Prototyp Zeliga

Jak powiedział Tomasz Mościcki prowadzący audycję w Polskim Radiu poświęconą karierze aktorskiej Bogumiła Kobieli, w "Zezowatym szczęściu" Munkowi udało się osiągnąć to, co w wiele lat później powtórzył Woody Allen w filmie "Zelig" (1983). Porównanie rzeczywiście wydaje się trafne, z czym zgodził się gość Mościckiego, krytyk filmowy Andrzej Kołodyński.

Oba filmy opowiadają bowiem o bohaterze, który za wszelką cenę chce się przypasować do panujących okoliczności. Jednak okoliczności mają to do siebie, że lubią się zmieniać. Co robią w takim wypadku bohaterowie Munka i Allena? To co zwykle – przystosowują się do panujących okoliczności. I tak w kółko, tylko, że to najprostsza droga do braku tożsamości. Taki jest właśnie problem tego typu postaci kameleonów i na tym polega ich paradoksalny tragizm. Paradoksalny bo przecież, nadgorliwcy, którzy swoje zachowanie uzależniają jedynie od tego, jak powieje wiatr, na ekranie wypadają na ogół komicznie.

Nurt ironiczny

"Zezowate szczęście" to rzadki w polskim kinie przykład nurtu ironicznego. Zmarły tragicznie w 1961 roku Andrzej Munk był uważany za głównego przedstawiciela tego typu kina w kraju i jednego z najwybitniejszych reżyserów swojego pokolenia. A w zawody szedł z nie byle kim, bo z Wojciechem Jerzym Hasem, Andrzejem Wajdą, Jerzym Kawalerowiczem czy Kazimierzem Kutzem.

Jednocześnie, z chwilą śmierci Munka, nikt nie wypełnił luki po nim jako po reżyserze ironicznym. I nie chodzi tu o lekkie kino służące rozrywce, ale o inny sposób rozmowy na temat kwestii ważnych, dotyczących najnowszej historii Polski.

Romantyzmowi Wajdy Munk przeciwstawiał dużo bardziej antybohaterską wizję najnowszej historii, nie tylko w "Zezowatym szczęściu" ale też na przykład w "Eroice" (1957). Komiczne przygody pozbawionego tożsamości Jana Piszczyka są więc również satyrą na kolejne epoki zmieniającej się Polski – od przedwojennej do czasów współczesnych filmowi.

Sam Piszczyk jest z kolei metaforą polskiego losu w burzliwych czasach lat 30., 40. i 50. Symbolizuje on Polaków tego czasu, którzy są cały czas miotani przez historię i zmuszani do przystosowywania się do ciągle i radykalnie zmieniających się warunków politycznych.

Kontrowersje

Należy pamiętać, że film operując silną groteskową konwencją, wyjaskrawia typowe dla całego społeczeństwa sytuacje, które stają się udziałem Jana Piszczyka. Nie wszyscy to rozumieli wysuwając liczne pretensję w stronę reżysera i autora literackiego pierwowzoru Jerzego Stefana Stawińskiego, który jest twórcą opowiadania "Sześć wcieleń Jana Piszczyka".

- Zaatakowano mnie za tę książkę z każdej strony. Za równo marksiści jak i liberałowie – mówił Jerzy Stefan Stawiński w audycji Polskiego Radia – uznano, że Piszczyk to postać nieadekwatna do losów polskich tego okresu, a jednocześnie postać, która przeczy zasadniczym tezom ówczesnej estetyki literackiej. Bo jest to postać, którą miota historia, a według ówczesnej estetyki to przecież człowiek tworzy historię – mówił pisarz.

Poza pretensjami ze strony "marksistów" czy "liberałów", za równo książka jak i film mogła spotkać się z niechęcią wielu osób, które nie uznawały narzuconego Polsce siłą przez obce mocarstwo ustroju. Pytanie bowiem, czy wyżywanie się na polskiej najnowszej historii (w tym Polsce przedwojennej czy wrześniowej) jest najlepszym pomysłem, kiedy czyni się to w warunkach panującej cenzury i niejako w ramach obowiązującego systemu politycznego.

