz śmierci, wstąp na chwilę"

Pierwszym etapem misji było szkolenie. Nie każdy mógł na nie trafić. Kandydaci byli wyznaczani odgórnie. Gen. Władysław Sikorski nakazał dobierać ludzi o twardym, nieugiętym charakterze. Dzielnych, zdecydowanych, ideowych i potrafiących bezwzględnie dochować tajemnicy. Zdolnych do odegrania roli emisariuszy politycznych i wojskowych. To cechy niezbędne do przejścia szkolenia i zadań, jakie ich czekały.

Wybrani musieli samodzielnie podjąć decyzję. Do cichociemnych dołączali wyłącznie ochotnicy, którzy w każdym momencie mogli bez konsekwencji się wycofać i wrócić do macierzystej jednostki.

- Pytanie było krótkie: czy pan zechce służyć w polskim wojsku na terenie kraju? Na odpowiedź trzy minuty. Ja naturalnie natychmiast odpowiedziałem, że tak i się zaczęło – wspominał gen. Stefan Bałuk, jeden z cichociemnych.

Znamienny napis "Szukasz śmierci, wstąp na chwilę" witał nowoprzybyłych rekrutów w ośrodku szkoleniowym SOE. Kandydaci wpadali w wir szkoleń. Najróżniejszych. Od podstawowego szkolenia spadochronowego, dywersyjnego i strzeleckiego, po fachowe z wywiadu, łączności, czy broni pancernej.

Po każdym z etapów szkolenia grono kandydatów było coraz mniejsze. – Kurs był tak wymagający, że dzisiaj wojska specjalne mają fragmenty tego kursu w swoim szkoleniu. To pionierzy współczesnych sił specjalnych – mówił Grzegorz Hanula z Muzeum Powstania Warszawskiego.

Przez cały czas szkolenia odbywały się też testy psychologiczne. Obserwowano kandydatów w każdej sytuacji. Często sprawdzano, czy budzeni ze snu, pamiętają swoje alter ego. Gdyż każdy z żołnierzy w trakcie szkolenia zdobywał nową tożsamość. Imię, nazwisko, zawód. Stawał się cichociemnym.

Każdy szczegół miał znaczenie. Za przykład niech posłuży płk. Józef Hartman "Roch", szef polskiej sekcji SOE, zwany "ojcem cichociemnych". Przeszedł on wszystkie kursy i szkolenia. Spełniał wszystkie wymagania, a mimo to nie mógł polecieć do kraju. Miał jedną zasadniczą wadę. Przed wojną był adiutantem prezydenta Mościckiego – nawet w kamuflażu prawdopodobnie zostałby natychmiast rozpoznany przez Niemców, którzy dysponowali jego zdjęciami.

Gotowy do skoku cichociemny nie posiadał przy sobie żadnych informacji na swój temat. Wycinano nawet metki z ubrań, by zatrzeć jakikolwiek trop.

W sumie do szkolenia przystąpiło 2413 kandydatów: 1 generał, 112 oficerów sztabowych, 894 oficerów młodszych, 592 podoficerów, 771 szeregowych, 15 kobiet, 28 kurierów cywilnych.

Przeszkolono 606 osób. Skoczyło 316, w tym jedna kobieta Elżbieta Zawacka ps. "Zo". To właśnie oni zostali zapamiętani w historii jako cichociemni.

Zobacz serwis specjalny - Jan Nowak-Jeziorański

Przybywali nocą i byli uczeni zabijać po cichu

Wyjaśnień nazwy cichociemni jest kilka. Jak czytamy w książce "Drogi cichociemnych": "Nazywamy się cichociemnymi. Nazwa niejednemu wyda się może dziwaczna, ale spróbujcie znaleźć lepszą na określenia takiego charakternika, który potrafi zjawić się nie spostrzeżony tam, gdzie go najmniej się spodziewają i pożądają, cicho, a sprawnie narobić nieprzyjacielowi bigosu i wsiąknąć niedostrzegalnie w ciemność, w noc – skąd przyszedł".

Jednak na początku nazwa określała raczej sposób, w jaki ludzie, zobowiązani do tajemnicy, znikali z oddziałów do niewiadomej na razie służby. Zrodziła się przypadkowo gdzieś w polskim środowisku żołnierskim w Szkocji.

Nad okupowaną Europą

Pierwszy zrzut odbył się w nocy z 15 na 16 lutego 1941, ostatni w grudniu 1944 roku. Przez pierwsze dwa lata samoloty startowały z lotnisk pod Londynem. Trasa wynosiła 1600-1800 kilometrów. Pierwszy lot odbył się nad terytorium Niemiec, następne trasami nad Danią i Szwecją. Latano tylko w nocy, na niskim pułapie, by uniknąć wykrycia przez wrogie myśliwce i obronę przeciwlotniczą.

