88 lat temu, 21 października 1935 roku urodziła się aktorka, Jadwiga Barańska. Zasłynęła rolą Barbary Niechcic w filmie "Noce i dnie", ale to nie było jej jedyne wybitne dokonanie.

Nie zdała pierwszego egzaminu aktorskiego

– Ja się urodziłam stara. Byłam zawsze nad wiek dojrzała, nawet jako dziecko. Takie mam usposobienie – wspominała Jadwiga Barańska w rozmowie z Anną Retmaniak w Polskim Radiu w 1996 roku.

W latach 50. rozpoczęła studia w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi. Za pierwszym razem nie dostała się na studia. Nie zdała egzaminu wstępnego za sprawą ówczesnego asystenta na wydziale aktorskim, Jerzego Antczaka. Po kilku latach Jadwiga Barańska wyszła za niego za mąż.

– Mnie mój mąż nie chciał przyjąć do szkoły. Był asystentem, a ja byłam strasznie chuda i drobniutka. Powiedział, że ktoś taki w żadnym wypadku nie może być aktorką – opowiadała w audycji Anny Retmaniak z 1999 roku. – Pojechałam zdawać do Warszawy, tam też mnie nie przyjęli, ale nie wiadomo, dlaczego wybiegł za mną Aleksander Bardini i powiedział, żebym na pewno zdawała za rok. I zdałam. To był bardzo mądry człowiek.

Nie tylko Barbara Niechcic

Szkołę aktorską ukończyła w 1958 roku i rozpoczęła długoletnią karierę na deskach teatru. Wystąpiła w niewielu filmach, przede wszystkim w dziełach męża Jerzego Antczaka.

Największe uznanie i popularność przyniosła jej rola Barbary Niechcic w adaptacji powieści Marii Dąbrowskiej "Noce i dnie", reżyserowanej przez Jerzego Antczaka w 1975 roku. Film spotkał się z uznaniem publiczności oraz krytyków. Sama Jadwiga Barańska została nagrodzona Złotym Lwem za najlepszą rolę kobiecą na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w 1975 roku oraz Srebrnym Niedźwiedziem na festiwalu Berlinale.

Jej wkład w twórczość Jerzego Antczaka nie ograniczał się jedynie do odtwarzania ról filmowych. Jadwiga Barańska wspomagała swojego męża w scenopisarstwie. Była także autorką scenariuszów do dwóch ostatnich filmów reżysera – "Dama kameliowa" oraz "Chopin. Pragnienie miłości".

– Barańska towarzyszyła mi w poczynaniach scenopisarskich od samego początku. Pierwszy szkic do "Noce i dnie" został przez nią zdruzgotany. Ona ma fenomenalne wyczucie dramaturgii i czasu. Ze zdania, które składa się z 15 słów, potrafi wyrzucić wszystko i zostawić to jedno słowo. Na tym polega pisanie scenariusza, wystarczy go edytować i wycisnąć z niego dramaturgię – mówił Jerzy Antczak w audycji Polskiego Radia z 1996 roku.

Jadwiga Barańska wyemigrowała wraz z mężem do Stanów Zjednoczonych w 1979 roku. Żyją tam do dzisiaj, ale regularnie odwiedzają Polskę.

- Ja nie wyjechałam stąd specjalnie i wszystko jest mi bardzo bliskie. W Stanach wszystko było dla mnie nowe, starałam się to akceptować i uczyć tego kraju. Jest inny. Po tylu latach jest mi równie łatwo żyć pomiędzy tamtymi ludźmi, jak i Polakami - opowiadała w rozmowie z Anną Retmaniak.

sa

Trzy lata wcześniej w 1975 roku miała miejsce premiera filmu kinowego na podstawie powieści Marii Dąbrowskiej "Nocy i dnie" również w reżyserii Jerzego Antczaka.

