249 lat temu, 17 lutego 1772 roku w Petersburgu Rosja i Prusy podpisały układ ustalający warunki I rozbioru Rzeczypospolitej. Deklarację przystąpienia do układu złożyła również Austria. Akt wszedł w życie 5 sierpnia.

Inicjator rozbioru - Prusy - uzyskały Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie bez Gdańska i Torunia oraz tereny nadnoteckie. Razem 36 tysięcy kilometrów kwadratowych i 580 tys. mieszkańców. Austria zajęła południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie. W sumie 83 tysiące kilometrów kwadratowych i 2,6 mln ludności. Wreszcie Rosja zadowoliła się ziemiami na wschód od Dźwiny i Dniepru, a więc resztkami Inflant i wschodnimi częściami Białorusi - 92 tysiące kilometrów kwadratowych i 1,2 mln mieszkańców. Okupacji dokonano bez oporu. Wojsko Rzeczpospolitej wyniszczone w trakcie konfederacji barskiej nie było zdolne nawet do demonstracyjnych akcji.

Geneza rozbiorów

Katastrofa polityczna, która starła z map drugą co do obszaru monarchię Europy, ma swoją genezę w 1768 roku. Wtedy pod nazwą konfederacji barskiej wybuchła w Rzeczpospolitej wojna domowa, a na dworach Prus, Austrii i Rosji powstały pierwsze plany podziały ziem polskich.

Jednak przyczyn rozbiorów należy szukać wcześniej. Zalążki widać już w połowie XVII wieku, gdy kraj trawił kryzys społeczno-ekonomiczny. Na początku XVIII wieku, podczas wielkiej wojny północnej, do wewnętrznego kryzysu państwa, spóźnionych przekształceń ustrojowych i społecznych doszedł niekorzystny dla Rzeczpospolitej układ sił w Europie – po drugiej wojnie północnej Rosja wyrosła na mocarstwo. Wojna siedmioletnia (1756-1763) nie odmieniła fatalnej sytuacji Polski. Rzeczpospolita pozostała bierna wobec rozgrywających się wydarzeń, a jej los już na trwałe zależał nie od niej samej, lecz od innych krajów.

Konfederacja barska

Po śmierci króla Augusta III w Polsce starły się interesy mocarstw europejskich oraz poszczególnych stronnictw magnackich. Wybór na króla Polski, pod protekcją carycy Katarzyny II, Stanisława Augusta Poniatowskiego nie uspokoił sytuacji w kraju.

Nie kryjący swych reformatorskich ambicji władca budził niechęć magnaterii i części szlachty. Aby ostudzić zapał króla i zniweczyć reformy ustrojowe caryca Rosji, przy pomocy swojego ambasadora w Warszawie, zorganizowała wymierzone w króla i reformy konfederacje. Sytuacja szybko wymknęła się spod kontroli.

W 1968 roku w miejscowości Bar pod wodzą Józefa Pułaskiego i Michała Hieronima Krasińskiego zawiązano konfederację, która wkrótce przekształciła się w szeroki, skierowany przeciwko Rosji i królowi ruch polityczny. Do buntu przyłączyli się poza szlachtą, również liczni chłopi i mieszczanie, a wkrótce w chaosie pogrążyły się niemal wszystkie ziemie Rzeczpospolitej. Pacyfikacja trwała ponad trzy lata.

I rozbiór Polski

Konfederacja barska i wybuch nowej wojny turecko-rosyjskiej destabilizowały sytuację w Europie Środkowo-Wschodniej. Na taką okazję tylko czekał król Prus Fryderyk II. Zręcznie wykorzystał zaangażowanie Rosji na bałkańskim froncie z Imperium Osmańskim. Szantażując Katarzynę II możliwym sojuszem antyrosyjskim z Austrią, zmienił nastawienie carycy wobec tradycyjnej polityki rosyjskiej wobec Polski, która zakładała utrzymanie protektoratu nad całą, nieokrojoną Rzeczpospolitą. Katarzyna II zaakceptowała przedstawiony przez Fryderyka II plan podziału terytorium Rzeczpospolitej. 5 sierpnia 1772 zawarto układ rosyjsko-pruski, do którego zaproszono Austrię.

Czy Polska mogła uniknąć rozbiorów?

