13 października 1982 roku podczas demonstracji zastrzelono Bogdana Włosika, niespełna 20-letniego ucznia wieczorowego technikum i robotnika w Hucie im. Lenina.

To była niedziela

13 października 1982 roku w niedzielę zaczął się strajk hutników. Władza obstawiła Nową Hutę czołgami, wojskiem i esbekami. Do ludzi zaczęły dochodzić informacje o aresztowaniach wśród tych, którzy pod hutę przyszli wspierać strajkujących. Esbecy robili zdjęcia i nagrywali filmy z ludźmi, którzy otoczyli hutę.

Aby przerwać strajk, czołgi zmiażdżyły bramę huty, na teren weszły oddziały ZOMO. Władza ludowa odzyskała zakład pracy. W prasie codziennej pojawiły się zaprzeczenia, że strajk w Hucie im. Lenina złamano siłą.

Wielka demonstracja w Krakowie

Tego dnia, jak 13. każdego miesiąca w 1982, w miesięcznicę wprowadzenia stanu wojennego, doszło w Krakowie do manifestacji ulicznych. Ludzie byli szczególnie wzburzeni, bo 8 października Sejm PRL uchwalił nową ustawę o związkach zawodowych, która zdelegalizowała, zawieszoną 13 grudnia 1981 roku, NSZZ "Solidarność". Wielotysięczną demonstrację brutalnie zaatakowało ZOMO.

Pokojowa manifestacja zamieniła się w wielogodzinne walki uliczne.

Posłuchaj audycji Janusza Marchwińskiego z cyklu "Dokumenty dźwiękowe stanu wojennego", pt. "Kto zabija jedno życie", nadanej w styczniu 1983 roku  w Radiu Wolna Europa. Dowiedz się, jak brutalnie milicja spacyfikowała zakłady MZK w Nowej Hucie w sierpniu 1982 roku oraz jak esbecy przeprowadzili brutalne aresztowania w nocy po manifestacji. Posłuchaj również relacji uczestnika tej manifestacji.

Jak zginął Bogdan

Oficjalna wersja milicji mówiła, że "użycie broni nastąpiło w wyniku bezpośredniego zagrożenia życia funkcjonariusza MO". Gazety podawały, że milicjant zeznawał, że został przewrócony i dopiero po wystrzeleniu strzału ostrzegawczego, strzelił w brzuch Bogdana Włosika.

Bogdan Włosik został zastrzelony daleko od miejsca głównych demonstracji i walk z zomowcami - przy kościele w Bieńczycach. Według najbardziej prawdopodobnej wersji wydarzeń, kapitan SB ubrany po cywilnemu usiłował zatrzymać jednego ze stojących w grupie chłopców.

- Jeden z chłopców krzyknął: "Kapuś" i wtedy mężczyzna rzucił się do ucieczki. Esbek schował się do klatki schodowej. W jego stronę poszedł Bogdan i zobaczyliśmy, że z tej klatki wybiega mężczyzna – relacjonowała te dramatyczne chwile koleżanka Bogdana, obecna przy zabójstwie.

- Usłyszeliśmy dwa dziwne dźwięki, ale nie wiedzieliśmy na początku, że to były strzały. Ten człowiek zaczął uciekać w stronę ulicy Złotej Jesieni, tam znajdował się komisariat MO. Bogdan przewrócił się.

"Niech Bóg będzie sędzią"

Wieść o zabójstwie rozeszła się lotem błyskawicy po mieście. Bogdan Włosik zmarł na stole operacyjnym.

Śmierć młodego robotnika sprowokowała kolejne demonstracje i walki uliczne w Nowej Hucie i w Krakowie. ZOMO atakowało ludzi tłumnie modlących się w nowohuckich kościołach w intencji chłopaka.

W dzień pogrzebu 20 października 1982 roku na Cmentarz Grębałowski w Krakowie przyszło 20 tysięcy ludzi. Uroczystość stała się kolejną manifestacją przeciwko ustrojowi komunistycznemu i wprowadzonemu niespełna rok wcześniej stanowi wojennemu.

Ostatnie słowa księdza brzmiały "Niech Bóg będzie sędzią". Posłuchaj, jak wyglądał pogrzeb i ilu zomowców go strzegło.

Państwa Włosików odwiedził generał Jaruzelski

Władza za sprawą mediów zrzucała winę za śmierć Bogdana na "anarchistyczne siły wywołujące zamieszki".