Większość wykonawców występujących w filmie pojawia się także w serialu, z Jadwigą Barańską w roli Barbary Niechcicowej i Jerzym Bińczyckim w roli Bogumiła Niechcica na czele. Serialu nie można nazwać jednak rozszerzoną wersją filmu, w którym znajduje się może kilka nowych scen.

Zdjęcia do serialu trwały około 500 dni, co częściowo tłumaczy, dlaczego premiera filmu mogła odbyć się trzy lata przed premierową emisją serialu. Oczywiście, część dni zdjęciowych poświęcona była realizacji zarówno scen do filmu jak i do serialu, jednak sceny serialowe kręcone były w inny sposób. Między innymi ekipa dysponowała oddzielną kamerą, a przede wszystkim scenariusz dwunastoodcinkowego serialu był znacznie szerszy niż scenariusz filmu. Na tamte czasy było to dla polskiej kinematografii ogromne wyzwanie.

Jak to się zaczęło

Wróćmy jednak do początków. Pomysł zekranizowania książki Marii Dąbrowskiej, którą powszechnie uznaje się za najlepszą epicką powieść dwudziestolecia międzywojennego, pochodzi od żony reżysera, aktorki Jadwigi Barańskiej.

- Jadzia powiedziała w Jugosławii: to jest książka, którą powinieneś przeczytać, a ja bym chciała grać Barbarę – wspominał w audycji Polskiego Radia Jerzy Antczak. - Na początku chyba nie rozumiałem powieści Marii Dąbrowskiej. Mówiłem wtedy, że to chała, bo nie mogłem wtedy tego doczytać po prostu.

Rzeczywiście, nie jest to zadanie łatwe – czterotomowa powieść liczy w sumie 1200 stron. Do tej pory reżyser przyzwyczajony był bardziej do pracy ze znacznie krótszym materiałem literackim. Jako naczelny reżyser Teatru TV przenosił na ekran przede wszystkim utwory dramatyczne. Jednak w pewnym momencie Antczak zmienił zdanie i wręcz zakochał się w powieści. Od tej pory uparcie starał się o możliwość realizacji filmu w Zespole Filmowym "Kadr", którego kierownikiem artystycznym był Jerzy Kawalerowicz.

Walka o film

- Kawalerowicz powiedział: Panie Jurku wszystko niech pan robi, ale nie to. To jest straszne, nieprzekładalne – wspominał Antczak. - Kawalerowicz powiedział, że najgorszą rzeczą w filmie są retrospekcje, bo to znaczy, że reżyser nie wie, jak opowiedzieć historię i potrzebne mu są szczudła. Konspekt mu się nie podobał, następnie scenariusz też nie… - wspominał reżyser w audycji Polskiego Radia.

Antczak rzeczywiście zabrał się za powieść trudną do adaptacji. Trudność ta, jak pisał filmoznawca Jerzy Płażewski, "wynikła z introspekcyjności powieści-rzeki, którą należało zorganizować w widowisko o życiu polskim przed rokiem 1914". Ogromna większość akcji powieści jest bowiem wspomnieniem Barbary - głównej bohaterki filmu.

Jednak kino, wbrew słowom Kawalerowicza, tak naprawdę bardzo dobrze radzi sobie z retrospekcjami, które umiejętnie zastosowane mogą skutecznie dynamizować opowiadaną historię, w łatwy sposób uwiarygodniając szybkie zmiany miejsca i czasu akcji.

Sam reżyser powodów ogromnego, przede wszystkim komercyjnego, sukcesu filmu i serialu skromnie upatrywał we wkładzie, jaki do filmu wniosła między innymi aktorka Jadwiga Barańska, prywatnie żona reżysera.

- Wszystko zawdzięczam Barańskiej, która zagrała Barbarę w sposób rewelacyjny i Kawalerowiczowi, który w końcu uwierzył w ten film, jak mu opowiedziałem trzy minuty filmu – wspominał Antczak.