W audycji z cyklu "Historia na opak" red. Andrzej Sowa wraz z historykami dr. Januszem Osicą i prof. Januszem Tazbirem zastanawiali się, jak potoczyłyby się losy Polski i Europy, gdyby nasz kraj uniknął rozbiorów.

- II i III rozbiór nastąpiły po dwudziestoletniej przerwie, w trakcie której państwo polskie zostało bardzo pośpiesznie zreformowane. Jakaś siła zbrojna powołana. Czekaliśmy na sprzyjającą konfigurację międzynarodową. Sądzę, że gdyby ta wojna polsko-rosyjska wybuchła wcześniej, to znaczy w okresie wojny rosyjsko-tureckiej to mielibyśmy większe szanse na wygraną – mówił na antenie PR prof. Janusz Tazbir - nieszczęściem naszych powstań narodowych było to, że zawsze wybuchały w parę lat po zawarciu przez Rosję pokoju z państwem, z którym aktualnie walczyła.

Posłuchaj hipotetycznych losów Polski w razie uniknięcia rozbiorów.

mjm

18 maja 1756 roku wybuchła wojna siedmioletnia. W konflikcie brały udział najpotężniejsze państwa świata, zaś teatrem działań były trzy kontynenty.

W XVIII wieku doszło do politycznego przesilenia. Szybko rozwijały się agresywne Prusy i Rosja, zaś między Francją i Wielką Brytanią trwała podjazdowa wojna kolonialna, której stawką było panowanie w Ameryce Północnej.

Liczące się państwa zaczęły zawiązywać sojusze: Austria sprzymierzyła się z Francją, zaś Brytyjczycy związali się z Prusakami. Figury były rozstawione na szachownicy, pozostawała tylko kwestia tego, kto wykona pierwszy ruch. Na ten krok zdecydował się król pruski Fryderyk II, który wkroczył ze swoimi wojskami do Saksonii, co wykorzystała Austria.

- Habsburgowie nie chcieli się pogodzić z utratą Śląska - mówił prof. Rafał Habielski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Austria".

Austria wykorzystała agresję Prus i zaatakowała Śląsk.

Cud domu brandenburskiego

Po stronie Austrii opowiedziała się Rosja, co doprowadziło do zwycięstwa Habsburgów pod Kunowicami. To było ciosem dla pruskiej machiny wojennej.

Rosyjski walec parł prosto na Berlin, grożąc istnieniu Prus (sojusznicy postulowali rozbiór agresywnego państwa). Wtedy wydarzyło się coś, co przeszło do historii jako cud domu brandenburskiego: zmarła caryca Elżbieta Piotrowna, a tron zajął zafascynowany Fryderykiem car Piotr III. Następca tronu nakazał odwrót. To ocaliło istnienie państwa pruskiego.

Państwa biorące udział w wojnie siedmioletniej i ich kolonie. Kolor niebieski - Wielka Brytania, Prusy, Portugalia z sojusznikami, Kolor zielony - Francja, Hiszpania, Austria, Rosja, Szwecja z sojusznikami. Autor: Gabagool, źr. Wikmedia Commons/CC 3.0

Konflikt rozgrywał się także poza kontynentem europejskim, do wojny wciągnięte zostały też inne państwa kolonialne: Hiszpania (po stronie Francji) i Portugalia (jako sojusznik Anglii). Jednak najważniejszym teatrem działań okazała się Ameryka Północna. Brytyjczykom udało się wyprzeć Francuzów z Kanady. To właśnie Wielka Brytania była największym beneficjentem konfliktu.

Nowy układ sił

"Francja traciła swoje kolonie w Indiach, z wyjątkiem pięciu nieufortyfikowanych faktorii handlowych, Kanada przechodziła w ręce angielskie, podobnie jak część Luizjany. Zachodnia Luizjana formalnie stała się podległa Hiszpanii” czytamy w pracy Jerzego Maronia "Historia w datach".

Francja straciła znaczenie jako państwo kolonialne. Brytyjczycy stali się niekwestionowanymi panami mórz i przez ponad 150 lat imperium brytyjskie pełniło rolę światowego hegemona. Każde zwycięstwo ma jednak swoją cenę: kosztami wojny obciążeni zostali mieszkańcy kolonii, co stało się zarzewiem rewolucji amerykańskiej, która doprowadziła do powstania Stanów Zjednoczonych.

