Zadebiutowała w Krakowie rolą Eurydyki w "Orfeuszu" w reżyserii Władysława Woźnika. Zagrała w "Otellu" Williama Szekspira, "Maskaradzie" Jarosława Iwaszkiewicza i "Trzech siostrach" Antona Czechowa. W 1949 roku wystąpiła w Teatrze Kameralnym we Wrocławiu w roli Ruth w "Niemcach" Leona Kruczkowskiego.

Wielka kariera

Ten pierwszy okres scenicznej działalności Haliny Mikołajskiej wspominała krytyczka teatralna Irena Bołtuć w audycji Tomasza Mościckiego zatytułowanej "W roli głównej". W programie nadanym w maju 1997 roku wzięli również udział: Andrzej Łapicki, Kazimierz Dejmek, Maciej Prus oraz Andrzej Hausbrandt.

– Mikołajska była przedziwna, dlatego, że w tych jej rolach zawsze było drugie dno – mówiła Irena Bołtuć. – Było w niej coś takiego niepokojącego, wibrującego w jej wnętrzu, w tych postaciach.

– Ona nie grała według przepisów. Miała swój styl, bardzo indywidualny. To było aktorstwo oparte przede wszystkim na myśli – stwierdził Andrzej Łapicki.

Goście Tomasza Mościckiego rysowali sylwetkę aktorki, która w latach 70. XX wieku mocno zaangażowała się w działalność polityczną. Była jedną z sygnatariuszek Memoriału 59 i członkiem Komitetu Obrony Robotników.

Zajrzyj na strony serwisu "KOR">>>

– Jak była młoda, to była bardzo zwariowana. Zawsze były z nią zabawne historie, epizody – opowiadała Irena Bołtuć. – Była bardzo dobrą koleżanką. Nie miała w sobie nic z gwiazdy, choć już wtedy zaliczano ją do pierwszej "10" polskich aktorek. To chyba właśnie z tych jej cech wrodzonych, charakterologicznych wynikła potem cała jej działalność polityczna, działalność w obronie tych, którzy cierpieli, byli szykanowani.

Wybitne role

Halina Mikołajska grała na deskach Teatru Polskiego w Warszawie. Potem związała się z Teatrem Współczesnym Erwina Axera i Teatrem Narodowym. Chętnie obsadzano ją w sztukach prezentowanych w Teatrze Telewizji.

Erwina Axera teatr autora i aktorów

Widzowie zapamiętali ją w roli Racheli w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. – To też nie było zagrane tak wprost – podkreślał krytyk, Andrzej Hausbrandt. – Z kolei "Dobry człowiek z Seczuanu" Bertolta Brechta był wielkim hitem Teatru Dramatycznego.

Sama na scenie

– Jej talent najlepiej objawiał się w monodramach, jeszcze w czasach, gdy nie miała kłopotów politycznych z grywaniem na scenie czy w telewizji – mówiła Irena Bołtuć. – Wtedy kiedy ona to robiła, to była prawdziwa rewelacja, że jedna aktorka może utrzymać uwagę widza tak długo.

– W tych monodramach Mikołajska sama sobie wystarczała za cały teatr, za partnerów, za siebie i za dekoracje – powiedział Hausbrandt. – To były szalenie ciekawe propozycje, ona miała niezwykle ambitny repertuar.

Punktualność? Z tym miała kłopot

Poczucie równości, sprawiedliwości i szacunek dla drugiego człowieka dominowały w jej spojrzeniu na życie i świat. Jednak jak każdy, miała swe słabości. Największą był brak punktualności. O jej spóźnianiu się krążyły w środowisku anegdoty. Przypominali je w audycji reżyserzy: Kazimierz Dejmek i Maciej Prus. Mówił o tym również Andrzej Łapicki:

– Ona nigdy się nie spóźniała na przedstawienie, ale za to notorycznie spóźniała się na próby teatralne. To był dość znany fakt. Około 40-minutowe spóźnienie to w jej wypadku było normalne.

– Jest to chyba kalectwo, bo ja nie chcę się spóźniać – mówiła Halina Mikołajska w rozmowie z Anną Retmaniak. – Tylko ja nie mam poczucia czasu. Szczególnie rano jest kiepska sprawa. Miałam z tego powodu sporo kłopotów: dyrektorzy teatrów nakładali na mnie kary dyscyplinarne. Dejmek mnie w ogóle wylał z teatru za spóźnianie się.

W obronie praw robotników

Była członkiem KOR-u. – Ona działała bardzo ostro politycznie – stwierdził Andrzej Łapicki. – W tamtych czasach, w naszym środowisku to było czymś wyjątkowym. Muszę powiedzieć, że ona budziła podziw tą swoją postawą. Wywoływała zdumienie, ale i pewne niedowierzanie, że coś takiego jest w ogóle możliwe. I myślę, że ona była chodzącym wyrzutem sumienia naszego środowiska.

– Pokazała nam wtedy, że można i tak pokierować swoim życiem. Nieważna dla niej była kariera, nieważny był cały dorobek zawodowy, tylko istotne stało się poświęcenie dla sprawy, dla ludzi, dla idei i dla robotników w Radomiu, bo od tego to się zaczęło – dodał Łapicki.

Osaczona przez SB

Skutki zaangażowania się w działalność podziemną były dla Haliny Mikołajskiej wyjątkowo dotkliwe. Była prześladowana: nachodzono ją, grożono śmiercią, straszono, a nawet podpalano samochód. Funkcjonariusze SB zachowywali się wobec zaangażowanej w działalność KOR-u aktorki wyjątkowo agresywnie.