Ówczesna propaganda władz twierdziła, że "strzały padły w obronie własnej", a oficer miał być ścigany przez demonstrantów krzyczących "łapać ubeka" - co od początku kwestionowali świadkowie. Słynna była ówczesna wizyta gen. Wojciecha Jaruzelskiego u rodziców zabitego. Jasne było, że milicjant za swój czyn nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności. Jego nazwisko okryto głęboką tajemnicą.

Dziś wiadomo, że zabójca Bogdana Włosika, pracował w SB do 1987 roku. Potem, w wieku 40 lat, przeszedł na uprzywilejowaną esbecką emeryturę.

W czasach PRL nie poniósł żadnej odpowiedzialności za swój czyn. Dopiero 16 grudnia 1991 roku został skazany na 8 lat pozbawienia wolności. Potem sąd apelacyjny podwyższył tę karę do lat 10. Wyszedł na wolność na przedterminowe zwolnienie po pięciu i pół roku.

Zobacz nasz serwis specjalny stan wojenny.polskieradio.pl

We wtorek przed Sądem Okręgowym w Warszawie zapadł wyrok ws. dwóch byłych generałów Służby Bezpieczeństwa. Władysław C. i Józef S. zostali prawomocnie skazani na kary po dwa lata więzienia. Oskarżeni dopuścili się popełnienia zbrodni przeciwko ludzkości będącej zbrodnią komunistyczną.

"Nie chodziło o szkolenie wojskowe"

Prof. Wojciech Polak wyjaśnił na czym polegał pobyt w jednostce wojskowej w tamtym okresie. - Wojskowych obozów specjalnych było kilkanaście. Oprócz typowych obozów były także kompanie polowe, tworzone jeszcze za czasów Edwarda Gierka. To był zwyczaj PRL-owski, że osoby podejrzane o nastawienie opozycyjne, kierowano do specjalnych jednostek wojskowych. Rodzajów szykanowania działaczów "Solidarności" było kilka - stwierdził.

- Cechą charakterystyczną było to, że w ogóle nie chodziło o szkolenie wojskowe. Każdego mężczyznę można było brać na przeszkolenia wojskowe. Chodziło o to, by ludzi odizolować, poniżyć ich i dać im w kość. Stąd mieszkania pod namiotami czy w wagonach kolejowych. W dodatku były także poniżające traktowania. Najgorszą rzeczą była bezsensowna praca. Internowani kopali doły jednego dnia, a drugiego dnia je zasypywali. To była tortura - podkreślił.

- Ludzie mieszkali w namiotach w styczniu albo w lutym. Ktoś, kto siedział przy piecyku, całą noc czuwał by się palił. Inaczej wszyscy mogliby zamarznąć. To groziło utratą życia - uważa profesor.

Proces byłego zomowca ws. śmierci górników z Wujka. Oskarżony nie przyznaje się do winy

Gorzka radość

- Z jednej strony jest satysfakcja, że jakaś sprawiedliwość została wymierzona, a z drugiej strony jest gorycz, bo potrzeba było na to 11 lat. Jest to symboliczne wymierzenie sprawiedliwości. We . Można powiedzieć, że kilkaset osób było w to zamieszanych - skomentował wyrok sądu prof. Polak.

- Znam przypadki oficerów, którzy doszli do stopnia pułkownika i spokojnie żyją sobie na emeryturze. Smutne jest to, że tylko dwóch generałów zostało za to ukaranych - podsumował.

"Było mokro i zimno" 

Stanisław Szukała opowiadał o swoich przeżyciach ze stanu wojennego i internowania do jednostki wojskowej w Chełmnie. - Po strajkach obudziła nas wielka nadzieja i wielka radość. Wszyscy obywatele, który mieli zamiar mieć coś zrobić, żywili wielką nadzieję. Wtedy nadszedł stan wojenny. Internowano część moich kolegów. Zaczęliśmy zbierać pieniądze, bo wiedzieliśmy że nasi przyjaciele mają rodziny i kolegów. Zaczęliśmy także tworzyć podziemne struktury, wydawać podziemną prasę - mówił.