Nie minęła dekada, a Rosja, Austria i Prusy zapomniały o niedawnych animozjach i wspólnie zabrały się za rozbiór Rzeczpospolitej.

bm

Ten cel przyświecał trzem potężnym monarchiom absolutnym – Prusom, Austrii i Rosji. 208 lat temu, 26 września 1815, mocarstwa zawarły sojusz zwany Świętym Przymierzem.

Kongres Wiedeński - narodziny nowoczesnej dyplomacji

- Trzej monarchowie obiecali sobie trwanie w nierozerwalnym związku, a także pomoc i wsparcie tak, żeby ich państwa stanowiły jeden naród chrześcijański. Wbrew tym górnolotnym deklaracjom, celem trzech mocarstw nie było stworzenie nowej jakości w stosunkach międzynarodowych, a dbałość o to, by ruchy rewolucyjne, liberalne i niepodległościowe, nie unicestwiły ładu wiedeńskiego, a tym samym nie podważyły pozycji państw będących jego beneficjentami – wskazywał prof. Rafał Habielski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej – Austria".

Rosja, Austria i Prusy miały odtąd stać na straży ustalonych na kongresie wiedeńskim zasad legitymizmu, czyli nienaruszalności praw dynastycznych w Europie, oraz równowagi sił na Starym Kontynencie.  Polityczne trzęsienie ziemi, jakim była rewolucja francuska i epoka napoleońska, nie miało prawa się powtórzyć. Monarchowie ustalili, że najważniejsze sprawy będą ze sobą  ustalać podczas zjazdów. Pierwszy tego typu kongres miał miejsce trzy lata po zawarciu przymierza w Akwizgranie. 

Policjanci Europy

Jedną z pierwszych interwencji Świętego Przymierza była ingerencja w działalność uniwersytetów w Związku Niemieckim (federacji niemieckich państw pod przewodnictwem Austrii), na których coraz większą popularność zaczęły zdobywać poglądy liberalne. Doszło do aresztowań w środowiskach studenckich. Efektem było ograniczenie wolności uniwersytetów w państwach niemieckich.

Kolejnym miejscem, w którym interweniowało Święte Przymierze były podzielone wówczas Włochy. Społeczeństwa Piemontu i Neapolu wymusiły na tamtejszych monarchach nadanie swoim krajom konstytucji.

- To nie podobało się państwom Świętego Przymierza. Podczas konferencji w Opawie, a później w Lublanie, Austria została upoważniona do interwencji we Włoszech i przywrócenia starego porządku. Akcja powiodła się, ale przyniosła tylko doraźne skutki. Przez Włochów Wiedeń zaczął być postrzegany jako przeciwnik  ich aspiracji politycznych, co z całą mocą odezwie się za jakiś czas – podkreślał historyk.

Rysy na sojuszu

Sprzeczne interesy sygnatariuszy porozumienia dały o sobie znać, gdy zaogniła się sytuacja na Bałkanach. Imperium osmańskie było już wówczas postrzegane jako "chory człowiek Europy". Osłabienie okupanta zachęciło Greków od walki o niepodległość.

- Przeciwko  Turcji wystąpiła Rosja, zainteresowana osłabieniem Porty. Austria z kolei popierała sułtana, nie tyle przez sympatię dla Osmanów, ile po  to, by nie dać okazji do wzmocnienia Rosji – wyjaśniał prof. Rafał Habielski. – W 1827 roku flota angielska i francuska, wraz ze wspomagającą ją rosyjską, zwyciężyła Turków w bitwie morskiej pod Navarino. Huk dział pod Navarino był zwiastunem pierwszego zwycięstwa sprawy wolności w Europie pokongresowej i wywołał potężne echo wśród jej narodów.

Klęska Turcji oznaczała nie tylko uzyskanie niepodległości przez Grecję. Korzystając z osłabienia rywala, Rosja przejęła kontrolę nad Mołdawią i Wołoszczyzną.

- Oznaczało to zaburzenie rosyjsko-austriackiej równowagi sił na Bałkanach. Wiedeń poczuł się tym co najmniej dotknięty i wydawało się, że następuje koniec Świętego Przymierza – podkreślał historyk.