– Być może ten stres przyczynił się do jej przedwczesnej śmierci – powiedział Łapicki.

Internowanie

Władze komunistyczne zamknęły przed nią drzwi teatru i telewizji. Wybitna aktorka znalazła się na cenzurowanym. Po wprowadzeniu stanu wojennego została internowana.

– Wyszłam z internowania w 1982 roku – mówiła w rozmowie z Andrzejem Mietkowskim, nagranej w maju 1986 dla Sekcji Polskiej BBC. – I od razu zostałam zaangażowana do Teatru Polskiego przez Dejmka. To nie było tak, że nie miałam wtedy propozycji pracy. Ta możliwość powrotu na deski teatru istniała i chyba wciąż istnieje. Ale ja sama dobrowolnie wycofałam się z ruchu zawodowego, z uprawiania zawodu. Zrobiłam to z wielu powodów, także osobistych – tłumaczyła.

Środowisko aktorskie ujęło się za aktorką i ostatecznie komuniści ją wypuścili. Tak publiczność dziękowała Halinie Mikołajskiej za jej postawę, za to, co zrobiła: 

– Jej powrót z internowania był powrotem triumfalnym – opowiadał Łapicki. – Przeszedł chyba nawet jej oczekiwania. To była manifestacja na jej cześć, która trwała kilkanaście minut. Dostała hołdy i kwiaty. To się powtarzało na każdym przedstawieniu, nie było jednorazowe.

Czy warto było?

– Przykład Haliny, która odepchnęła swoja karierę na rzecz innych, to jest przykład bardzo krzepiący, że są rzeczy, dla których warto się poświęcić – powiedział Andrzej Łapicki.

Halina Mikołajska wzięła jeszcze udział w pamiętnych czerwcowych wyborach w 1989 roku. Zmarła kilkanaście dni później, 22 czerwca.

65 lat temu, 2 marca 1959 roku, w Warszawie zmarł Wilam Horzyca – polski reżyser i krytyk teatralny, pracownik najważniejszych teatrów w całym kraju, współtwórca tzw. polskiego teatru monumentalnego.

– Był uroczym człowiekiem, od którego emanowała inteligencja i mądrość przede wszystkim. Swoją ogromną wiedzą posługiwał się na co dzień – mówiła Maria Mincerówna w audycji Iwony Malinowskiej w 1999 roku.

Zaczęło się od Skamandra

Urodził się 28 lutego 1889 roku we Lwowie. Z pochodzenia był Czechem i właściwie nazywał się Wilhelm Henryk Hořitza. Po zdanej w 1908 roku maturze udał się na studia na Uniwersytet Wiedeński. Studiował germanistykę, filologię klasyczną i historię sztuki. W 1914 roku zaciągnął się do Legionów Polskich.

W latach 1922-1931 wykładał historię dramatu i teatru powszechnego w Państwowej Szkole Dramatycznej, której później został dyrektorem. W 1920 roku wszedł w skład grupy poetyckiej Skamander. Był jednocześnie redaktorem pisma "Skamander" i autorem manifestu grupy.

Działalność reżyserska

W latach 1931-1937 Horzyca był dyrektorem Teatrów Miejskich we Lwowie. Wystawiał głównie klasykę. Uprawnienia reżyserskie zdobył dopiero w 1939 roku, dlatego jego wcześniejsze spektakle zazwyczaj nie były sygnowane jego nazwiskiem.
W tym czasie ugruntowało się jego myślenie o teatrze dalekim od naturalizmu i psychologizmu. Kierował się raczej w stronę moralitetów czy misteriów. Horzyca twierdził także, że poezja ma kształtować wyobraźnię widza. Zakładał, że podstawą funkcjonowania teatru jest wielki, klasyczny repertuar. Równolegle jednak interesowała go współczesna mu dramaturgia.

– Uważam, że zadaniem naszym jako teatru jest mieć kilkanaście sztuk, które przedstawiałyby mniej więcej całość repertuaru polskiego w przeszłości – mówił Wilam Horzyca, wówczas dyrektor Teatru Narodowego w Warszawie. – Od tego jest właśnie Teatr Narodowy, żeby ta sztuka narodowa miała swoją katedrę.

Praca z aktorem

– On słyszał tekst całego spektaklu – wspominała aktorka Maria Mincerówna. – On właściwie słyszał, jak to ma brzmieć i chciał tego od aktora. Na tym tle powstawały nieporozumienia, bo aktor uważał, że jest to narzucanie mu czegoś.

Mimo swojej nieustępliwości Horzyca był bardzo cenionym reżyserem. W 1945 roku objął dyrekcję Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu. To tam zrealizował swoje prawie wszystkie najwybitniejsze przedstawienia: "Sen nocy letniej" (1946) i "Romea i Julię" Szekspira (1947), "Za kulisami" Norwida (1946), a także współczesne: "Cezara i Kleopatrę" Shawa (1948), "Pugaczowa" Jesienina (1948) czy "Dwa teatry" Szaniawskiego (1946).

Lata 50. były dla Horzycy trudnym okresem. Wszechobecny stalinizm i narzucanie pewnego nurtu w sztuce nie odpowiadały mu. – Był to człowiek z innej epoki, on się absolutnie w tej epoce nie umiał znaleźć – mówiła o Horzycy Irena Bołtuć w 1999 roku. – To było sprzeczne z jego zainteresowaniami, z jego widzeniem teatru, kultury w ogóle.

Zawsze w teatrze

W 1957 roku Horzyca objął funkcję dyrektora Teatru Narodowego, którą pełnił do śmierci.