- Pod koniec grudnia do moich drzwi przyszło dwóch wojskowych i jeden cywil i wręczyli mi powołanie na ćwiczenia jednostki pontonowej. Odbyłem swoją służbę i miałem jednostkę rezerwową i dopiero w pociągu zrozumieliśmy jaki charakter ma te wezwanie. Udało nam się umknąć i usłyszeliśmy w Chełmnie, że krąży opinia, iż do miasta przyjeżdżają "nieroby". W jednostce kazano nam się rozbierać, przystąpiono do rewizji i dano nam stare, używane buty. Wiedzieliśmy, że zaczyna się całkiem inny świat - przyznał. 

Paweł Kukiz o Wojciechu Jaruzelskim: mógł panicznie bać się Rosjan, mogli go złamać

- Wywieziono nas nad Wisłę pod namiotem bez żadnych podłóg. Było mokro i zimno. Po 3 miesiącach nas wypuszczono. Żołnierze pilnowali nas z bronią. Był rozkaz strzelania w razie próby opuszczenia jednostki. Rozkazano także zniszczyć wszelką dokumentację z tego okresu. Nie ukrywano, że chcieli nas wykończyć. Niektórzy nie dawali sobie rady. Trzeba było np. kopać rowy. Wsadzano nas w zimę na pontony. W mokrych dresach trzeba było iść na zajęcia - tłumaczył Stanisław Szukała.

"Podwójna satysfakcja"

Jak zaznaczył, ten wyrok "to podwójna satysfakcja, że prawo zostało jakoś wyegzekwowane. Zamykanie ludzie, które miało miejsce w stanie wojennym. Próba wybielania generałów Jaruzelskiego czy Kiszczaka mija się z celem. Niektórzy koledzy nie wierzyli, że to się uda. Od złożenia pierwszego pozwu minęło 11 lat. Niektórzy nie doczekali tego momentu, niektórzy popełniali nawet samobójstwa".

- Byłem na wszystkich rozprawach. Podobało mi się orzeczenie sędziego, że nie da się tego wbić w akta prawne. W mojej ocenie tego wszystkiego nie byłoby bez zgody gen. Jaruzelskiego i Kiszczaka - dodał.

***

Więcej w nagraniu.

Rozmawiał Antoni Trzmiel

Polskie Radio 24/pkr

---------------------------------------

Data emisji: 20.11.2019

Godzina emisji: 14.09

Rozmowa została nagrana w 2015 roku, w 35.rocznicę wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.

W ramach operacji "Azalia" siły porządkowe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Wojska Polskiego zajęły obiekty Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowały w centrach telekomunikacyjnych połączenia krajowe i zagraniczne. Grupy milicjantów i funkcjonariuszy SB przystąpiły w ramach operacji o kryptonimie "Jodła" do internowania działaczy Solidarności i przywódców opozycji politycznej.

Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982. Odwołano go dopiero 22 lipca 1983. Dokładna liczba osób, które w wyniku wprowadzenia stanu wojennego poniosły śmierć, nie jest znana. Przedstawiane listy ofiar liczą od kilkudziesięciu do ponad stu nazwisk. Nieznana pozostaje również liczba osób, które straciły w tym okresie zdrowie na skutek prześladowań, bicia w trakcie śledztwa czy też podczas demonstracji ulicznych.

Pod okiem Moskwy

W tysiącach domów tamta noc była nieprzespana. Władze komunistyczne jeszcze przed północą rozpoczęły zatrzymywanie działaczy opozycji i Solidarności. W ciągu kilku dni w 49 ośrodkach internowania umieszczono około 5 tys. osób. W ogromnej operacji policyjno-wojskowej użyto w sumie 80 tys. żołnierzy, 30 tys. milicjantów, 1750 czołgów, 1900 wozów bojowych i 9 tys. samochodów. Operacja była przygotowywana od wielu miesięcy. Kontrolował ją radziecki dowódca wojskowy Wiktor Kulikow.

W kierownictwie Solidarności zdawano sobie sprawę z gwałtownego wzrostu napięcia. Historycy oceniają, że liczono jednak, iż do konfrontacji może dojść dopiero po przyjęciu przez Sejm rządowej ustawy "O nadzwyczajnych środkach działania w interesie ochrony obywateli i państwa".

Decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego została zaakceptowana 5 grudnia 1981 przez Biuro Polityczne KC PZPR. Gen. Jaruzelski otrzymał swobodę co do wyboru konkretnej daty rozpoczęcia operacji. W nocy z 8 na 9 grudnia 1981 w trakcie spotkania z przebywającym w Warszawie marszałkiem Wiktorem Kulikowem gen. Jaruzelski poinformował go o planowanych działaniach.