Rozpadowi sojuszu zapobiegły wydarzenia w latach 30. XIX wieku. Rewolucja lipcowa w Paryżu obaliła Burbonów.  Wybuchło powstanie Belgów, którzy żądali niepodległości, a Polacy podnieśli broń podczas Powstania Listopadowego. Prusy, Rosja i Austria współpracowały podczas wydarzeń Wiosny Ludów, a rosyjskie oddziały pomagały Austriakom tłumić węgierskie powstanie.

Kres Świętego Przymierza

Prusy i Austria (w szczególności ta druga) z niepokojem przyglądały się wzmocnieniu potęgi Rosji. Osłabienie Turcji sprzyjało realizacji odwiecznego celu państwa carów – przejęcia kontroli nad "drugim Rzymem" – Stambułem – i cieśninami czarnomorskimi.

Wojna krymska – upadek Świętego Przymierza

Car Mikołaj I proponował wręcz rozbiór państwa osmańskiego mocarstwom zachodnim, w nadziei na to, że sam obejmie protektoratem całe Bałkany. Moskwa przelicytowała w międzynarodowym pokerze i tym samym skłoniła mocarstwa zachodnie do stanięcia po stronie Turcji. Wojna krymska (1853-1856) zakończyła się sromotną klęską cara.

Podczas konfliktu Prusy i Austria oficjalnie zachowały neutralność, jednak dyplomatycznie sprzyjały wrogom Rosji. Szczególną aktywność wykazywała Austria, która tradycyjnie postrzegała Bałkany jako swoją strefę wpływów. Wojska austriackie nie stanęły oficjalnie po stronie koalicji, ale zajęły Mołdawię i Wołoszczyznę, a podczas rozmów pokojowych Austriacy podjęli się roli niebezstronnego mediatora. Tak jawne wystąpienie przeciwko Rosji oznaczało koniec Świętego Przymierza i zachwianie pokongresowym układem sił w Europie. Pół wieku później obiecujący sobie współpracę sygnatariusze paktu rzucą się sobie do gardeł w największej wojnie, jaką widział dotąd Stary Kontynent.

Sprzymierzenie oprawców

Zawiązując sojusz, trzy mocarstwa absolutystyczne odwoływały się do wartości chrześcijańskich.

- Trzy mocarstwa związały się sojuszem, deklarując oparcie wzajemnych stosunków na prawach religii Chrystusowej, sprawiedliwości, miłości wzajemnej i pokoju – podkreślał prof. Rafał Habielski.

Przepełniając podobną retoryką akt założycielski Świętego Przymierza, jego sygnatariusze wspinali się na Himalaje hipokryzji.

"Wszyscy w Polsce wiedzą, że kraj ich został złupiony przy pomocy środków, przed użyciem których wzdrygnąłby się każdy uczciwy człowiek. Kara za zbrodnię prędzej czy później spadnie na głowę złoczyńcy. Rozbiory Polski były naruszeniem prawa międzynarodowego" (Wielki książę Konstanty, 1820);  "Bądźmy otwartymi. Moja babka Maria Teresa i król Fryderyk dzieląc Polskę popełnili ciężki grzech. Podział ten jest wielkim nieszczęściem Europy. Od tej pory spokój i rzetelność w świecie politycznym ustały. Nieszczęście to trwać będzie, póki Polska bytu swego nie odzyska" (austriacki arcyksiążę Jan, 1848); "Carowa Katarzyna i ja jesteśmy zgoła piratami, ale zastanawiam się w jaki sposób królowa – cesarzowa zdołała załatwić to ze swoim spowiednikiem" (król Prus, Fryderyk II, współautor rozbiorów) – wszyscy trzej zaborcy od początku wiedzieli, że sprzeciwili się prawom międzynarodowym, dokonując aktu rozbioru Polski. Że, wbrew deklarowanym ideom, popełniali zbrodnię, popełniali grzech.

Następstwa rozbiorów okazały się najtrwalszym spoiwem, które utrzymywało Święte Przymierze przy życiu. Świadczy o tym fakt życzliwej neutralności Prus i Austrii wobec tłumienia kolejnych powstań narodowych przez Rosję.

bm

Sankcja pragmatyczna

Źródeł konfliktu o Śląsk należy upatrywać w kryzysie monarchii Habsburskiej, który dotknął dynastię u progu XVIII wieku.