– On był od świtu do nocy w teatrze – zaznaczała Maria Mincerówna. – Nie było przedstawienia, żeby on go nie przypilnował, nie widział. Nie było tak, że nie ma reżysera przez ileś przedstawień. On był stale dla wszystkich wzorem tej odpowiedzialności, tego przejęcia i tego życia teatrem.

Po śmierci Wilama Horzycy toruński teatr nazwano jego imieniem. Za zasługi na polu pracy dziennikarsko-publicystycznej został w 1936 roku odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

 

mb/im

Zasłynął jako mistrz charakteryzacji. Do historii teatru polskiego przeszło wiele jego ról - między innymi tytułowego Judasza w sztuce Karola Huberta Rostworowskiego, Wielkiego Fryderyka w sztuce Adolfa Nowaczyńskiego i starego wiarusa w "Warszawiance" Stanisława Wyspiańskiego - tę postać szczególnie zapamiętała publiczność.

Był człowiekiem niezwykle żywotnym - wdzięcznym obiektem do żartów i anegdot z racji cech osobowościowych: uparty i skąpy megaloman, dla którego najważniejsze w życiu były oklaski widowni. Ponieważ żył prawie 100 lat - znali go twórcy kultury Młodej Polski, Dwudziestolecia i Polski powojennej.

Wiek Solskiego

Ludwik Solski (właściwie Ludwik Napoleon Sosnowski) urodził się 20 stycznia 1855 roku w Gdowie. Był trzykrotnie żonaty - jego drugą żoną była znakomita aktorka Irena Solska.

Debiutował w 1876 roku w Krakowie, z którym - z dłuższymi i krótszymi przerwami - związany był przez całe długie życie. Występował tu w latach 1883-1900, od 1905 do 1913 roku był dyrektorem Teatru Miejskiego w Krakowie. W dwudziestoleciu międzywojennym grał i reżyserował w teatrach w całej Polsce. W 1937 roku nadano mu tytuł honorowego dyrektora Teatru Miejskiego w Łodzi.

Jego mieszkanie w Warszawie zostało doszczętnie zniszczone podczas wrześniowych bombardowań w 1939 roku. Wraz z nim przepadło wiele dzieł malarskich - obrazy Józefa Mehoffera, Juliana Fałata i Piotra Stachiewicza oraz dwanaście prac Stanisława Wyspiańskiego

W 1944 ponownie zamieszkał w Krakowie. W marcu 1954 roku uhonorowano go doktoratem honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Grał do samego końca. Ostatni raz pojawił się na scenie 5 czerwca 1954 roku jako Dyndalski w inscenizacji "Zemsty" Aleksandra Fredry. Zmarł 19 grudnia 1954 w Krakowie – zaledwie miesiąc przed swymi setnymi urodzinami. Został pochowany na Skałce.

Młode lata i niemal całą wojnę Hanuszkiewicz spędził we Lwowie, gdzie jego rodzice prowadzili sklep. W lipcu 1944 roku przebywał w Rzeszowie, gdzie wstąpił do zespołu teatralnego Wojska Polskiego. Był to teatr Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Rok później pracował już w Teatrze im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie. Następnie występował w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze, gdzie zadebiutował rolą Wacława w "Zemście" Aleksandra Fredry w reżyserii Stefanii Domańskiej.

Samouk

Hanuszkiewicz nie ukończył żadnej szkoły aktorskiej, za to w 1946 roku zdał w Łodzi egzamin eksternistyczny przed komisją złożoną z takich sław przedwojennego teatru polskiego jak: Leon Schiller, Edmund Wierciński, Jacek Woszczerowicz i Aleksander Zelwerowicz.

- Ja z aktorstwa i reżyserii zdawałem egzamin eksternistyczny. Więc ja nie byłem w żadnej szkole z tym związanej - mówił Adam Hanuszkiewicz w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 1970 roku. - W związku z tym przyzwyczaiłem się do tego, że się uczę. Studenci na ogół uczą się do dyplomu, a potem niestety przestają się uczyć. Ja się uczę do dziś. Myślę, że to zdrowa postawa – dodawał artysta. 

Kraków, Warszawa, Poznań 

Po egzaminie aktorskim do 1949 roku występował w zespole wielkiego Juliusza Osterwy w Teatrze Dramatycznym w Krakowie. Kolejnym przystankiem był Teatr Rozmaitości w Warszawie, gdzie grał do 1950 roku oraz Teatr Polski w Poznaniu (do 1955). Tutaj w 1951 roku Hanuszkiewicz wyreżyserował swój pierwszy spektakl - "Niespokojną starość" Leonida Rachmanowa. W 1955 roku wyreżyserował z kolei swoją pierwszą sztukę w Teatrze telewizji. Był to "Złoty lis" według Jerzego Andrzejewskiego.

Teatr Powszechny

Od 1956 do 1968 Hanuszkiewicz pracował jako reżyser i dyrektor w Teatrze Powszechnym w Warszawie, co w latach 1957-1963 łączył z pełnieniem funkcji naczelnego reżysera Teatru Telewizji.

W tym okresie wykrystalizował się styl teatru Hanuszkiewicza. Polegał on z jednej strony na szukaniu nowego języka dla teatru poprzez liczne odniesienia do współczesności, z drugiej strony zaś Hanuszkiewicz starał się być zrozumiały dla szerokiej grupy odbiorców. Jednocześnie artysta był tym reżyserem, który niezwykle chętnie sięgał po utwory klasyczne, w szczególności polskie.

- Dla mnie istotą tego, co robię, jest chęć podzielenia się wzruszeniami, zachwytem, mądrością, troską wielkich naszych pisarzy, które znajduję w ich utworach - mówił Adam Hanuszkiewicz w archiwalnej wypowiedzi, którą Anna Stempniak wykorzystała w nadanej w 2011 roku audycji Polskiego Radia.