Zobacz serwis specjalny poświęcony stanowi wojennemu w Polsce:

Notatka z tego spotkania, sporządzona przez gen. Wiktora Anoszkina - adiutanta marszałka Kulikowa - została w całości opublikowana przez historyka IPN prof. Antoniego Dudka w "Biuletynie IPN" nr 12 (107) z grudnia 2009 roku. Wynika z niej, że gen. Jaruzelski wprost zażądał wsparcia militarnego po wprowadzeniu stanu wojennego, mówiąc: - Strajki są dla nas najlepszym wariantem. Robotnicy pozostaną na miejscu. Będzie gorzej, jeśli wyjdą z zakładów pracy i zaczną dewastować komitety partyjne, organizować demonstracje uliczne itd. Gdyby to miało ogarnąć cały kraj, to wy (ZSRR) będziecie nam musieli pomóc. Sami nie damy sobie rady.

- Jeżeli nie starczy waszych sił, to pewnie trzeba będzie wykorzystać "Tarczę-81" (za tym kryptonimem krył się przypuszczalnie plan operacji wojskowej Układu Warszawskiego w Polsce). Zapewne Wojsko Polskie samo poradzi sobie z tą garstką rewolucjonistów - odpowiedział Kulikow. Jaruzelski zauważył wtedy, że "na przykład Katowice liczą około 4 mln mieszkańców. - To taka Finlandia, a wojska, jeśli nie liczyć dywizji obrony przeciwlotniczej, nie ma. Dlatego bez pomocy nie damy rady. Byłoby gorzej, gdyby Polska wyszła z Układu Warszawskiego - odparł Jaruzelski.

O wyznaczonym terminie wprowadzenia stanu wojennego Kulikow i przywódcy sowieccy zostali poinformowani 11 grudnia.

Operacja "Azalia" w nocy z 12 na 13 grudnia

W ramach operacji "Azalia" siły porządkowe Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Wojska Polskiego zajęły obiekty Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowały w centrach telekomunikacyjnych połączenia krajowe i zagraniczne. Grupy milicjantów i funkcjonariuszy SB przystąpiły w ramach operacji o kryptonimie "Jodła" do internowania działaczy Solidarności i przywódców opozycji politycznej.

Oddziały ZOMO zajęły lokale zarządów regionalnych Solidarności, zatrzymując przebywające tam osoby i zabezpieczając znalezione urządzenia łącznościowe i poligraficzne. Do miast skierowano oddziały pancerne i zmechanizowane, które umieszczono przy najważniejszych węzłach komunikacyjnych, trasach wylotowych, głównych skrzyżowaniach, gmachach urzędowych i innych obiektach strategicznych. Przeprowadzono aresztowania wśród intelektualistów, w tym także wśród organizatorów i uczestników obradującego w Warszawie Kongresu Kultury Polskiej.

Główne uderzenie nastąpiło jednak w Gdańsku, gdzie w sobotę zebrała się Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność". W nocy zatrzymano w Gdańsku blisko 30 członków Komisji Krajowej i kilku jej doradców. Jednym z nich był Jacek Kuroń.

- Usłyszałem zgrzyt klucza. Przyszli. Jechaliśmy później suką przez nocne miasto. Na ulicach stały czołgi i wozy pancerne. Nawet mnie nie skuli. Mój wierny stróż major Leśniak zapytał: - No i co, panie Kuroń, warto było? - Pamięta pan, majorze, jak trzy lata temu przyjechaliście wziąć mnie stąd, spod Gdańska? - odpowiedziałem pytaniem na pytanie. - Przyjechaliście wtedy w cztery fiaty. A dzisiaj, widzi pan sam, ile czołgów i wojska musieliście wyprowadzić na ulice, żeby mnie wziąć - wspominał w książce "Gwiezdny czas".

W "specjalny" sposób potraktowano przewodniczącego Solidarności Lecha Wałęsę. Około godziny drugiej w nocy w jego mieszkaniu pojawili się wojewoda gdański Jerzy Kołodziejski i I sekretarz gdańskiego KW PZPR Tadeusz Fiszbach, członek Biura Politycznego. Poinformowali Wałęsę o wprowadzeniu stanu wojennego, stwierdzając, że powinien natychmiast udać się do Warszawy na rozmowy z przedstawicielami władz. Wałęsa odrzucił przedstawiane mu propozycje współpracy. Został internowany. Po pobycie w Chylicach i Otwocku umieszczono go ostatecznie w ośrodku rządowym w Arłamowie.

