Łukasiewicz przyszedł na świat 8 marca 1822 roku. Ku chemii pchnęła trudna sytuacja w domu.

- Na początku lat 30. Łukasiewicz uczył się w gimnazjum w Rzeszowie. Po śmierci ojca Łukasiewicz przerwał naukę w szkole i rozpoczął praktykę jako uczeń w jednej z aptek w Łańcucie - mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

We Lwowie czy Gorlicach?

W roku 1852 wraz z Janem Zehem otrzymał naftę oczyszczoną. - Była to pierwsza przeprowadzona metodami naukowymi destylacja ropy na świecie - wyjaśniał historyk.

30 marca 1853 roku w oknie wystawowym apteki Pod Złotą Gwiazdą we Lwowie zapłonęła pierwsza lampa naftowa. Niektórzy uważają, że wynalazek został upubliczniony najpierw w Gorlicach, a nie we Lwowie. - W latach 1853-1856 Łukasiewicz, jako stały mieszkaniec i prowizor aptekarski, w swojej aptece w Gorlicach destylował ropę naftową, konstruował lampy naftowe. W Gorlicach zatem, a nie we Lwowie zabłysła pierwsza lampa naftowa na świecie - słyszymy w audycji "Fakty i ciekawostki z życia Ignacego Łukasiewicza".

Znaczenie wynalazku uświadomić można sobie, gdy wspomni się, że od 31 lipca 1853 lampami naftowymi oświetlono szpital we Lwowie. Jeszcze tej samej nocy została przeprowadzona pierwsza nocna operacja przy tym oświetleniu. Jedna lampa dawała światło o sile równej temu, jakie zapewniało 10-15 świec.

Dobry pracodawca

W 1854 roku Łukasiewicz rozpoczął prace górnicze w Bóbrce. Dwa lata później rezolutny aptekarz-konstruktor założył pierwszą na świecie rafinerię w Ulaszowicach pod Jasłem. Część dochodów przekazywał na cele charytatywne i modernizację regionu. Przy swojej kopalni i rafinerii otworzył prototyp ubezpieczalni pracowniczej.

Społecznik i polityk

Twórca przemysłu naftowego nie ograniczał swojej działalności do spraw biznesowych. Był też społecznikiem. Już w młodości Łukasiewicz związał się z organizacjami niepodległościowymi. Jako dojrzały człowiek, pod koniec życia został wybrany do Sejmu Galicyjskiego.

- Dzięki działalności Łukasiewicza na forum parlamentarnym, Sejm Galicyjski przyznał pierwsze poważne dotacje państwowe na wiercenia poszukiwawcze w rejonie Gorlic i Grybowa oraz na opracowanie map geologicznych Galicji - wyjaśniał prof. Andrzej Notkowski.  

Wynalazek Łukasiewicza wyparła, opatentowana w 1879 roku, żarówka elektryczna Edisona. Jednak na prekursorskich dokonaniach Łukasiewicza opiera się niemal całkowicie historia rozwoju w XX wieku.

bm

178 lat temu, 28 października 1845 roku urodził się Zygmunt Wróblewski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, w 1883 roku wraz z prof. Karolem Olszewskim dokonał pierwszego w dziejach skroplenia tlenu i azotu.

Posłuchaj audycji "Z ziemi polskiej" i "Kronika niezwykłych Polaków" poświęconych postaci Zygmunta Wróblewskiego.

Naukowiec i patriota

Zygmunt Wróblewski studiował w Kijowie. Przerwał naukę i wdał się w konspirację, przystąpił do powstania styczniowego. Udział w zrywie niepodległościowym przypłacił zsyłką na Sybir. Od 1863 do 1869 roku karczował lasy w Tomsku.

Po powrocie z Syberii wyjechał na studia do Berlina, doktorat zdobył na uniwersytecie w Monachium. Później przeniósł się do Paryża, gdzie uczestniczył w pracach francuskich naukowców, którzy starali się skroplić powietrze.  

Francuskie próby

- Próby skraplania gazów zwanych trwałymi, to znaczy takich, których nie udawało się skraplać, były prowadzone od początku wieku. Problem polegał na otrzymywaniu coraz niższych temperatur. Przodowała w tym grupa francuskich naukowców z Cailletetem na czele - wyjaśniał prof. Roman Mierzecki, gość Krzysztofa Michalskiego w audycji z cyklu "Z ziemi polskiej". - Uważamy, że ciecz jest skroplona, jeśli jest wyraźnie oddzielona od gazu, jeśli widoczny jest menisk oddzielający. Francuzom udało się uzyskać tylko mgiełkę.