Wraz z postępującymi sukcesami wojsk alianckich trasy zmieniano. Samoloty startowały z Afryki Północnej i wreszcie z południowych Włoch. Droga niezwykle trudna i niebezpieczna. Wielogodzinny lot nad terenami zajętymi przez Niemców. W tym czasie miały też miejsce trzy tajne lądowania na terenie Polski o kryptonimie "Most".

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

W tym miejscu należy jednak podkreślić, że mówiąc o cichociemnych należy przedstawiać ich indywidualnie. Nigdy nie stanowili zwartej jednostki, wszyscy razem nigdy się nie spotkali. Do Polski byli zrzucani pojedynczo. Każdy miał swoją misję. Warunki konspiracji wykluczały jakikolwiek kontakt. Kto jest kim, dowiedzieli się dopiero po wojnie.

Posłuchaj wspomnień cichociemnych w archiwalnych audycjach Radia Wolna Europa.

- Wszystko było celowe i bardzo przemyślane. Nie chodziło o ilościowe zasilenie sił zbrojnych w kraju. Każdy zrzut miał swój sens i określony cel, związany z bieżącą walką Armii Krajowej – mówił prof. Marek Ney-Krwawicz.

Na koniec wojny planowano powszechne powstanie. Stąd zrzut do kraju ludzi, którzy z pozoru w ogóle nie mieścili się w warunkach konspiracji. Oficerowie broni pancernej, lotnictwa, radiotelegrafiści mieli przeszkolić ludzi i przygotować grunt pod przyszłe wyzwolenie okupowanego kraju.

Na ojczystej ziemi

"W obliczu Boga wszechmogącego i najświętszej Marii Panny jako żołnierz powołany do służby specjalnej przysięgam, że poświęconego mi sprzętu, poczty i pieniędzy strzec będę nie tylko jako dobra państwowego, ale jako środków i pieniędzy przeznaczonych dla odzyskania wolności ojczyzny, a tajemnicy służby specjalnej dochowam nawet wobec moich przełożonych i kolegów w konspiracji i nie zdradzę jej nikomu aż do końca wojny. Tak mi Panie Boże dopomóż" – tak brzmiała przysięga, jaką żołnierze składali przed lotem do Polski. Po wylądowaniu stawali się członkami Armii Krajowej.

Najpierw następował etap pośredni, czyli przygotowanie do wykonania otrzymanych zadań. Cichociemni trafiali pod opiekę specjalnej komórki. Pracą tzw. "ciotek" kierowała kpt. Maria Szczurowska "Danka".

Były to kobiety, żołnierze AK, których zadaniem było aklimatyzowanie skoczków w nowych warunkach życia i walki w konspiracji. Po uspokojeniu działań poszukiwawczych cichociemni ruszali dalej. Poznawali panujące zwyczaje. – W kilka lat od opuszczenia kraju wiele się zmieniło. Inna waluta, ceny, towary. Musieli to wiedzieć – tłumaczył Grzegorz Hanula.

Cichociemni trafiali praktycznie na wszystkie odcinki walki prowadzonej przez Polskie Państwo Podziemne. Byli mózgiem wielu operacji. - Trudno byłoby znaleźć taki pion organizacyjny polskiego państwa podziemnego, w którym nie byłoby cichociemnych - stwierdził prof. Ney-Krwawicz.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Byli usytuowani na wszystkich stanowiskach. Od dowódcy AK, przez dowódców oddziałów partyzanckich, dywersji, sabotażu, po komórki odpowiedzialne za łączność czy fałszowanie dokumentów.

Wspomniany już płk. Józef Hartman za każdym razem, gdy jeden z wyszkolonych przez niego żołnierzy ginął, sadził w ogrodzie różę dedykowaną temu żołnierzowi. Pod koniec wojny ogród był pełen róż.

Zginęło 112: 9 w czasie lotu do Polski lub podczas skoku, 26 w walce z okupantem, 27 zamordowało Gestapo, 8 zostało zamordowanych lub zginęło w obozach koncentracyjnych, 10 po aresztowaniu popełniło samobójstwo, zażywając truciznę (każdy cichociemny wyposażany był w śmiercionośną fiolkę, w razie aresztowania mógł z niej skorzystać, by nie zdradzić żadnych tajemnic), 18 poległo w Powstaniu Warszawskim. Na 9 cichociemnych wykonano po wojnie karę śmierci na podstawie wyroków sądów Polski Ludowej w okresie stalinizmu.

Dowiedz się więcej o cichociemnych w audycjach i serwisach specjalnych Polskiego Radia.

mjm