W pierwszych dniach stanu wojennego internowano około 5 tys. osób. W sumie w czasie stanu wojennego liczba internowanych sięgnęła 10 tys., w więzieniach znalazła się znaczna część krajowych i regionalnych przywódców Solidarności, doradców, członków komisji zakładowych dużych fabryk, działaczy opozycji demokratycznej oraz intelektualistów związanych z Solidarnością.

W celach propagandowych zatrzymano także kilkadziesiąt osób z poprzedniej ekipy sprawującej władzę, m.in. Edwarda Gierka, Piotra Jaroszewicza i Edwarda Babiucha. Na podstawie dekretu o stanie wojennym zawieszono podstawowe prawa i wolności obywatelskie, wprowadzono tryb doraźny w sądach, zakazano strajków, demonstracji, milicja i wojsko mogły każdego legitymować i przeszukiwać. Wprowadzono godzinę milicyjną od godz. 22 do godz. 6 rano, a na wyjazdy poza miejsce zamieszkania potrzebna była przepustka. Korespondencja podlegała oficjalnej cenzurze, wyłączono telefony. Większość najważniejszych instytucji i zakładów pracy została zmilitaryzowana i była kierowana przez ponad 8 tys. komisarzy wojskowych.

Poza "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" zakazano wydawania prasy. Zawieszono działalność wszystkich organizacji społecznych i kulturalnych, a także zajęcia w szkołach i na wyższych uczelniach. Najważniejsze decyzje w okresie stanu wojennego podejmowała nieformalna grupa wojskowych oraz członków partii nazywana dyrektoriatem. W jej skład obok gen. Jaruzelskiego wchodzili: gen. Florian Siwicki (wiceminister obrony narodowej), gen. Czesław Kiszczak (minister spraw wewnętrznych), gen. MO Mirosław Milewski (sekretarz KC), Mieczysław F. Rakowski (wicepremier), Kazimierz Barcikowski (sekretarz KC) i Stefan Olszowski (sekretarz KC).

Nieliczni przywódcy Solidarności, którzy uniknęli zatrzymań, m.in. Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis czy Eugeniusz Szumiejko, rozpoczęli tworzenie struktur podziemnych.

Brutalne pacyfikacje strajków

Dzień po ogłoszeniu stanu wojennego rozpoczęły się strajki okupacyjne w wielu dużych zakładach przemysłowych. Strajkowały huty, w tym największa w kraju "Katowice" oraz im. Lenina, większość kopalń, porty, stocznie w Trójmieście i Szczecinie, największe fabryki, takie jak: WSK w Świdniku, Dolmel i PaFaWag we Wrocławiu, "Ursus" czy Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. Juliana Marchlewskiego w Łodzi. Strajkowano w sumie w 199 zakładach (w 50 utworzono komitety strajkowe), na około 7 tys. istniejących wtedy w Polsce przedsiębiorstw.

W 40 zakładach doszło do brutalnych pacyfikacji strajków, przy użyciu oddziałów ZOMO i wojska, wyposażonego w ciężki sprzęt. Szczególnie dramatyczny przebieg miały strajki w kopalniach na Górnym Śląsku, gdzie górnicy stawili czynny opór. 16 grudnia 1981 w Kopalni Węgla Kamiennego "Wujek" w trakcie kilkugodzinnych walk milicjanci użyli broni palnej. Zginęło 9 górników. 23 grudnia przy wsparciu czołgów i desantu ze śmigłowców udało się stłumić strajk w Hucie "Katowice". Najdłużej trwały strajki w kopalniach "Ziemowit" (do 24 grudnia) i "Piast" (do 28 grudnia), w których zdecydowano się prowadzić protest pod ziemią.

Przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego wystąpiły Stany Zjednoczone. 23 grudnia 1981 prezydent USA Ronald Reagan ogłosił sankcje ekonomiczne wobec PRL, a kilka dni później podał do wiadomości, iż obejmą one także Związek Sowiecki, który ponosił "poważną i bezpośrednią odpowiedzialność za represje w Polsce". W ciągu następnych tygodni do sankcji ekonomicznych przeciwko Polsce przyłączyły się inne kraje zachodnie.