Wróblewski powrócił do Krakowa. W 1880 roku został członkiem Akademii Umiejętności, dwa lata później objął katedrę fizyki. Z Paryża przywiózł ze sobą aparaturę Cailleteta.

- Zorganizował w Krakowie  nowoczesne laboratorium chemiczne, była to zresztą jedna z pierwszych instalacji elektrycznych w tym mieście – mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Wróblewski-Olszewski - zgrany duet

Przywiezioną z Paryża aparaturę udało mu się ulepszyć dzięki współpracy z innym profesorem fizyki i chemii, Karolem Olszewskim. Wraz z nim dokonał 5 kwietnia 1883 pierwszego na świecie skroplenia tlenu, zaś 13 kwietnia tego roku skroplili azot.

Po tym osiągnięciu drogi naukowców rozdzieliły się. Od jesieni 1883 roku pracowali już osobno. Wróblewski skupił się na modernizacji swojej katedry, miał nadzieję przekształcić prowincjonalną wówczas uczelnię w ośrodek badań fizyczno-chemicznych. Tej ambicji nie udało mu się spełnić.  

Śmierć w płomieniach

25 marca 1888 Zygmunt Wróblewski pracował wieczorem nad szkicami nowej aparatury naukowej. W pewnym momencie trącił ręką lampę naftową. Płonąca ciecz oblała profesora. Naukowiec wybiegł w palącym się ubraniu z gmachu, dopiero tam uratowali go studenci. Rozległe oparzenia stały się przyczyną śmierci Wróblewskiego. Zmarł w męczarniach 16 kwietnia 1888 roku.

bm

12 września 1897 roku urodziła się w Paryżu Irène Joliot-Curie, pierwsza córka Marii Skłodowskiej-Curie i Pierre'a Curie, a zarazem jedyna, która poszła w ślady rodziców. Była fizykiem i chemikiem, prowadziła badania nad promieniotwórczością i reakcjami jądrowymi. Za naukowe osiągnięcia wspólnie z mężem Frédérikiem Joliot-Curie otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii.

Dziecko ze spółdzielni

Piotr Curie. W cieniu żony

Siedem lat później, 6 grudnia 1904 roku przyszła na świat jej siostra Denise-Ève. Niedługo potem wydarzyła się rodzinna tragedia. 19 kwietnia 1906 roku ojciec dziewczynek - fizyk Pierre Curie - zginął pod kołami wozu konnego. Tylko starsza z sióstr go zapamiętała. Ich matka, słynna Maria Skłodowska-Curie, przeżywszy żałobę, rozpoczęła życie samotnego rodzica, który jednak nie przestał być naukowcem.

Gdy Irène miała 9 lat, Maria Curie dokonała dwóch ważnych odkryć. Po pierwsze: jej starsza córka była wybitnie uzdolniona matematycznie, po drugie: żadna ze szkół nie była w stanie sprostać tym uzdolnieniom. Wszystkie były na zbyt niskim poziomie. Dlatego wraz z grupą zaprzyjaźnionych naukowców zorganizowała edukacyjną spółdzielnię, by nawzajem nauczać w prywatnych domach swoje dzieci poza systemem. Irène spędziła w tym środowisku dwa lata.

Reżim nauczania był tak ścisły, że 13-letnia dziewczyna miała codzienne lekcje nawet podczas wakacji spędzonych u ciotki Bronisławy w Polsce. Późniejsza ścieżka edukacyjna Irène Curie obejmowała także profesjonalne instytucje, w tym Sorbonę, ale można przypuszczać, że to właśnie tamto domowe nauczanie stało się podwaliną późniejszych naukowych osiągnięć genialnego dziecka. Zanim jednak pojawił się pierwszy sukces, na Irène czekały jeszcze doświadczenia wojenne oraz miłość.