Inna rzecz, że uważne przyjrzenie się filmowi pozwala dostrzec także pewną, choć nie podaną wprost, krytykę państwa już pod rządami komunistów. Krytyka to jednak subtelna i nie współmierna do skali zbrodni popełnianych przez władze PRL, zwłaszcza w stalinizmie, których nie sposób z kolei poważnie zestawiać z przejawami nietolerancji z czasów sanacji, jak czyni to Munk. Realizowanie filmów poświęconych najnowszej historii, w owym czasie, było więc zadaniem, z którego nie sposób było wyjść z zupełnie czystymi rękami.

Życiowa rola Bogumiła Kobieli

"Zezowate szczęście" to aktorski popis Bogumiła Kobieli i najbardziej pamiętna jego rola, choć w czasie swojego krótkiego życia zagrał w ponad 40 filmach.

- Ja usłyszałem od jakiegoś krytyka zachodniego, że Kobiela to jest przecież taki Chaplin – wspominał Andrzej Kołodyński w audycji Polskiego Radia.

Rzeczywiście w niektórych scenach Kobiela ewidentnie nawiązuje do sposobu gry znanego komika, jednak na przestrzeni całego filmu używa on znacznie szerszej gamy środków. Chyba właśnie na tej umiejętności przepoczwarzania się polegała wielkość Bogumiła Kobieli, który okazał się urodzony do roli Jana Piszczyka.

Z przymrużonym okiem

Na sukces filmu wpłynęła także praca operatora Jerzego Lipmana. Zdecydował się on na tak zwaną inscenizację głębinową, która przy pomocy szerokokątnych obiektywów podkreśla znaczenie świata, który otacza głównego bohatera i od którego Jan Piszczyk jest w pełni zależny. Szeroki, jakby przerysowany, sposób "patrzenia" kamery pomaga również w budowaniu konwencji komicznej.

Dalsze losy Piszczyka

Postać Jana Piszczyka, dzięki filmowi Andrzeja Munka, zamieszkała w naszej zbiorowej świadomości ale na tym nie skończyła się jej obecność. W 1989 roku na ekrany kin wszedł film Andrzeja Kotkowskiego pod tytułem "Obywatel Piszczyk", który zaczyna się od sceny, w której w 1960 roku Jan Piszczyk (Jerzy Stuhr) ogląda w kinie ostatnie kadry "Zezowatego szczęścia", po czym wychodzi obrażony i z poczuciem, że został ośmieszony. Dalsze losy bohater zostały przedstawione także między innymi we wrocławskim spektaklu Teatru Współczesnego z 1987 roku, gdzie w postać Piszczyka wcielił się z kolei Henryk Talar.

- Ja tę książkę napisałem po wydarzeniach 1981 roku, bo poczułem wtedy, że Piszczyk znów chce się pojawić i przedstawić swoje racje – tłumaczył powody napisania książki o dalszych losach Piszczyka Jerzy Stefan Stawiński w audycji Polskiego Radia.

Słynny pisarz i scenarzysta, co prawda zmarł w 2010 roku, kto wie jednak, czy za sprawą innego, wrażliwego na głos Jana Piszczyka twórcy, w pewnym momencie polski kameleon nie objawi się nam znowu. 

az

Właściwie już od samego początku Powstania jego uczestnicy byli świadomi, że wydarzenie w którym biorą udział ma ogromną wagę i jest tematem, zasługującym na jak najpełniejsze uwiecznienie. Tym należy tłumaczyć fakt, że w trakcie Powstania zrealizowano sporo materiałów filmowych kręconych przez co najmniej kilku operatorów wyznaczonych do tego przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej.

Film "Powstanie Warszawskie" w reżyserii Jana Komasy z 2014 roku, jest obrazem określanym jako "pierwszy na świecie dramat wojenny non-fiction". Film Komasy bazuje na materiałach filmowych nagranych w czasie Powstania Warszawskiego.