Zbrodnie wciąż nierozliczone

Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982. Odwołano go dopiero 22 lipca 1983 roku. Dokładna liczba osób, które w wyniku wprowadzenia stanu wojennego poniosły śmierć, nie jest znana. Przedstawiane listy ofiar liczą od kilkudziesięciu do ponad stu nazwisk. Nieznana pozostaje również liczba osób, które straciły w tym okresie zdrowie na skutek prześladowań, bicia w trakcie śledztwa czy też podczas demonstracji ulicznych.

Jego konsekwencje, także prawne, trwają. Prokuratorzy Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z Instytutu Pamięci Narodowej skierowali wiele aktów oskarżenia dotyczących czynów popełnionych w okresie stanu wojennego. Wielu z osób oskarżonych sądy jednak nie skazały, uznając, że część przestępstw jest przedawnionych, a niektórych sprawców objęła amnestia. Jeszcze inni już nie żyją, a wielu przez lata skutecznie torpedowało próby wymierzenia im sprawiedliwości, choćby dostarczając zwolnienia lekarskie i nie stawiając się na rozprawy.

Według stanu z końca października 2022 oddziałowe komisje IPN prowadziły 185 postępowań w sprawach zbrodni sądowych popełnionych w okresie stanu wojennego. W ciągu 2022 roku natomiast prokuratorzy Oddziałowych Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu złożyli do Sądu Najwyższego 38 wniosków – ich celem jest doprowadzenie do podjęcia przez SN uchwał o możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej 25 sędziów i 5 prokuratorów (osób związanych z orzekaniem albo z oskarżaniem w latach 80. XX w.).

W 2022 roku IPN zainicjował projekt "Archiwum Zbrodni" mający na celu podejmowanie na nowo śledztw w sprawie zbrodni z okresu lat 80. XX wieku. Przedsięwzięcie to ma na celu, jak mówił prezes IPN dr Karol Nawrocki, "aby wszystkie zbrodnie z lat ’80 zostały osądzone, a te które budzą do dnia dzisiejszego kontrowersje w postaci niewyjaśnionych i niepostawionych przed sądem sprawców, ale także ofiar którym nie zostało choćby w sposób symboliczny zadośćuczyniona ich walka i ich cierpienie, aby Instytut Pamięci Narodowej i państwo Polskie doprowadziło do sprawiedliwości transformacyjnej i do prawdy".

PAP/asop/IPN/im

Wprowadzenie stanu wojennego na całym obszarze Polski przebiegło według schematu przygotowanego przez kierownictwo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Obrony Narodowej. Funkcjonariusze SB i MO w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku zatrzymali i internowali wcześniej wytypowanych działaczy NSZZ Solidarność i innych organizacji opozycyjnych.

- Pierwszego roku stanu wojennego najwięcej było ofiar. Bestialskie pobicia, porwania, zastraszanie ciągnęło się do 1989 roku - mówił w 2019 roku w rozmowie z Portalem PolskieRadio24.pl ówczesny prezes IPN Jarosław Szarek.

Zobacz i posłuchaj, co Jarosław Szarek mówił o metodach zastraszania społeczeństwa oraz o najbardziej symbolicznych ofiarach stanu wojennego:

Operacja o kryptonimie "Jodła" doprowadziła do zatrzymania najważniejszych działaczy Solidarności w całej Polsce. Internowano blisko 10 tysięcy osób, tysiące aresztowano i skazano na wieloletnie więzienie. Wiele osób straciło pracę, było inwigilowanych i zastraszanych.

Jak podaje Instytut Pamięci Narodowej liczba osób, które straciły zdrowie na skutek prześladowań, bicia w trakcie śledztwa lub demonstracji ulicznych pozostaje nieznana. Na liście śmiertelnych ofiar stanu wojennego znajduje się blisko 100 osób.

Ludzie ginęli śmiertelnie postrzeleni lub pobici podczas pacyfikacji spontanicznych protestów i manifestacji w większych miastach kraju. Były osoby skatowane na śmierć w przesłuchaniach milicyjnych. Były znalezione martwe, a w prowadzonych śledztwach ustalano jedynie, że sprawcy zbrodni są nieznani.

Władza nie miała skrupułów, żeby strzelać do stawiających opór. Symbolem zbrodni stanu wojennego jest m.in. masakra w kopalni "Wujek".

im

- Ostatnie posiedzenie komisji Solidarności odbyło się w piątek, 11 grudnia 1981. Czuć już było, że może dojść do jakiegoś nieszczęścia w kraju - mówił górnik Adam Skwira, jeden z przywódców strajku w kopalni "Wujek".