Teatr Narodowy

Wspomniane powyżej cechy teatru Hanuszkiewicza zaowocowały propozycją objęcia funkcji dyrektora Teatru Narodowego po usunięciu ze stanowiska Kazimierza Dejmka w 1968 roku. Dejmek stracił stanowisko w związku z głośną aferą wokół wystawionych przez niego "Dziadów" Adama Mickiewicza, które swoją wymową wzmocniły siłę ówczesnych protestów studenckich na tle politycznym. Mimo więc licznych kontrowersji związanych z propozycją złożoną Hanuszkiewiczowi - ten postanowił ją przyjąć.

Po latach tłumaczył powody swojej decyzji tym, że gdyby nie zgodził się objąć stanowiska dyrektora Narodowego, funkcję tę pełniłby urzędnik lojalny wobec politycznej grupy twardogłowych kierowanej przez Kazimierza Moczara. Niemniej jednak wiele osób zarzucało Hanuszkiewiczowi brak lojalności wobec Dejmka, z samym zainteresowanym na czele. Obaj panowie nigdy nie darzyli się sympatią, ale wspomniane wydarzenie przerodziło się w silny, dozgonny konflikt między nimi.

Hanuszkiewicz pełnił funkcję dyrektora Teatru Narodowego w Warszawie do 1982 roku, kiedy to stracił zaufanie władz. Przez 14 lat jego kierownictwa Teatr Narodowy cieszył się dużą popularnością wśród widzów, do czego przyczyniła się spora różnorodność prezentowanych spektakli. Jednocześnie Hanuszkiewicz wzbraniał się przed sformułowaniem jakiejkolwiek linii programowej, co niektórzy mieli mu za złe. Jeszcze inni zarzucali twórcy pewną "przezroczystość" prezentowanych spektakli, którą interpretowano czasem jako oportunizm wobec partyjnej linii mocodawców. Na pewno jednak oddać należy Hanuszkiewiczowi, że nie stracił odwagi do poszukiwań formalnych.

Najlepszym przykładem opisanej postawy reżysera jest spektakl "Balladyna" według Juliusza Słowackiego z 1970 roku, w którym w jednej ze scen bohaterowie wjeżdżają na scenę na motorach marki Honda. Wywołało to spore kontrowersje, mimo że z dzisiejszej perspektywy tego typu zabieg nikogo już nie razi.

Po Narodowym

W 1982 roku, w czasie stanu wojennego, Hanuszkiewicz włączył się do bojkotu telewizji organizowanego przez środowisko aktorskie. W związku z tym w latach 80. reżyserował spektakle w warszawskich teatrach Ateneum i Studio oraz w Łodzi i zagranicą.

W latach 1989-2007 Hanuszkiewicz był dyrektorem Teatru Nowego w Warszawie. 

Aktor

Mimo poświęcenia większości uwagi pracy reżyserskiej i prowadzeniu przez lata kolejnych teatrów, Hanuszkiewicz cały czas był czynnym aktorem, pojawiając się w wielu przedstawieniach w teatrze i w Teatrze Telewizji oraz w filmach.

Spośród tych ostatnich ról na szczególną uwagę zasługuje jego kreacja w wybitnym filmie Jerzego Skolimowskiego z 1967 roku pt. "Ręce do góry", w którym Hanuszkiewicz stworzył doskonały kwartet z Bogumiłem Kobielą, Jerzym Skolimowskim i Tadeuszem Łomnickim. Jedyną rolę kobiecą w filmie zagrała natomiast Joanna Szczerbic.

Troska o przyszłość

Adam Hanuszkiewicz zmarł w Warszawie, 4 grudnia 2011 roku. W ostatnich latach życia niepokoił się o przyszłość polskiego teatru.

- Niebezpieczeństwo seriali jest takie, że seriale są rozwiązywane w ramach mentalności przeciętnego tatusia, przeciętnej mamusi, przeciętnych dzieci w Polsce - mówił Adam Hanuszkiewicz w audycji Michała Nowaka w Polskim Radiu w 2005 roku. - I jeżeli to będzie normą, to za chwileczkę takie postacie jak Antygona czy Julia, które idą na śmierć, bo nie mają wyjścia, będą uznane za wariatki, ludzie powiedzą, że powinny się leczyć. Ginie cała metafizyka. Ja nie jestem przeciwko serialom, ale jeżeli nie będzie przeciwwagi w teatrze, to to grozi nieszczęściem. Trzeba bić na alarm - dodawał. 

Zapytany o istotę ukochanego przez siebie zawodu reżysera teatralnego, Hanuszkiewicz wypowiadał się w ten sposób:

- Reżyserii nie można się nauczyć. To za każdym razem jest oparte na wyobraźni, na skojarzeniach, na samotności - mówił Adam Hanuszkiewicz w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 1970 roku. – I co najtrudniejsze, nie można korzystać z dorobku. Dlatego, że każde przedstawienie powinno być na innej zasadzie zrobione po to, żeby było żywe, żeby było zaskakujące, żeby było przekonujące. A jak się korzysta w sztuce z własnego doświadczenia, to znaczy, że się powtarza. A każda kopia jest martwa. 

az

"Głos dźwięczny, jak dzwon Zygmunt"

Józef Węgrzyn urodził się 13 marca 1884 roku w Warszawie, jako drugie dziecko dozorcy Walentego Węgrzyna i Karoliny z Beslerów. Wychowywał się w Krakowie w domu swojego starszego brata Maksymiliana, który był aktorem w tamtejszym Teatrze Miejskim.