"Powstanie Warszawskie"

Ta część materiałów kręconych w czasie Powstania Warszawskiego, które przetrwały, zostały odrestaurowane i gruntownie przejrzane. Następnie specjaliści na podstawie ruchu ust postaci na filmach (ogromna większość filmów była pozbawiona warstwy dźwiękowej) zrekonstruowali treść wypowiadanych przez nie słów.

Znając te stenogramy reżyser Jan Komasa napisał scenariusz, który polegał na wykorzystaniu odtworzonych autentycznie wypowiedzianych kwestii z dialogami poza kadrowymi, które dopisał. Całość ułożyła się w jedną opowieść, której bohaterami są dwaj bracia – operatorzy BIP, którzy nie pojawiają się na ekranie ponieważ zajęci są kręceniem. Rzucają jednak zza kadru różne kwestie często natury technicznej.

Powstały w ten sposób film obejrzany w kinie robił ogromne wrażenie i to raczej pomimo dosyć sztucznej próby ułożenia niepołączonych ze sobą bezpośrednio scen. Tym, co zapiera dech w piersiach, jest sama rekonstrukcja autentycznych ujęć z Powstania Warszawskiego, które zostały cyfrowo pokolorowane, tak, aby wyglądały jak najbardziej naturalnie, w połączeniu ze zrekonstruowanymi przez aktorów autentycznymi wypowiedziami widocznych na obrazie postaci. Możliwość obcowania z tak wierną rekonstrukcją tamtego świata, dzięki najnowszym technologiom, jest doświadczeniem niezwykłym.

Tuż po wojnie

Pierwszy powojenny fabularny film opowiadający o Powstaniu Warszawskim to "Zakazane piosenki" (1946) w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Nakręcony już w dwa lata po Powstaniu nie skupia się jedynie na tym wydarzeniu, ale na całym okresie niemieckiej okupacji. Obraz prezentuje popularne w tym czasie piosenki, które powstawały w reakcji na trudy wojennego  życia, które są przeplecione typowymi dla tego okresu scenkami rodzajowymi. Spora część filmu poświęcona jest wydarzeniom z sierpnia i września 1944 roku.

Główną rolę w filmie zagrała młodziutka Danuta Szaflarska. Film jest oczywiście przykładem uładzonej wersji wydarzeń z okresu Powstania Warszawskiego, które dla komunistycznych władz, było tematem szczególnie niebezpiecznym ze względu na cyniczne działanie Józefa Stalina, na którego rozkaz, wojska radzieckie stały przez długi czas po praskiej stronie Wisły. Stalin czekał aż Warszawa się wykrwawi.

Kolejnym filmem poświęconym powstaniu był film Jerzego Zarzyckiego pod tytułem "Miasto nieujarzmione" z podtytułem "Robinson Warszawski" z roku 1950, który tak naprawdę nie do końca jest filmem na temat Powstania Warszawskiego, ponieważ opowiada o losach tych, którzy zostali w Warszawie po tak zwanym exodusie, czyli ewakuacji Warszawy. Było ich mniej niż 1000 osób. Najsłynniejszym z nich jest Władysław Szpilman, który opisał swoje losy. Na ich podstawie w 2002 roku Roman Polański nakręcił "Pianistę". 

Polska szkoła

Przez lata najważniejszym filmem na ten tamat był "Kanał" (1956) Andrzeja Wajdy. Faktycznie przez bardzo długi czas nie miał on konkurencji, jeśli chodzi o filmy poświęcone w całości temu wydarzeniu. "Kanał" zdominował kinematograficzną świadomość Polaków na długie lata.

Egzystencjalny romantyzm Wajdy

Była to wizja specyficzna. Z jednej strony obraz Wajdy uchodzi za dzieło formujące nurt tak zwanej polskiej szkoły filmowej, z drugiej jest filmem, który przez wielu był uznany za wizję wręcz antyheroiczną, czy też wpisującą się w nurt popularnego wtedy na zachodzie egzystencjalizmu. W takim kluczu interpretowała polski film widownia zgromadzona w Cannes w 1957 roku, co zaowocowało Srebrną Palmą ex equo z filmem "Siódma pieczęć" Ingmara Bergmana. Ważne, że przez wiele lat obraz stanowił podstawową i obowiązującą interpretację tego wydarzenia. Wielu zarzucało Wajdzie zbyt antyheroiczny wydźwięk opowieści o zgrupowaniu "Radosław", które walczyło m.in. w Śródmieściu.