Romans radioaktywny

Polon miał promieniować nazwą nadaną na cześć Polski

Wybuch I wojny światowej przerwał jej studia na Sorbonie. Irène Curie wyruszyła na front u boku swej matki, która od 1916 roku jeździła peugeotem po polach bitew z mobilnym punktem rentgenowskim, którym robiła prześwietlenia rannym żołnierzom. Irène była jej asystentką, a potem w Belgii prowadziła szkolenia rentgenologiczne dla miejscowych lekarzy. Za tę działalność otrzymała wojskowy medal.

Po wojnie Irène Curie dokończyła studia. Pracowała w laboratorium swej matki m.in. nad właściwościami polonu, radioaktywnego pierwiastka odkrytego przez jej rodziców w 1898 roku. Polonowi poświęciła swój doktorat, który obroniła w 1925 roku. W laboratorium poznała także młodego naukowca Frédérika Joliot, który zaczął pracę jako asystent Marii Skłodowskiej-Curie. Irène miała go wprowadzić w tajniki badań radiochemicznych. Wspólna praca doprowadziła najpierw do ślubu, a później do jednego z najważniejszych odkryć chemicznych XX wieku, za które w 1935 roku małżeństwo Joliot-Curie dostało nagrodę Nobla.

Wcześniej było ich sześcioro. Kim są polscy nobliści?

Zakochani naukowcy kontynuowali wcześniejsze badania samej Irène, która ponadto otrzymała oryginalny spadek po zmarłej w 1934 roku matce - dużą porcję polonu. Doświadczenia duetu Joliot-Curie doprowadziły do odkrycia sztucznej promieniotwórczości, która - po dziesiątkach lat kolejnych badań - jest dziś jednym z elementów terapii nowotworowej.

Przy okazji Irène i Frédéric mogli także odkryć neutron i pozyton, cząstki elementarne przewidywane teoretycznie już od kilkunastu lat, jednak niewłaściwie zinterpretowali niektóre wyniki swoich badań. Zainspirował się nimi za to angielski fizyk James Chadwick, który za odkrycie neutronu dostał nagrodę Nobla z fizyki w tym samym roku, w którym małżeństwo Joliot-Curie otrzymało wyróżnienie w dziedzinie chemii.

Antyfaszystka w klubie ju-jitsu

Odkrycie polonu zmieniło świat. Maria Skłodowska-Curie prekursorką radioterapii

Irène i Frédéric Joliot-Curie z przerażeniem obserwowali rozwój faszyzmu w Europie, który w latach 30. zyskiwał coraz większe wpływy polityczne. Oboje mieli poglądy lewicowe, co potwierdzili w 1934 roku zapisując się do socjalistycznej partii SFIO. Rok później wstąpili do antyfaszystowskiej komisji intelektualistów. W związku z groźbą wojny na pewien czas zaprzestali publikowania wyników swojej pracy w obawie, że mogłyby posłużyć do celów wojskowych.

W 1936 roku Irène Joliot-Curie weszła w skład rządu francuskiego jako podsekretarz stanu do spraw badań naukowych. Podczas II wojny chorowała na gruźlicę i leczyła się w Szwajcarii, robiąc jednak ryzykowne wypady do Francji, gdzie jej mąż był poszukiwany przez Niemców w związku ze swym zaangażowaniem w działalność ruchu oporu.

Po wojnie, obok pracy naukowej, Irène i Frédéric Joliot-Curie nie ustawali w aktywności politycznej. Wciąż wierni ideom socjalizmu, nie ukrywali poparcia dla nowego porządku w Europie Wschodniej. Byli jednymi z gwiazd Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu w 1948 roku i który miał przekonać świat o dobrych zamiarach komunistów oraz zagrożeniach pochodzących od zachodnich imperialistów.

Poza zajęciami intelektualnymi Irène Joliot-Curie interesowała się także sportem. Zaskakujący może być fakt, że propagowała dalekowschodnie sztuki walki. W 1936 r. wspólnie z dziennikarzem Charlesem Faroux otworzyła w Paryżu klub pod nazwą "Jiu-jitsu Club de France", w którym nauczano tej tradycyjnej japońskiej techniki walki wręcz.

Dynastia

Do pewnego momentu każdy w tej rodzinie, kto zajmował się chemią, umierał przedwcześnie. Nie licząc śmiertelnego wypadku Pierre'a Curie, na choroby wynikłe z ekspozycji na promieniowanie radioaktywne zmarła Maria Skłodowska-Curie (jako 66-latka), Irène Joliot-Curie (miała 58 lat) oraz Frédéric Joliot-Curie (także w wieku 58 lat). A przecież dowody w postaci pozostałych członków familii wyraźnie wskazują, że silny jest tam gen długowieczności.