Stan wojenny

- 13 grudnia żona obudziła mnie o godz. 1 po północy – mówił Adam Skwira. - Pojechałem na kopalnię o godz. 3. Na powierzchnię już wyjechała cała trzecia sobotnia zmiana zaalarmowana aresztowaniem przewodniczącego Solidarności, Jana Ludwiczaka. Wzburzenie załogi było dość duże.

14 grudnia na porannej masówce górnicy podjęli decyzję o niepodejmowaniu pracy, dopóki do kopalni nie przybędzie Jan Ludwiczak. Rozpoczęły się negocjacje z dyrektorem zakładu. Niestety, nic nie dały. Efektu nie przyniosły też rozmowy z komisarzem wojskowym, w których brali udział ze strony załogi: Adam Skwira, Stanisław Płatek i Jerzy Wartak.

Pacyfikacja kopalni

- Oni strzelali do nas bezpośrednio z rakietnic - wspominał Stanisław Płatek. - Nie tak jak mówiono później, że w górę. Mierzyli bezpośrednio w człowieka z odległości 30 m. Takie uderzenie może zabić. Strzelali też petardami. Kiedy nikt się nie spodziewał, usłyszałem strzały, krótkie serie.

W czasie pacyfikacji kopalni "Wujek" zginęło dziewięciu górników: Jan Stawisiński, Joachim Gnida, Józef Czekalski, Krzysztof Giza, Ryszard Gzik, Bogusław Kopczak, Andrzej Pełka, Zbigniew Wilk, Zenon Zając, a 21 zostało rannych.

- Na terenie kopalni po użyciu broni nastała grobowa cisza, tak jak to się dzieje po wielkiej tragedii – powiedział Adam Skwira. – I wówczas do bramy wejściowej przyszli oficerowie. Obaj w mundurach polowych, jeden w randze pułkownika, drugi -podpułkownik, nowi, których przedtem nie widziałem. Zażądano tylko od nich, aby przeszli na punkt sanitarny zobaczyć, co zrobili. Poszli w obecności dyrektora kopalni zobaczyć swoje zwycięstwo. A to ich zwycięstwo wyglądało tak, że siedmiu naszych kolegów leżało już martwych w stacji ratownictwa. Leżeli jeden obok drugiego, pokotem, położeni już na wieczność. Nie byli przykryci.

Śledztwo w sprawie użycia broni palnej podczas pacyfikacji kopalni "Wujek" umorzono 20 stycznia 1982.

Internowanie

Adam Skwira, jako organizator i jeden z przywódców strajku oraz członek Komitetu Strajkowego, został po pacyfikacji kopalni internowany, a następnie 9 lutego 1982, skazany przez katowicki sąd wojewódzki na 3 lata pozbawienia wolności. Poza nim za organizację i kierowanie strajkiem skazano również Stanisława Płatka (4 lata więzienia) oraz Mariana Głucha i Jerzego Wartaka (3 lata więzienia).

Adam Skwira został zwolniony 19 czerwca 1983, w wyniku amnestii po odbyciu półtora roku zasądzonej kary. W wyniku nałożonych restrykcji nie mógł jednak powrócić do pracy. Uniewinniony został dopiero 18 grudnia 1992.

Proces

W marcu 1993 roku, gdy rozpoczynał się proces 24 osób oskarżonych w sprawie o zastrzelenie 9 górników w kopalni "Wujek", Skwira mówił na antenie Polskiego Radia:

- Strzelali do moich kolegów i nie wykazali skruchy. Żeby wykazali skruchę, żal, to ja nie miałbym zastrzeżeń. Działaczom Solidarności w ogóle obca jest nienawiść.

Adam Skwira był w gronie założycieli Komitetu Budowy Pomnika Górników KWK "Wujek" poległych 16 grudnia 1981, działał też w Społecznym Komitecie Pamięci Górników Poległych 16 grudnia 1981.

Wspomnienia powracają

Po latach, do sprawy masakry górników w Kopalni "Wujek" wrócili dziennikarze: Anna Sekudewicz i Marek Mierzwiak. W reportażu pt. "Pojednanie", nadanym 16 grudnia 2009, znalazły się archiwalne nagrania, zarejestrowane przez autorów dokumentu krótko po tragedii w kopalni. Bohaterami audycji, poza Adamem Skwirą, byli: Stanisław Płatek, Jerzy Wartak, kapelan górników ks. Henryk Bolczyk, a także Krystyna Gzikowa. Jej mąż Ryszard był jedną z ofiar, zginął od kul zomowców. Córka Ryszarda Gzika - Agnieszka - miała wtedy 11 lat.