W 1902 roku Węgrzyn ukończył szkołę realną, a rok później również szkołę dramatyczną Gabrieli Zapolskiej. W lutym 1904 roku zadebiutował na deskach Teatru Miejskiego we Lwowie - wcielił się w postać Erosa w "Erosie i Psyche" Jerzego Żuławskiego. Zastąpił wówczas nieobecnego Stanisława Knake-Zawadzkiego.

- Węgrzyn miał doskonałe warunki fizyczne na aktora, a także temperament i dźwięczny, niski głos. Najpiękniejszy ponoć głos spośród wszystkich aktorów dwudziestolecia, a miał konkurencję w postaci Osterwy i Junoszy-Stępowskiego. Mówiono nawet, że był to głos dźwięczny jak dzwon Zygmunt - mówiła historyk teatru Hanna Baltyn w audycji Iwony Malinowskiej z cyklu "Wielcy aktorzy w anegdocie". 

Niedługo później otrzymał angaż w Teatrze Ludowym w Krakowie, gdzie zgrał między innymi Gospodarza w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego (1905). Następnie zatrudnił się w Teatrze Miejskim w Krakowie, w którym występował aż do 1912 roku. Swój talent szlifował wówczas pod okiem Ludwika Solskiego – dyrektora tamtejszej sceny. Do jego najważniejszych kreacji z tamtego okresu należą: postać Augusta von Bismarcka we "Fryderyku Wielkim" (1909) Adolfa Nowaczyńskiego w reżyserii Ludwika Solskiego, a także Orestesa ze słynnej "Orestei" (1910) Ajschylosa.

Zobacz także: Ludwik Solski: "życie dała mi sztuka"

Przełom w karierze Węgrzyna nastąpił pod koniec 1912 roku, gdy Arnold Szyfman – legendarny przedwojenny reżyser, dramaturg i dyrektor teatrów – zaangażował go do nowo powstałego Teatru Polskiego w Warszawie. Na jego scenie grał przez dwa lata. Jednocześnie występował również w innych miastach – we wrześniu 1913 roku grał na przykład w Poznaniu, a w chwili wybuchu I wojny światowej przebywał w Sopocie.

Przeczytaj też: Arnold Szyfman – stworzył Teatr Polski

Józef Węgrzyn pozuje do zdjęcia w stroju pochodzącym z opery "Krakowiacy i górale" Jana Nepomucena Kamińskiego. Źródło: Polona/Domena publiczna

W kinie i teatrze

Po wyjeździe z Sopotu przeniósł się do Krakowa, gdzie występował przez parę miesięcy. W październiku 1915 roku powrócił do Warszawy i ponownie zaczął grać na scenie Teatru Polskiego. Niedługo później po raz pierwszy wcielił się w rolę Gustawa-Konrada w "Dziadach" Adama Mickiewicza, która zagwarantowała mu uznanie widzów i rozpoznawalność. W kolejnych latach słynnego bohatera zagrał jeszcze kilka razy – między innymi w 1921 roku w wersji Konstantego Tatarkiewicza, w 1927 roku ponownie w interpretacji Aleksandra Zelwerowicza oraz w 1934 roku w sztuce wyreżyserowanej przez Leona Schillera.

Zobacz także: Leon Schiller - artysta pełen sprzeczności

Aktor chętnie wcielał się również w postać Kordiana, tytułowego bohatera dramatu Juliusza Słowackiego. Po raz pierwszy zagrał go w 1916 roku w sztuce wyreżyserowanej przez Józefa Sosnowskiego.

- Najlepiej się sprawdzał właśnie w repertuarze romantyczno-heroicznym. Grał króla Edypa, Brutusa, wielokrotnie Gustawa-Konrada - mówiła na antenie Polskiego Radia historyk teatru Hanna Baltyn. - Miał genialny kontakt z widownią, na której wrażliwość estetyczną przenosił te swoje romantyczne uniesienia. Miał też wielki zmysł tragizmu - dodała. 

Mimo iż publiczność go kochała, krytycy często krytykowali jego skłonność do przesady, którą ujawniał podczas gry. 

Węgrzyn pojawiał się nie tylko w teatrze, lecz także na wielkim ekranie. Po raz pierwszy w filmie pokazał się w 1914 roku – zagrał wówczas Czesława w "Słodyczy grzechu" Edwarda Puchalskiego. Do 1946 roku wystąpił w ponad pięćdziesięciu produkcjach zarówno niemych, jak i dźwiękowych. Warto wymienić chociażby jego rolę tytułowego bohatera w "Księciu Józefie Poniatowskim" (1918) w reżyserii Aleksandra Hertza, Rudeckiego w "Tredowatej" (1926) w reżyserii Edwarda Puchalskiego i Jerzego Węgrzyna, a także majora Waleriana Łukasińskiego w "Księżnej Łowickiej" (1932) w reżyserii Mieczysława Krawicza i Janusza Warneckiego.

Jadwiga Smosarska jako Joanna Grudzińska i Józef Węgrzyn jako Walerian Łukasiński w jednej ze scen filmu "Księżna łowicka" Mieczysława Krawicza i Janusza Warneckiego. Źródło: NAC/dp

Aktor po raz ostatni pojawił się na dużym ekranie w 1946 roku – zagrał wówczas mistrza Amadeusza Ordoni w "Dwóch godzinach" w reż. Stanisława Wohla i Józefa Wyszomirskiego.