Ève Curie Labouisse, młodsza siostra Irène, której nie ciągnęło do nauk ścisłych, przeżyła prawie 103 lata. Dzieci małżeństwa Joliot-Curie - Hélène (ur. 1927) i Pierre (ur. 1932) - żyją nadal. Oboje są naukowcami, a Hélène zajmuje się nawet fizyką jądrową. 19 września 2020 roku skończy 93 lata. Współczesna świadomość zagrożeń radioaktywnych sprawiła szczęśliwie, że wnuczka Marii Skłodowskiej nie była w swoim życiu tak bardzo wystawiona na promieniotwórczość, jak jej dziadkowie i rodzice.

Ciekawostką jest fakt, że Hélène wyszła za mąż za Michela Langevina, wnuka matematyka Paula Langevina. To z nim Maria Skłodowska miała romans już po śmierci Pierre'a Curie, co przerodziło się w głośny skandal na początku XX wieku. Najwyraźniej świat genialnych naukowców jest bardzo mały, skoro ich życie towarzyskie mieści się w tak nielicznym gronie osób. A przecież to ludzie, którzy sięgają gwiazd. Niektórzy całkiem dosłownie - Yves Langevin (ur. 1951), syn Hélène Joliot i Michela Langevina, prawnuk Marii Skłodowskiej-Curie, to uznany francuski astrofizyk i planetolog.

Irène Joliot-Curie zmarła w Paryżu 17 marca 1956 roku na białaczkę. Dwa lata później umarł Frédéric. Oboje pochowani są na podparyskim cmentarzu w Sceaux. Wraz z nimi leży ich zięć Michel Langevin (żył, podobnie jak teściowie, 58 lat). Na nagrobku pozostało jeszcze sporo miejsca na kolejne nazwiska.

Irène Joliot-Curie w laboratorium w 1927 roku. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

mc

7 listopada 1867 roku urodziła się Maria Skłodowska-Curie, autorka pionierskich prac z fizyki i chemii jądrowej. To jedyna jak dotąd kobieta uhonorowana przez Szwedzką Akademię Nauk dwiema Nagrodami Nobla oraz jedyny naukowiec, który otrzymał nagrodę Nobla w dwóch dziedzinach.

Młodość w Polsce

Wywodziła się z rodziny warszawskiej inteligencji. Wykształcenie i miejsce pochodzenia w dużym stopniu wpłynęło na przyszłe życie Marii.

– Jej światopogląd to była mieszanka ideałów romantycznych i pozytywistycznych, co w jej przypadku zaowocowało wspaniałym typem osobowości. Z jednej strony była marzycielką i idealistką, a z drugiej potrafiła znajdować praktyczne sposoby realizacji swoich marzeń – mówiła dr Dominika Świtkowska z Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Uczyła się w żeńskim gimnazjum i tajnym Uniwersytecie Latającym. Dla zdolnej młodej kobiety było to jednak za mało. W Polsce nie miała szans na prawdziwą edukację wyższą, dlatego zawarła umowę ze swoją starszą siostrą Bronisławą. Zobowiązała się do opłacania jej studiów medycznych w Paryżu. W tym celu pracowała przez kilka lat jako guwernantka, ale równolegle poszerzała własną wiedzę naukową. Bronisława po ustatkowaniu się we Francji miała się odwdzięczyć i utrzymywać Marię w trakcie jej studiów.

Ten moment nastąpił w 1891 roku, kiedy Maria Skłodowska-Curie na zaproszenie starszej siostry wyjechała do Paryża, aby rozpocząć naukę na Sorbonie.

Wyjazd do Francji

Na paryskiej Sorbonie uzyskała licencjat w zakresie nauk fizycznych i matematycznych. Już samo to mogło robić wrażenie, ponieważ kobiety były nielicznie reprezentowane na ówczesnych uniwersytetach. Maria Skłodowska wzbudzała jeszcze większe zainteresowanie wśród kadry naukowej z powodu swoich wyjątkowych zdolności.