- Urządzenie wewnętrzne państwa Habsburgów oraz mądra polityka domu pozwalały mieć nadzieję, że niebezpieczeństwa zewnętrzne grożą Austrii tylko ze strony Turcji. W latach 40. XVIII wieku okazało się jednak, że poważnym problemem, bo prowadzącym do konfliktu międzynarodowego na szeroką skalę, może być także kwestia sukcesji - wyjaśniał prof. Rafał Habielski na antenie Polskiego Radia. 

Maria Teresa - zaborca z wyrzutami sumienia?

Karol VI Habsburg nie posiadał męskiego potomka. Widmo śmierci monarchy bez naturalnego sukcesora tronu groziło interwencjami zagranicznymi, a nawet rozpadem państwa. By temu zapobiec, w 1713 roku wydał tzw. sankcję pragmatyczną.

- Cesarz potwierdzał w niej niepodzielność i nierozłączność ziem habsburskich. Stwierdzał też, że w przypadku braku męskiego potomka, prawa do tronu przejdą na jego bratanice lub córki – mówił gość Agnieszki Steckiej. 

Przed śmiercią w 1740 roku, Karolowi udało się uzyskać potwierdzenie ustaleń zawartych w sankcji pragmatycznej tak u szlachty z ziem władanych przez Habsburgów, jak i władców europejskich. To jednak nie uchroniło dziedziczki korony, córki Karola Marii Teresy, przed zakusami sąsiadów.

Prusy spoglądają na Śląsk

- Zwłaszcza dla Prus, gdzie zaczął panować król Fryderyk II, rządy Marii Teresy okazały się sposobnym pretekstem do rozpoczęcia wojny prowadzonej z przekonaniem, że możne ona przynieść nie tylko istotne nabytki terytorialne, ale także nadwyrężyć pozycję Austrii – podkreślał historyk. 

Śląsk był bogatą dzielnicą. Wynikało to w głównej mierze z urodzajnych ziem i dobrego klimatu Dolnego Śląska oraz przechodzących tędy od dawien dawna szlaków handlowych. Wartość pokładów węgla kamiennego Górnego Śląska została doceniona dopiero w XIX wieku. Przez wieki podzielony na małe piastowskie księstwa przechodził z rąk do rąk. Pod koniec XIV wieku stał się częścią królestwa Czeskiego, a później, wraz z nim, monarchii Habsburskiej.

Fryderyk II Wielki – zbudował pruską potęgę

Wojna o sukcesję austriacką

Pod koniec 1740 roku wojska Fryderyka II wkroczyły na Śląsk. Pretekstem do interwencji był konflikt religijny między w większości protestanckimi mieszkańcami dzielnicy, a katolickimi Habsburgami. Istotne znaczenie miał bitwa pod Małujowicami (Mollwitz), w której Prusacy pokonali wojska habsburskie. Starcie stało się punktem zwrotnym w dziejach tej części Europy. Stanowiło kamień węgielny mitu o niezwyciężonej pruskiej armii i początek ekspansji militarnej Prus.

Propagandowy sukces związany z bitwą pozwolił Fryderykowi II utworzyć antyhabsburską koalicję, do której przystąpiła Francja, Saksonia, Bawaria i Hiszpania. Konflikt o Śląsk przybrał wymiar wojny europejskiej, zwanej wojną o sukcesję austriacką.

- Ochotę do przejęcia dziedzictwa habsburskiego przejawiał elektor bawarski, Karol Albrecht (mąż siostry stryjecznej Marii Teresy), który wykorzystał niepowodzenia austriackie na Śląsku i wraz z wojskami francuskimi uderzył na Austrię – podkreślał prof. Rafał Habielski. 

Karol nie tylko zajął Czechy, ale także został wybrany cesarzem niemieckim (jako Karol VII Bawarski), pierwszym od wieków spoza domu Habsburgów. Panowanie Marii Teresy i integralność monarchii habsburskiej wisiała na włosku. Na szczęście dla niej, wzmacnianiem potęgi Karola nie był zainteresowany Fryderyk II. W ten sposób arcyksiężna, za cenę Śląska, uzyskała zawieszenie broni między Austrią i Prusami. Na mocy pokoju wrocławskiego niemal cały region trafiał w ręce Fryderyka II.

Odwrócenie losów wojny

To nie oznaczało końca austriacko-pruskiego konfliktu o bogatą dzielnicę. Wkrótce karta odwróciła się na korzyść Marii Teresy. Zaniepokojona zachwianiem równowagi sił na kontynencie Wielka Brytania opowiedziała się po stronie Habsburżanki.