Czasy wojenne i powojenne

Od 1916 do 1924 roku Węgrzyn pracował w Teatrze Rozmaitości w Warszawie. Współpracował również z Teatrem imienia Wojciecha Bogusławskiego. Następnie – w latach 1925-1938 pojawiał się na deskach Teatru Narodowego. Szczególnie pamiętna jest jego rola z 1924 roku, gdy zagrał Don Juana w sztuce José Zorilli w reżyserii Emila Chaberskiego. Postać słynnego amanta jest uważana za jedną z najlepszych kreacji Węgrzyna – w kolejnych latach wcielił się w nią zresztą kilkadziesiąt razy na scenach różnych polskich teatrów.

Pod koniec lat 30. był przez chwilę związany z Teatrem Buffo. Często można go było także zobaczyć występującego w Poznaniu, Lwowie, Krakowie, czy Łodzi. W tamtym okresie zainteresował się również reżyserią – jego dzieła można było podziwiać między innymi w Teatrze Letnim i Narodowym.

Po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez gestapo i osadzony na Pawiaku. Prawdopodobnie miało to związek z tym, że w lipcu tego samego roku zagrał Battlera - będącego parodią Hitlera - w "Genewie" George'a Bernarda Shawa w Teatrze Polskim. Gdy po kilku miesiącach został zwolniony z więzienia, zaczął występować w teatrach jawnych – między innymi w Komedii i Miniaturze.

Gdy wojna dobiegła końca, wyjechał do Łodzi, gdzie występował w Teatrze Wojska Polskiego. Ostatnie lata jego życia były naznaczone ciężką chorobą i bólem po stracie syna Mieczysława, który został zamordowany w niemieckim nazistowskim obozie zagłady Auschwitz w Oświęcimiu.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Ostatnia znacząca rola Węgrzyna pochodzi z 1948 roku – zagrał wówczas Strzygę-Strzyckiego w "Porwaniu Sabinek" w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej.

Józef Węgrzyn zmarł 4 września 1952 roku w Kościanie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

jb

Serwis specjalny rozewicz.polskieradio.pl składa się z archiwalnych nagrań radiowych wywiadów z Tadeuszem Różewiczem, a także wypowiedzi jego bliskich oraz m.in. znawców literatury i reżyserów teatralnych. Ci ostatni w dużym stopniu przyczynili się do sławy Różewicza jako dramaturga, a ich realizacje ugruntowały pozycję pisarza jako jednego z prekursorów nowego teatru polskiego.

"To jest walka"

Pierwszym inscenizacjom dramatów poety towarzyszył jednak chór niezadowolonych, a czasem wręcz oburzonych głosów. Dzięki unikalnym materiałom z Archiwum Polskiego Radia w serwisie rozewicz.polskieradio.pl możemy zajrzeć za kulisy tych dawnych kontrowersji.

– Trzeba przypomnieć sobie rok sześćdziesiąty i premierę "Kartoteki" – opowiadał Tadeusz Różewicz w 1975 roku, rozmawiając z Walentyną Toczyską w audycji z cyklu "Pisarz miesiąca". – Jakie to były recenzje! Paru tylko krytyków wiedziało, że to jest sztuka teatralna. Większość mówiła, że to jest destrukcja, że to zniszczenie teatru – wspominał.

Choć Różewicz lubił podkreślać, że nie ma pretensji do dziennikarzy, którzy niesprawiedliwie oceniają jego dzieła, to musiała być to dla niego istotna sprawa, bo wielokrotnie do niej powracał. – Nie należy roli krytyki i recenzji demonizować, ale jednak to, co jest w gazecie, jest czytane przez sto tysięcy ludzi, którzy tego utworu dramatycznego nigdy nie usłyszą i nigdy nie obejrzą, ale przeczytają: "to jest jakiś idiotyzm" i tak dalej… Z drugiej strony to jest walka i trudno od pana X wymagać, żeby mu się pan Y podobał – mówił autor.

"Kartoteka" niewątpliwie była w latach 60. wyzwaniem dla publiczności teatralnej, przyzwyczajonej do innego rodzaju sztuki scenicznej i innego bohatera. Dramat Różewicza okazał się bardziej radykalny od dokonań Samuela Becketta, nic więc dziwnego, że wiele osób było zdezorientowanych. Jednak to, co wydarzyło się 15 lat później, przyćmiło najgorętsze dyskusje na temat "Kartoteki".

Kliknij w obrazek i zobacz stronę poświęconą życiu i twórczości Tadeusza Różewicza:

Za brzydkie wyrazy Nobla nie będzie

W styczniu 1975 roku widzowie Teatru Narodowego byli oburzeni inscenizacją dramatu "Białe małżeństwo". Oburzali się zresztą jeszcze przed premierą, poznając szczegóły sztuki mającej zostać wystawionej na tak dostojnej scenie. "Wszyscy byli pewni, że będzie to wielki skandal obyczajowy. I był" – wspominał w 2010 roku krytyk Krzysztof Kucharski. – "Sztukę potępił z ambony krakowskiego kościoła Na Skałce sam prymas Stefan Wyszyński".

Już wkrótce skandal wyszedł poza granice Polski. Tadeusz Nyczek, który w tamtym czasie również należał do krytyków niechętnych autorowi "Kartoteki", a po latach zmienił zdanie, w artykule "Różewicz złożony i rozrzucony" (2011) przypomniał, że w latach 70. poeta "był jednym z najpoważniejszych kandydatów do nagrody Nobla", a to, że jej nie dostał, miało związek właśnie ze wspomnianymi kontrowersjami:

"Jak głosiła ówczesna plotka, chyba bliska prawdy, poniekąd sam sobie zaszkodził. W1976 roku, rok po polskiej prapremierze, w sztokholmskim Królewskim Teatrze Dramatycznym wystawiono »Białe małżeństwo«, sztukę na tyle drastyczną obyczajowo jak na tamte czasy, że noblowskie jury spanikowało".