Ironiczny sceptycyzm Munka

Odpowiedzią na romantyczno – tragiczną wizję powstania Wajdy stał się film Andrzeja Munka, który sam pierwotnie miał realizować film na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego pod tytułem "Kanał". Film "Eroica" podzielony jest na dwie części. Pierwsza z nich, zatytułowana "Scherzo alla polacca" to opowieść o Dzidziusiu Górkiewiczu, który nie chcąc specjalnie narażać się w powstańczych walkach, odkrywa, że realną pomocą dla patriotycznego zrywu może być wsparcie Węgrów, którzy do tej pory, walcząc u boku Niemców, wahają się, czy nie przejść na przeciwną stronę i wesprzeć powstańców. Jego plany kończą się jednak fiaskiem, natomiast on sam orientuje się, że powstańcze działania przepełnione są zupełnym chaosem, a on sam nie jest w stanie nad nim zapanować.

Wizja Munka daleka jest od wajdowskiej wizji, w której mimo poczucia goryczy upadku, sam zryw potraktowany jest ze śmiertelną powagą. Munk - jako "rasowy" prześmiewca - prezentuje Powstanie Warszawskie jako pozbawione sensu, pełne chaosu zdarzenie.

Podejście kameralne

Kolejnym filmem eksplorującym temat powstania było "Kamienne niebo" w reżyserii Ewy i Czesława Petelskich z 1959 roku. Ta adaptacja powieści Jerzego Krzysztonia ukazywała narodowy zryw z perspektywy ludzi zasypanych w piwnicy jednej z warszawskich kamienic. Była to skrajnie odmienna perspektywa od tych prezentowanych w polskim kinie dotychczas, pozbawiona epickiego rozmachu oraz romantycznych uniesień bądź ironicznego grymasu. Obraz Petelskich proponował wizję kameralną, skupioną na dramacie uwięzionych jednostek.

20 lat później w roku 1979, Janusz Morgenstern nakręcił "Godzinę W" również na motywach opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego. Film opowiada o wydarzeniach pierwszego dnia Powstania Warszawskiego. 

Pierwszy obraz o Baczyńskim

Pięć lat później, w 1984 roku, powstał kolejny film. Tym razem był to paradokument w reżyserii Ludmiły Niedbalskiej pod tytułem "Dzień czwarty". Tematem filmu były losy poety Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Obraz był o tyle ważny, że jako pierwszy prezentował losy jednego z najwybitniejszych polskich poetów XX wieku, którego pamięć przez lata była w Peerelu spychana na margines. Następny film o Baczyńskim miał premierę dopiero w 2013 roku, a autorem obrazu pod tytułem "Baczyński" był Kordian Piwowarski.

W wolnej Polsce

Andrzej Wajda powrócił do tematu powstania w filmie z 1992 roku pod tytułem "Pierścionek z orłem w koronie". Tym razem była to wypowiedź już jawnie zrywająca z akowską legendą. Wygląda to tak, jakby czołowy polski reżyser przez lata czekał na wolną Polskę, aby bez posądzenia o serwilizm mógł wreszcie w pełni zaprezentować swoje poglądy, czyli niechęć dla akowskiego etosu. Główny bohater Wajdy, nie wierząc w sens kolejnej w historii Polski daniny krwi, postanawia nawiązać kontakt z nową ludową władzą.

Wbrew pozorom przez długi czas po obaleniu komunizmu, kiedy przynajmniej w teorii można już było swobodnie mówić o Powstaniu Warszawskim, przez ponad 20 lat nie powstał żaden fabularny film na ten temat. Zryw z 1944 pojawił się jedynie – jako jeden z wątków – we wspomnianym już wcześniej "Pianiście" Romana Polańskiego (2002).