- Kiedy wojska austriackie wkroczyły do francuskiej Lotaryngii, przeciw Habsburgom ponownie wystąpił Fryderyk II, który nie zdołał jednak tym razem osiągnąć takich sukcesów, jak w początku wojny - mówił gość Agnieszki Steckiej.

Po śmierci Karola VII, jego syn i następca Maksymilian zrzekł się roszczeń do korony cesarskiej. Tytuł powrócił do Habsburgów, a cesarzem został mąż Marii Teresy, który panował jako Franciszek I.

- Pomyślne załatwienie sukcesji w Niemczech nie oznaczało końca zmagań militarnych. W 1745 roku Austria ponownie zawarła pokój z Prusami. Pozostawała tylko Francja, słabnąca nie tyle wskutek przewagi austriackiej, ile wobec angielskich operacji morskich i wsparcia udzielonego Habsburgom przez Rosję – wyjaśniał historyk. 

Wojnę o sukces zakończył pokój w Akwizgranie, zawarty w 1748 roku. Monarchia Habsburgów, której na początku panowania Marii Teresy groził rozbiór, kosztem Śląska i posiadłości włoskich, dowiodła siły, opierając się koalicji europejskiej.  

Śląsk znów punktem zapalnym

Europa wyszła z konfliktu pokaleczona, ale nikt nie był zadowolony z uzyskanego wówczas kompromisu. Monarchowie szykowali się do kolejnego konfliktu. Doszło do odwrócenia sojuszy: Austria sprzymierzyła się z Francją, Prusy z Wielką Brytanią.

- Czas, który upłynął od zawarcia poprzedniego pokoju, posłużył Habsburgom do wzmacniania wojska. W Wiedniu powstała szkoła kadetów im Marii Teresy. Austria zaczęła dysponować liczną i dobrze wyekwipowaną armią – mówił prof. Rafał Habielski.

Do rozruchu tej machiny wojennej, gotowej do  potrzebny był odpowiedni pretekst. O dostarczenie go postarał się Fryderyk II. Upojony poprzednimi sukcesami władca wtargnął do połączonej sojuszem z Austrią Saksonii.

Wojna siedmioletnia

Do wojny chętnie przystąpili sojusznicy Marii Teresy i Fryderyka II. Tym razem nie chodziło o zachwianie równowagi europejskiej, a o rywalizację kolonialną głównych europejskich potęg. Ze względu na to, że po przeciwnych stronach barykady stanęły mocarstwa kolonialne – Wielka Brytania, Francja, Hiszpania i Portugalia – konflikt przybrał charakter światowy. Wojna siedmioletnia, bo pod taką nazwą przeszła do historii, rozgrywała się w Europie, obu Amerykach, w Afryce wschodniej i Indiach.

Państwa biorące udział w wojnie siedmioletniej i ich kolonie. Kolor niebieski - Wielka Brytania, Prusy, Portugalia z sojusznikami, Kolor zielony - Francja, Hiszpania, Austria, Rosja, Szwecja z sojusznikami. Autor: Gabagool, źr. Wikmedia Commons/CC 3.0

Wojna siedmioletnia - (pierwsza) wojna światowa

Tymczasem w Europie chwiała się w posadach potęga państwa pruskiego. Połączone siły Austrii i Rosji zyskały przewagę nad Prusami. Monarchii groził upadek. I wówczas doszło do niebywałego w historii świata odwrócenia losów wojny. Po śmierci carycy Elżbiety Romanowej, władzę przejął jej syn Piotr III. Nowy władca był niepoprawnym prusofilem. Ta fascynacja pchnęła go do podjęcia decyzji o wycofaniu wojsk rosyjskich z frontu.

Wydarzenie, nazwane "cudem domu brandenburskiego", doprowadziło do impasu w konflikcie austriacko-pruskim. Żadna ze stron nie była wystarczająco silna, żeby narzucić swoje warunki pokojowe. Kończący wojnę siedmioletnią pokój w Hubertsburgu, zawarty 15 lutego 1763, przywracał status quo sprzed wybuchu wojny siedmioletniej. Śląsk znalazł się w granicach państwa pruskiego, a następnie Niemiec, do zakończenia I wojny światowej.

bm