W roku prapremiery "Białego małżeństwa" Tadeusz Różewicz jako gość audycji Walentyny Toczyskiej miał szansę odnieść się do zarzutów, które skwitował jako "komedię omyłek". Tym razem nie krył rozgoryczenia.

– Wysłuchuję steku bredni i nonsensu na ten temat – mówił. – To przedstawienie stało się przyczynkiem do wszelkiego typu harców. Najlichszy jakiś recenzent w gazecie uważa za honor, żeby mnie pouczać o teatrze, o dramaturgii, o rolach, o aktorstwie. Czasem zdarzają się ludzie, którzy niewiele w życiu widzieli, niewiele wiedzą, a piszą z wielką nonszalancją, w tonie pogardliwym, nawet lekceważącym, dotykają już nawet nie samej sztuki, ale mojej osoby – narzekał.

Zarazem jednak dramaturg podkreślił, że na szczęście sztuka podoba się ludziom, z których zdaniem się liczy. Należał do nich m.in. prof. Kazimierz Wyka. – On, nie jako krytyk teatralny, choć bardzo się teatrem interesuje, ale jako historyk literatury odczytał wszystkie warstwy językowe, stylotwórcze, pastiszowe, które w tym samym tekście są zawarte, poza tymi trzema czy czterema tak zwanymi brzydkimi słowami, które odczytali ci... jakby ich tu nazwać... – powiedział autor.

O innych zmaganiach Tadeusza Różewicza ze światem literatury i teatru, a także o własnej - zawsze osobnej - drodze pisarskiej i o życiu naznaczonym wojenną traumą posłuchać można na stronie rozewicz.polskieradio.pl.

mc

Maria urodziła się 24 listopada 1908 roku w Starym Samborze, małym miasteczku oddalonym o około 50 km od Drohobycza i około 90 km od Lwowa. Wychowała się w biednej, wielodzietnej rodzinie. Jej ojciec był prawnikiem, natomiast matka udzielała lekcji gry na fortepianie. 

Jaremianka miała sześciu braci, dwóch z nich związało swoje życie ze sztuką. Władysław był reżyserem, aktorem i założycielem Teatru Groteska w Krakowie, natomiast Józef ukończył studia malarskie i stworzył eksperymentalny Teatr Cricot. Cała rodzina żyła w bardzo bliskich relacjach, ale Maria najlepszy kontakt miała ze swoją siostrą bliźniaczką, Bronisławą, którą w domu nazywano Nuną. 

Siostry były do siebie tak podobne, że przez pierwszych kilka lat nie rozróżniali ich nawet rodzice, a później problem z rozpoznaniem żony na zdjęciach miał również mąż Jaremianki.

- Często się zdarzało, że zdjęcia Marii podpisywał "Nuna" i odwrotnie - mówiła w Polskim radiu dr Agnieszka Dauksza, autorka książki "Jaremianka. Biografia".

Marię i Nunę łączyła wyjątkowa więź aż do śmierci. Ta nastąpiła w odstępie zaledwie dwóch miesięcy.

- Odwiedzały się, korespondowały ze sobą, chorowały nawet mniej więcej w tym samym czasie. Gdy w drugiej połowie lat 30. XX wieku zamieszkały razem, Maria poświęcała się sztuce, a Nuna zajmowała się domem i opieką nad jej synem - mówiła dr Agnieszka Dauksza.

Rzeźbiarka i działaczka społeczna

Jaremianka w wieku 21 lat opuściła dom rodzinny i rozpoczęła studia na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w rzeźbiarskiej pracowni Xawerego Dunikowskiego. Maria, podobnie jak inni artyści z jej pokolenia, miała bardzo nowoczesne poglądy i chciała tworzyć awangardę w sztuce.  

- Wówczas Dunikowski był jedynym postępowym profesorem na ASP, a ci artyści mieli wielką ochotę na eksperymentowanie. Chcieli po prostu zrobić sztukę na nowo - wyjaśniała dr Agnieszka Dauksza. 

Maria Jarema należała do awangardowej organizacji studenckiej Grupa Krakowska, która zrzeszała młodych artystów o poglądach skrajnie lewicowych. Członkowie tego zrzeszenia krytykowali zarchaizowany program nauczania na ASP oraz sympatyzowali z ruchami komunistycznymi. 

Jaremianka angażowała się w działalność społeczną i wspierała klasę robotniczą, wystawiała przedstawienia w fabrykach. Po wojnie stworzyła, stojący do dziś na Cmentarzu Rakowickim, pomnik poświęcony ośmiu robotnikom, którzy zostali zastrzeleni w czasie protestów w 1936 roku.

Kobieta wyzwolona

Maria Jarema była na wskroś nowoczesna.

- Jaremianka nie tylko chciała tworzyć w awangardzie, ona sama była awangardą - mówiła Maryna Miklaszewska w audycji "Polki". 

- Jak na owe czasy była na pewno kobietą wyzwoloną. Ubierała się szokująco, chodziła w spodniach, uwielbiała ekscentryczne kapelusze i z dość dużą swobodą traktowała mężczyzn - mówiła Magdalena Merta, prowadząca radiową audycję "Polki". 

Pierwszym ważnym mężczyzną w życiu Jaremianki był jej kolega ze studiów, rzeźbiarz Henryk Wiciński, który ostatecznie ożenił się z jej siostrą Nuną. Nie trwał długo także jej związek z o 20 lat starszym żydowskim lekarzem Gabrielem Gottliebem, choć zakochany mężczyzna podarował jej działkę w podkrakowskiej Woli Justowskiej, na której artystka wybudowała dom w 1934 roku.