Z perspektywy ukrycia 

Scenariusz "Pianisty" został napisany przez Ronalda Harwooda i Romana Polańskiego na podstawie autobiografii Władysława Szpilmana, muzyka związanego od 1935 roku z Polskim Radiem. Film ukazuje wojenne losy tytułowego artysty: przesiedlenie do warszawskiego getta, przeżycie powstania w getcie warszawskim, uniknięcie wywózki do obozu zagłady w Treblince.

Władysławowi Szpilmanowi dało się przedostać na tak zwaną aryjską stronę miasta, gdzie ukrywał się – przy pomocy członków organizacji "Żegota" i polskich przyjaciół, m.in. Witolda Lutosławskiego – przez kolejne długie miesiące.

Film Polańskiego ukazuje Powstanie Warszawskie właśnie z tej osobistej, z punktu widzenia skrywającego się Władysława Szpilmana, pespektywy. Stąd też powstańczy temat występuje tu jedynie punktowo: 1 sierpnia 1944 roku muzyk widzi atak powstańców na niemiecki patrol. W innej scenie pocisk z niemieckiego czołgu niszczy mieszkanie, w którym ukrywał się Szpilman. Błąkający się po ulicach miasta pianista widzi, jak miasto – w myśl nieludzkich założeń okupanta – zostaje dom po domu palone, zamienianie w gruzy.

Po 20 latach ciszy

Chronologicznie pierwszym filmem, który po dwudziestu latach na nowo, mierzył się z wielkim narodowym tematem, był kameralny "Był sobie dzieciak" z 2013 roku w reżyserii Leszka Wosiewicza. To opowieść o młodym dorastającym chłopaku, który – podobnie jak Baczyński – jest poetą. Wosiewicz wykorzystał jednak opowieść o powstaniu do zbudowania historii inicjacyjnej. Młody "dzieciak", którego gra Rafał Fudalej, zderzony z realnością powstańczego koszmaru jest zmuszony bardzo szybko dorosnąć. 

Kolejnym obrazem z tej serii było "Sierpniowe niebo. 63 dni chwały" Ireneusza Dobrowolskiego z 2013 roku. Dobrowolski proponuje opowieść, która łączy teraźniejszość z przeszłością. Budowlańcy, wznoszący nowy gmach współczesnej autorowi Warszawy, natrafiają na ludzkie szczątki i pamiętniki z czasów Powstania Warszawskiego. Ich lektura niczym w słynnym "Rękopisie znalezionym w Saragossie" Wojciecha Jerzego Hasa jest pretekstem do podróży w przeszłość. Reżyser opowiada nam przebieg pierwszych dni Powstania Warszawskiego z wykorzystaniem licznych materiałów archiwalnych.

Filmy Jana Komasy

Najważniejszym filmem z tego okresu, w zamierzeniu producentów na miarę obrazu Wajdy sprzed lat, była jedna z najdroższych do tej pory polskich produkcji "Miasto 44" w reżyserii Jana Komasy. Zanim jednak miała miejsce jego premiera, w tym samym 2014 roku, reżyser zaprezentował omówiony na początku artykułu, oparty wyłącznie na zachowanych archiwalnych filmach obraz pod tytułem "Powstanie Warszawskie".

"Miasto 44" to produkcja szczególnie wyczekiwana, która jednak zadowoliła przede wszystkim bardzo młodych widzów, prezentując im uproszczoną, skupioną niemal wyłącznie na emocjach wizję powstania. Fabuła oparta jest na hollywoodzkim schemacie miłosnego trójkąta. On jeden, a one dwie i w tle dramat wojny. Niestety, "młodzieżowe" zabiegi Komasy spowodowały, że film, mimo że sprawny warsztatowo, okazał się poniżej poziomu mitu, z którym się mierzył.

Miedzy dokumentem a animacją

Należy jeszcze wspomnieć o animacji Damiana Nenowa "Miasto ruin", która za pomocą komputerowych technik 3D "ożywiła" zdjęcia lotnicze zrujnowanej Warszawy. Trwający niespełna 10 minut film robi wrażenie przede wszystkim jako wehikuł do podróży w czasie. Zwłaszcza dla warszawiaków, którzy rozpoznają przedstawione w filmie budynki i ulice, obraz ma znaczenie szczególne.