Wybitne kreacje

Sama Barańska mówi o tym w ten sposób: - Być żoną reżysera to jest nieszczęście. Każda inna aktorka może zagrać nawet gorzej i powiedzą, że zupełnie dobrze. Żona reżysera musi zawsze zagrać dużo lepiej niż inna aktorka - wspominała Barańska w audycji Polskiego Radia.

O samej postaci Barbary mówiła w ten sposób: - To czasami straszna baba była, ale nikt z nas nie jest jednoznaczny. Każdy jest skomplikowany tylko trzeba znaleźć ten moment w każdej roli, który jest interesujący, który jest również twoim momentem – tłumaczyła aktorka.

Nie mniejsze zasługi od Barańskiej należy przypisać Jerzemu Bińczyckiemu, który wcielił się w postać Bogumiła Niechcica.

- Pomiędzy nami była chemia. Jak partnerzy się nie lubią, to nie ma filmu – wspominała Barańska. - Reżyser wie, czy oni będą mogli grać razem czy nie. Ja uwielbiałam Jurka, on miał niesamowite poczucie humoru. Tak jak był ciężki fizycznie, tak był lekki w środku – wspominała zmarłego w 1998 roku aktora Jadwiga Barańska.

Epicki rozmach

Wydaje się jednak, że najważniejszym atutem filmu jest jego epicki rozmach, to, że prezentowana historia pokazuje nam życie bohaterów toczące się na przestrzeni wielu lat na tle zmieniających się czasów.

- W tej książce jest bardzo dużo pięknych motywów niezwiązanych bezpośrednio z wydarzeniami – tłumaczyła Jadwiga Barańska. - To życie się toczy, toczy, ale jest tam poza tym coś bardzo głębokiego. Trudność polegała na ukazaniu ponadczasowych relacji człowieka z człowiekiem, już nie mówię mężczyzny z kobietą, ale rodziny, istnienia, naszego bytowania na ziemi w tym krótkim czasie pomiędzy urodzeniem a odejściem – mówiła aktorka.

Znaki sukcesu

W 1977 roku film był nominowany do Oscara w kategorii "Najlepszy film nieanglojęzyczny". Natomiast Jadwiga Barańska w 1976 roku podczas festiwalu filmowego w Berlinie za rolę w filmie odebrała Srebrnego Niedźwiedzia dla najlepszej aktorki.

W 1996 roku podczas jubileuszowego 40. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni "Noce i dnie", głosami internautów, zostały uznane za najlepszy film minionego czterdziestolecia. Natomiast Jadwiga Barańska za rolę Barbary została uznana najlepszą aktorką tego czasu. Jerzy Bińczycki przegrał analogiczną rywalizację o miano najlepszego aktora minionego czterdziestolecia z Januszem Gajosem ale i tak ogromnym sukcesem jest, że był nominowany właśnie za rolę Bogumiła w "Nocach i dniach".

az

Film Hoffmana był już druga próbą podejścia do powieści popularnego w dwudziestoleciu międzywojennym pisarza. W 1937 roku, od razu po ukazaniu się powieści "Znachor", być może najważniejszy polski reżyser przedwojenny - Michał Waszyński, nakręcił jej pierwszą wersje filmową. Książka Dołęgi–Mostowicza była dobrym materiałem na film ponieważ łączyła dwie rzeczy. Po pierwsze dzięki rozbudowanemu wątkowi romansowemu gwarantowała dużą widownię, z drugiej strony opowieść wybitnym chirurgu, który stracił pamięć i błąka się najmując się do drobnych prac po całym kraju jako bezdomny nędzarz, dawała możliwość ukazania w jednym filmie przekroju Polski od najwyższych do najniższych warstw społecznych, od stolicy aż po kresy wschodnie.