Maria Jarema wyszła ostatecznie za mąż dopiero w 1945 roku, w wieku 37 lat. Jej wybrankiem był biolog Kornel Filipowicz, któremu dwa lata wcześniej urodziła syna Aleksandra.  

Trudna sztuka czasów wojny

Podczas II wojny światowej Maria Jarema pracowała w Kawiarni Plastyków w Krakowie jako szatniarka. Spokojne zajęcie pozwalało jej malować niewielkich rozmiarów akwarele, które zachowały się do dzisiaj. Po zlikwidowaniu Kawiarni przez Niemców artystka zarabiała, tworząc lalki z drutu i skrawków materiałów.  

- Wielka fantazja, pomysłowość i to w okropnych realiach wojennych. To nie była chałtura, ona oddawała całą siebie tym pracom, które są bardzo spójne z całym jej dorobkiem - zaznaczyła dr Agnieszka Dauksza. 

W lipcu 1943 roku Jaremianka przeżyła pacyfikację Woli Justowskiej. Artystka w zaawansowanej ciąży była jedną z wielu osób, którym Niemcy kazali przez kilka godzin w upale leżeć na polu twarzą do ziemi. Ostatecznie wyszła z tego bez szwanku, ale nie wszyscy mieli tyle szczęścia. Niektórych mieszkańców wsi rozstrzelano, innych umieszczono w obozach koncentracyjnych. W tej drugiej grupie znalazł się Kornel Filipowicz. 

Kariera malarska

W okresie powojennym Jaremianka niemal zupełnie porzuciła rzeźbę. Z tego okresu, poza wspomnianym pomnikiem poświęconym robotnikom, znany jest jeszcze jej projekt fontanny Chopina na krakowskich Plantach, który został zrealizowany dopiero w 2006 roku.  

Maria Jarema oddała się wówczas sztuce malarskiej i to właśnie ta dziedzina przyniosła jej największą rozpoznawalność. Specjalizowała się w monotypii, ale malowała także akwarelą i gwaszem. Pierwsza wystawa jej prac odbyła się na przełomie lat 1948/49.

- W malarstwie kochała kolor i dynamikę. Mówiono, że jej dzieła pulsują - zauważyła Magdalena Merta w audycji z 2020 roku.

Wiele lat po śmierci artystki jej dorobek wciąż cieszy się dużym uznaniem. Jedna z najbardziej znanych prac Jaremianki pt. "Formy" z 1957 roku została kupiona w 2018 roku za ponad milion złotych. Czyni go to najdroższym obrazem autorstwa kobiety sprzedanym w Polsce.  

Nie tylko rzeźba i obraz

Maria Jarema aktywnie działała również na scenie. Już w latach 30. XX wieku współpracowała ze swoim bratem Józefem w Teatrze Cricot, natomiast w latach powojennych zaangażowała się w życie Teatru Cricot 2, który bezpośrednio nawiązywał do grupy artystycznej Jaremy. Kierował nim Tadeusz Kantor. Maria tworzyła barwne kostiumy i wzięła udział w spektaklu "Mątwa" Witkacego.

- Wyobrażam sobie, że w tych przaśnych realiach lat 50. XX wieku te szalone pomysły sceniczne, nietuzinkowe rozwiązania, dialogi i postaci musiały robić gigantyczne wrażenie - mówiła dr Agnieszka Dauksza. 

Co ciekawe, to właśnie Kantor rozpowszechnił pseudonim artystki, choć ona sama go nie używała. Swoje dzieła podpisywała po prostu imieniem i nazwiskiem. 

Rozwój kariery

Ostatnie lata życia Jaremianki to okres cierpienia i wytężonej pracy. W 1955 roku artystka dowiedziała się, że choruje na białaczkę, jednak ta świadomość zainspirowała ją do jeszcze większego poświęcenia się sztuce, którą zawsze stawiała na pierwszym miejscu. 

Intensywność pracy przełożyła się na sukces zawodowy i w ostatnich latach życia kariera artystki zaczęła nabierać tempa. W 1958 roku została nawet zaproszona na festiwal Biennale w Wenecji. 

Jednak stan zdrowia Jaremianki stale się pogarszał i ostatnie tygodnie przed śmiercią spędziła w szpitalu. Nie pomogło jej ani leczenie za granicą, ani przeszczep szpiku od siostry. Zmarła trzy tygodnie przed 50. urodzinami, 1 listopada 1958 roku. 

- Gdyby nie przedwczesna śmierć zrobiłaby międzynarodową karierę - oceniła w radiowej audycji dr Agnieszka Dauksza. 

"Sztuka nie może być elitarna"

Dla Marii Jaremy sztuka była najważniejsza, jednak nie tworzyła jej dla siebie samej. Będąc w ciąży, malowała kwiaty, choć nie robiła tego ani wcześniej, ani później. Wierzyła, że dzięki temu dziecko będzie wrażliwe.

- Uważam, że Jaremianka chciała uplastycznić społeczeństwo. Wiedziała, że trzeba zejść do każdej warstwy społecznej, że sztuka nie może być elitarna. Chciała pokazać, jak bardzo kruche są nasze ciała, jak bardzo jesteśmy zniszczalni i jak krótko to wszystko trwa - mówiła dr Agnieszka Dauksza. 

Zdaniem biografki Marii Jaremy, artystka pragnęła przekonać ludzi do większej życzliwości. 

- Według Jaremianki sztuka była świetnym medium, żeby nas prowokować do takich postaw - dodała dr Agnieszka Dauksza. 

th