Ostatnim filmem, który porusza interesujący nas temat, jest produkcja Władysława Pasikowskiego z 2019 roku pod tytułem "Kurier", opowiadająca dzieje misji Jana Nowaka-Jeziorańskiego, która miała na celu pozyskanie wsparcia aliantów dla planowanego Powstania Warszawskiego. Większość akcji filmu toczy się w trakcie kilkudziesięciu dni poprzedzających wybuch historycznego zrywu, jednak obejmuje też pierwsze chwile tego wydarzenia.

Nie licząc produkcji serialowych, filmów dokumentalnych, spektakli Teatru Telewizji oraz studenckich etiud poświęconych tematyce powstańczej, omówione produkcje wyczerpują listę filmów poświęconych temu wyjątkowemu wydarzeniu.

Fabularne obrazy powstania, chociażby poprzez swoją liczbę, na pewno zaspokajają część zapotrzebowania polskiej widowni na filmy poświęcone tej tematyce. Czy jednak Powstanie Warszawskie doczekało się swojego opus magnum? Wydaje się, że nie i pewnie przez długi jeszcze czas obraz tego wydarzenia w wyobraźni Polaków będą kształtować niepełne, czy to z racji politycznej cenzury w czasach komunizmu, czy nadmiernego schlebiania gustom kapitalistycznej publiczności, filmowe dokonania Wajdy lub Komasy.

az

Andrzej Munk rozpoczął produkcję filmu pod tytułem "Pasażerka" zainspirowany słuchowiskiem radiowym "Pasażerka z kabiny 45" na podstawie tekstu Zofii Posmysz - pisarki, która przeżyła Auschwitz. Poprosił autorkę o przygotowanie scenariusza Teatru Telewizji (emisja w 1960 roku), a następnie scenariusza filmowego. 

- Munk zaproponował mi napisanie scenariusza filmowego - wspominała na antenie Polskiego Radia w audycji Aleksandra Laskowskiego w 2010 roku Zofia Posmysz. - Wtedy profesor Jerzy Pomianowski powiedział, że jeśli Munk ma to reżyserować, to żeby się nie wahać. Powiedziałam Munkowi, że nie umiem pisać scenariuszy. On odparł, że wystarczy, jeśli napiszę nowelę i na tej podstawie oboje napiszemy scenariusz. Nowela miała ponad sto stron - opowiadała autorka "Pasażerki".

 
Munk zrealizował większość zdjęć do filmu, znacznie wydłużając sekwencję obozową. Zdjęcia powstawały w autentycznych lokacjach: obozie Auschwitz-Birkenau i na statku Batory. 

Podwójna historia

Film Munka opowiada historię Lizy, Niemki (w tej roli Aleksandra Śląska), która po wojnie, płynąc statkiem wraz z mężem do Europy, widzi kobietę, Martę (Anna Ciepielewska), której widok ją przeraża. Zauważa to jej mąż, więc Liza opowiada mu historię tej znajomości, jednakże jest to wersja dla męża, przedstawiająca Lizę w dobrym świetle. Dowiadujemy się, że w czasie wojny elegancka Niemka, będąc nadzorczynią w obozie koncentracyjnym i "wykonując tylko swoje obowiązki", poznała tam młodą dziewczynę Martę, którą postanowiła sobie podporządkować.

Jednocześnie traktowała ją sprawiedliwie i kilka razy ocaliła życie. Po tej opowieści Liza sama sobie opowiada inną wersję swojej obozowej przeszłości, która jest już bardziej dramatyczna i bardziej prawdopodobna, pełna okrucieństwa i dziwnych zależności między więźniarką a nadzorczynią. W tej wersji Liza jest osobą, która chce mieć absolutną władzę nad więźniarkami. Próbuje złamać pełną dumy Martę, drwiącą z Niemców, w tle zaś toczy się okrutnie zwyczajne obozowe życie: bezsensowne prace, gazowanie więźniów czy palenie ciał. 