- Gdyby nie córka, to nie wiem, jak by to było – mówiła Krystyna Gzikowa. - Wiedziałam, że dziecko musi zjeść, musi iść do szkoły, musi być czysto ubrane. W zasadzie to ona trzymała mnie przy życiu.

- Zabroniono nam wprowadzenia ciała do kościoła – wspominała po latach córka zabitego górnika. - Milicja zabroniła. Wyznaczyła nam datę, godzinę pogrzebu, i nie było dyskusji. Był zakaz powiadamiania kogokolwiek z rodziny. Ale jednak było dużo ludzi. Cały cmentarz był otoczony tajniakami.

Pamięć

Jak, ta dorosła dziś kobieta, nauczycielka, matka ocenia tamte wydarzenia? Jaki obraz kraju przekazuje młodemu pokoleniu, które powinno budować Polskę ponad podziałami? Czy ona sama jest w stanie spojrzeć na naszą najnowszą historię bez uprzedzeń, mimo tragicznych doświadczeń? Agnieszka Gzik-Pawlak twierdzi, że pojednanie jest możliwe.

Adam Skwira też prosił tych, którzy doprowadzili do masakry w kopalni "Wujek" o jedno - o wyrażenie żalu. Zmarł 31 grudnia 2007 roku. 15 grudnia 2006 postanowieniem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego został odznaczony przez wojewodę śląskiego Tomasza Pietrzykowskiego Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

bs/im

40 lat temu, 16 grudnia 1981 roku, podczas pacyfikacji kopalni "Wujek" w Katowicach od kul zomowców zginęło 9 górników, a ponad 20 zostało rannych. Najmłodszy z zastrzelonych miał zaledwie 19 lat. Do stłumienia strajku przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego komunistyczne władze wysłały milicję, wojsko oraz specjalne oddziały ZOMO, wyposażone w czołgi i broń ostrą. Górnicy mieli do obrony łańcuchy, kilofy i pręty.

Była to największa tragedia stanu wojennego. Odpowiedzialni za jego wprowadzenie generałowie Wojciech Jaruzelski i Czesław Kiszczak - obciążany też za śmierć górników z "Wujka" - nigdy nie zostali skazani.

"Walczył z wolną Polską"

Dr Robert Spałek wskazał, że na podstawie dostępnej wiedzy historycznej nt. generała Wojciecha Jaruzelskiego można stworzyć katalog zarzutów. - Walczył z wolną Polską, później od 1967 roku kierował represjami na tle narodowościowym w wojsku, czyli dyskryminował, degradował. Kierował również represjami na tle religijnym wśród żołnierzy (...). Następnie był współodpowiedzialny za masakrę robotników w grudniu 1970 roku, czyli za minimum 45 ofiar śmiertelnych, za ponad 1000 osób rannych - mówił.

- Pucz wojskowy, wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku - to jest 30 ofiar śmiertelnych do lipca 1983 roku, a do 1989 roku - minimum 100 ofiar śmiertelnych. W zaocznym procesie historycznym można by mu także postawić zarzut, że doprowadził PRL do zapaści gospodarczej - zaznaczył gość PR24.

Badacz dziejów najnowszych i komunizmu wskazał, że ponadto "w grudniu 1989 roku [Jaruzelski] wydał polecenie zniszczenia stenogramów posiedzeń Biura Politycznego z lat 1981-1989, przez co nam historykom jest dzisiaj trudniej badać tamte lata". - Na niego spada odpowiedzialność za emigrację miliona Polaków za granicę - powiedział dr Robert Spałek.

- Brak jednoznacznego prawnego rozliczenia gen. Wojciecha Jaruzelskiego (...) powoduje, że ludzie, którym m.in. Wojciech Jaruzelski w latach 80. XX wieku zniszczył życie, nie uzyskali do dzisiaj żadnego zadośćuczynienia - podkreślił gość audycji.

40. rocznica stanu wojennego - serwis specjalny. Posłuchaj wspomnień świadków.

* * *

Audycja: "Stan rzeczy"

Prowadzący: Rafał Dudkiewicz

Gość: dr Robert Spałek (badacz dziejów najnowszych i komunizmu)

Data emisji: 16.12.2021

Godzina: 19.06

IAR/nt