Popis Jerzego Bińczyckiego

Hoffman, jako reżyser znany z zamiłowania do tworzenia kina epickiego uznał, że warto powrócić do książki po ponad 40 latach. Jego atutem, poza zdobytym na planie "Pana Wołodyjowskiego" i "Potopu" doświadczeniem, z całą pewnością był Jerzy Bińczycki, któremu Hoffman powierzył rolę doktora Wilczura. Jego kreacja jest najmocniejszym punktem filmu i udowadnia, jak wielkim aktorem był Bińczycki.

Interesującą kreację stworzył także Bernard Ładysz, który wcielił się w postać Prokopa – gospodarza, który przyjmuje pod swój dach doktora Wilczura, który nie pamiętając swojej tożsamości, posługuje się imieniem i nazwiskiem zmarłego Antoniego Kosiby. Prokop, jako mieszkaniec wschodnich kresów przedwojennej Rzeczpospolitej posługuje się charakterystyczną, zaciągającą "z ruska" polszczyzną. Bernardowi Ładyszowi udało się to świetnie.

Mocną, choć objętościowo bardzo małą rolę stworzył Piotr Fronczewski, jako uczeń doktora Wilczura. Mimo, że pojawia się tak naprawdę w pierwszej i ostatniej scenie filmu, pozostaje w pamięci. Dość dobrze poradzili sobie aktorzy młodego pokolenia – Anna Dymna w roli Marysi Wilczurówny, Tomasz Stockinger, jako hrabia Leszek Czyński czy Artur Barciś w roli Wasylki – syna Prokopa, choć zwłaszcza w scenach flirtu ma się poczucie pewnej sztuczności. Otwartym pozostaje pytanie czy jest to winą tylko aktorów i reżysera, czy też sceny te są problematyczne już w warstwie literackiej. Popularna proza Dołęgi-Mostowicza, może nie być materiałem, który łatwo poddaje się uwspółcześnieniu, koniecznemu przecież w sytuacji realizacji filmu w prawie pół wieku po opublikowaniu powieści.

Można powiedzieć, ze pozostali aktorzy grają w sposób, który można by żartobliwie nazwać bierno-agresywnym. W tym sensie, że albo się ich nie zapamiętuje, albo irytują nadużywaniem środków wyrazu. Drażni zarówno Bożena Dykiel w roli Soni, Maria Homerska jako hrabina Czyńska czy Piotr Grabowski w roli Zenka. A pozostali… ich właśnie się nie zapamiętuje.

Epickie zapędy

Hoffman usilnie starał się z ostatecznie kameralnej historii uczynić film z epickim rozmachem. Na efekt ten pracuje podbijająca emocje muzyka Piotra Marczewskiego czy wizualna strona filmu, pytanie tylko czy czyni to umiejętnie. Pracę Marczewskiego należy ocenić pozytywnie, natomiast autor zdjęć Jerzy Gościk nie ma jednak tej sprawności i wyczucia wizualnego jak odpowiadający za stronę wizualna innych ważnych filmów Hoffmana Jerzy Lipman ("Pan Wołodyjowski") czy Jerzy Wójcik ("Potop").

Ujęcia w "Znachorze" są nie najlepiej zainscenizowane oraz grzeszą nadmiernym wykorzystywaniem transfokacji, czyli zmiennoogniskowych obiektywów, które umożliwiają zmianę planu w trakcie trwania jednego ujęcia. Środkiem tym filmowcy zachłysnęli się w latach 70-tych i 80-tych, jednak nieumiejętne stosowanie transfokacji tak naprawdę wprowadza chaos w wizualna warstwę filmu.

Tym, co się natomiast udało jest sugestywne ukazanie świata prowincji polskich kresów. Wszystkie sceny wiejskie, toczące się w młynie albo w chłopskiej chacie są bogate wizualnie i prawdziwe. Prawdopodobnie właśnie ów koloryt przedwojennej chłopskiej Polski, obok gry aktorskiej Jerzego Bińczyckiego, jest największym walorem filmu.

az