Nieskończone dzieło

Film Munka jest ostatnim jego fabularnym dziełem, a czwartym z kolei. Reżyser nie dokończył filmu osobiście - zrobił to za niego jego przyjaciel i współpracownik, Witold Lesiewicz. Andrzej Munk zginął tragicznie w wypadku samochodowym 20 września 1961 roku, a premiera jego "Pasażerki" odbyła się w drugą rocznicę jego śmierci. Film ten był radykalną odmianą w stosunku do poprzedniego - komedii "Zezowate szczęście" - i ugruntował renomę reżysera.

Nie wiadomo, czy znana nam wersja jest taka, jak wyobrażał sobie Munk, mimo to zdobyła wiele wyróżnień na festiwalach filmowych, takich jak Wenecja czy Cannes, a nawet stała się polskim kandydatem do Oscara. Film był ostatnim przedstawicielem polskiej szkoły filmowej, najwyżej cenionym przez Jeana-Luca Godarda - wybitnego reżysera francuskiej Nowej Fali. 

Zbrodnia bez kary

Bardzo ważna jest w "Pasażerce" sfera moralna opowiadanej historii. Z jednej strony mamy polską odwagę i dumę, z drugiej niemieckie poczucie wyższości i obowiązku. Liza jest również pełna dumy, ale i wstydu - boi się powiedzieć mężowi o swojej przeszłości, a gdy już znajduje w sobie trochę odwagi - nie mówi całej prawdy. Choć reżyser nie opowiada się wyraźnie za jedną wersją jej opowieści, to jednak czuć, że ta pierwsza jest zbyt piękna, a druga bardziej możliwa.

Andrzej Munk pokazał w swoim filmie nie tylko beznamiętne, systematyczne, podyktowane poczuciem wyższości zło na przykładzie konkretnego człowieka a w dodatku kobiety, wydającej się bardziej delikatną. Co dużo bardziej niezwykłe, pokazał również z całą psychologiczną głębią ciąg dalszy losów takiego człowieka, jak po latach radzi sobie ze swoją winą - i to jest z pewnością głównym tematem "Pasażerki".

Powojenne historie niemieckich oprawców - zwykłych przecież obywateli, którzy wykonywali rozkazy swoich przełożonych - pełne są takich przypadków. Wyłania się z tego dość pesymistyczny obraz ludzi, którzy nie dość, że brali udział w zbrodniach wojennych, nie dość, że nie ponieśli za nie kary, to jeszcze zupełnie nie poczuwają się do winy, a nawet nie do końca zdają sobie z niej sprawę.

To jest najbardziej wstrząsający aspekt "Pasażerki", choć ukazany dość delikatnie. Wydaje się, że dawna esesmanka bardziej niż konfrontacji z dawną więźniarką boi się zdemaskowania, ujawnienia prawdy o sobie przed bliskim człowiekiem.

az

Andrzej Munk pochodził z Krakowa. Po wybuchu wojny młody Munk wyjechał do Warszawy, gdzie musiał się ukrywać z powodu swojego żydowskiego pochodzenia. Walczył w Powstaniu Warszawskim na Żoliborzu a wcześniej należał do konspiracji. Po wojnie studiował w Warszawie: początkowo architekturę na Politechnice, a następnie prawo na Uniwersytecie. Porzucił jednak i ten drugi kierunek, by leczyć gruźlicę w sanatorium. Kiedy wyzdrowiał, zdecydował się zdawać na dwa kierunki: operatorski i reżyserski na łódzkiej filmówce. Studia filmowe skończył w 1951 roku i pracował jako operator przy filmach dokumentalnych, zaś swój pierwszy film wyreżyserował w 1955 roku.

- Jego filmy dokumentalne wyraźnie ewoluowały - mówił w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu w 1974 roku Stanisław Janicki. - Najpierw były to normalne filmy reportażowe, stopniowo jednak przechodził od dokumentu do fabuły. Mostem między tymi dwoma gatunkami był "Błękitny krzyż" - dodawał krytyk.