– Jeden z profesorów, Gabriel Lippman, zaproponował jej podjęcie pracy naukowej. Było to badanie magnetycznych właściwości stali. Dostała stypendium i zajęła się tym po skończeniu studiów – mówił chemik Jan Stefan Jaworski w audycji Moniki Jastrzębskiej z cyklu "Biografia dźwiękowa".

W 1894 roku poznała naukowca o uznanym dorobku – Piotra Curie. Maria radziła się go w sprawie eksperymentów fizycznych, ale wkrótce zaczęły ich łączyć nie tylko wspólne zainteresowania. Już rok później zawarła z nim cywilne małżeństwo.

Naukowe szczyty

W 1896 roku rozpoczęła pisanie doktoratu na temat świeżo odkrytego przez Henriego Becquerela zjawiska promieniotwórczości. Było to na tyle nowe zagadnienie, że jego nazwa została wymyślona przez samą Marię.

Piotr Curie - w cieniu żony

Po pierwszych obiecujących wynikach do badań dołączył Piotr Curie, zafascynowany perspektywą dokonania przełomowego odkrycia. W ich trakcie małżeństwo naukowców samo poddawało się niebezpiecznym eksperymentom. Piotr Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał.

W 1898 roku Maria Skłodowska-Curie wraz z mężem ogłosiła światu odkrycie dwóch nowych pierwiastków – polonu i radu. Nazwa pierwszego została nadana na cześć ojczyzny badaczki i miała popularyzować trudną sytuację Polski znajdującej się pod zaborami. Odkrycie dokonane przez państwo Curie było jedną z podwalin terapii chorób nowotworowych i dało impuls do rozwoju nowych gałęzi chemii, fizyki oraz medycyny.

W roku 1903 Maria i Piotr Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości. Sukcesy małżeństwa naukowców przerwała w 1906 roku tragiczna śmierć Piotra pod kołami wozu konnego. Zrozpaczona Maria bez reszty oddała się pracy naukowej. W 1913 roku otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za odkrycie polonu oraz radu.

Tożsamość narodowa

Maria Skłodowska-Curie zawsze podkreślała swoją polskość. Niestety nie zawsze jest to odpowiednio podkreślane.

– Francuzi zawłaszczyli sobie niemalże całkowicie Marię Curie. Kiedy odbyło się głosowanie na najpopularniejszego Francuza Maria zdobyła czwarte miejsce, ale wyłącznie jako Curie. Faktu, że była też Skłodowską nie podnoszono – stwierdziła dr hab. Krystyna Leszczyńska z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w audycji Dariusza Bugalskiego z cyklu "Klub Trójki".

W trakcie I wojny światowej zaangażowała się w pomoc dla przybranej francuskiej ojczyzny. Wraz z córką Ireną zorganizowała wówczas wojskową służbę radiologiczną, którą wyposażyła w dwadzieścia ambulansów i dwieście stacji radiologicznych.

Irène Joliot-Curie. Chemia, polityka i ju-jitsu

– Sama jeździła po polach bitew i szkoliła operatorów przyrządów radiologicznych. W tym celu musiała jako jedna z pierwszych kobiet zrobić prawo jazdy, ponieważ nie było kierowców, którzy mogliby kierować owymi ambulansami – mówiła dr Dominika Świtkowska z Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Skandalistka Maria

Wzbudzała sensacje nie tylko z powodu odkryć naukowych, ale także decyzji podejmowanych w życiu prywatnym. Przez całe życie starała się przebić przez szklany sufit, który hamował pozycję kobiet w społeczeństwie. Nie bała się imać zajęć uznawanych za typowo męskie. Chociaż sama nie uznawała się za feministkę, to dzięki temu została wzięta przez nie na sztandar.

Duże kontrowersje wzbudził także jej romans z fizykiem Paulem Langevinem, który nawiązała w 1910 roku. Chociaż w rzeczywistości Langevin był w separacji z żoną, to Maria została uznana za skandalistkę i niszczycielkę małżeństw.

Maria Skłodowska-Curie zmarła 4 lipca 1934 roku z powodu komplikacji zdrowotnych, wywołanych długoletnim wystawianiem się na oddziaływanie promieniowania. W ostatnich latach jej życia naukowe triumfy święciła jej córka Irena, która już rok później wraz z mężem miała otrzymać nagrodę Nobla za odkrycie sztucznej promieniotwórczości.

sa