Dwa pierwsze filmy

Pierwszy duży film Andrzeja Munka, będący czymś pomiędzy dokumentem a fabułą i zatytułowany "Błękitny krzyż", odnosił się do jego powojennych przeżyć, kiedy pracował przy kolejce na Kasprowy Wierch. Film opowiada o akcji ratunkowej TOPR-owców, którzy w czasie wojny postanawiają pomóc rannym partyzantom i w najsroższą zimę przenoszą rannych przez Tatry na stronę słowacką.

Drugim filmem był "Człowiek na torze", który powstał na podstawie książki Stefana Stawińskiego - pisarza i scenarzysty, który niedługo potem stał się bardzo w Polsce popularny. "Człowiek na torze" był bardzo udaną produkcją i zdobył nagrodę na festiwalu w Karlowych Varach. Krok po kroku widzowie są prowadzeni przez kolejne etapy śledztwa mającego ustalić, co doprowadziło do śmierci maszynisty, który zginął na torach.

- Powiedział mi, jak chciałby to robić - opowiadał w Polskim Radiu Jerzy Stefan Stawiński. - To znaczy, że sprawa maszynisty Orzechowskiego powinna być opowiedziana z kilku punktów widzenia. Na podstawie tego chwytu ten scenariusz od razu stanął na nogi - dodawał.

Przełamując tabu

Kolejny film powstał również na bazie scenariusza Stawińskiego. Na film składają się dwie nowele: pierwsza opowiada o człowieku, który uciekając z Powstania Warszawskiego, dowiaduje się, że może mu pomóc, więc wraca do Warszawy, by przekazać istotną informację dowództwu. Druga nowela jest o polskich oficerach więzionych w oflagu, wierzących w legendę uciekiniera, która okazuje się nieprawdziwa, ponieważ człowiek ten ukrywa się na poddaszu.

- "Eroica" to film, który wywołał ogromną dyskusję i podzielił widzów na różne obozy - mówił Stanisław Janicki w Polskim Radiu. - Był to film przekorny, prowokujący – to charakterystyczne dla Munka. Opowiedział bowiem o problemie bohaterstwa i antybohaterstwa. Munk nigdy nie był jednak przeciwnikiem bohaterstwa, natomiast zmuszał widzów do zastanowienia nad przydatnością pewnego bohaterstwa, które mogło mieć podłoże nieracjonalne. Myślę, że ludzie nie wiedzieli, jak traktować tonację komediową, którą Munk stosował - podsumował.

"Eroica" jest opowieścią o różnych obliczach heroizmu, o przewrotności heroizmu i o strachu, jakim często jest okupiony.

Po "Eroice" Munk po raz drugi przełamał tabu, tym razem odchodząc od poważnego tonu, i kręcąc lekką komedię, która jako jedna z nielicznych w żartobliwy sposób opowiada o czasach wojny. Mowa o "Zezowatym szczęściu" (1960) z charakterystyczną rolą Bogumiła Kobieli i scenariuszem sprawdzonego już Stawińskiego. Kobiela gra postać Jana Piszczyka, który próbuje bezkonfliktowo przejść przez życie, dopasowując się do każdej sytuacji. Jego postawa została pokazana na tle wydarzeń historycznych - niekiedy bardzo tragicznych - od lat 30. do 50.

Reżyser znów zmierzył się z tematem wojny ujętym na serio w słynnej "Pasażerce" (1963), której jednak nie zdążył skończyć, ponieważ zginął w wypadku samochodowym. Po dwóch latach film zmontował jego przyjaciel, Witold Lesiewicz i to jego wersję możemy dziś oglądać. Był to pierwszy film fabularny Munka, przy którym nie współpracował z Jerzym Stefanem Stawińskim.

"Pasażerka" opowiada o Niemce, która była strażniczką w obozie koncentracyjnym i przypadkiem spotyka jedną ze swoich więźniarek, którą w przeszłości próbowała sobie podporządkować. Wspomina więc doświadczenia wojenne i rozlicza się ze swoim sumieniem.  

Co symptomatyczne, Andrzej Munk w swoich filmach często pokazuje świat z kilku punktów widzenia, pokazuje, że to, co widać na pierwszy rzut oka, często naprawdę jest zupełnie inne, lub może być różnie postrzegane przez różne osoby.  

az