II Rzeczpospolita

Stronnictwo Narodowe, utworzone w 1928 roku, opowiadało się za budową katolickiego państwa polskiego. Narodowcy chcieli też wprowadzić hierarchiczną organizację społeczeństwa i zwiększenie roli elit w Polsce. Byli głównymi antagonistami sprawującej władzę sanacji i Józefa Piłsudskiego. W latach 30. XX wieku doszło do rozłamu Stronnictwa Narodowego, w wyniku którego powstał Obóz Narodowo-Radykalny.

Partia największe wpływy posiadała w zachodniej i centralnej Polsce oraz w dużych ośrodkach miejskich na wschodzie: Wilnie i Lwowie. Jednocześnie była największą partią w ówczesnej Polsce, skupiając w swoich szeregach ponad 200 tysięcy członków.

II wojna światowa

II wojna światowa zmusiła polskie partie polityczne do podziemnej działalności. Stronnictwo Narodowe było jednym z czterech głównych konspiracyjnych stronnictw politycznych. Miało swoich przedstawicieli w rządzie RP na uchodźstwie oraz w Delegaturze Rządu RP na Kraj. SN postulowało, by przyszła Polska była krajem narodowym i bezklasowym. Naciskał na aktywną walkę z okupantem, wyparcie z Polski obcego kapitału, uspołecznieniem własności, ale jednocześnie zwalczał wzrastające w kraju wpływy komunistyczne.

W 1939 roku zarząd główny Stronnictwa Narodowego powołał walczące na terenie Polski konspiracyjne organizacje zbrojne. Powstało kilkanaście różnych organizacji wywodzących się z ruchu narodowego, które w 1942 roku połączone w Narodowe Siły Zbrojne. Jednak nigdy nie stanowiły one jednolitej struktury.  

Okres powojenny

Wojna nie przerwała ciągłości życia politycznego i istnienia organizacji politycznych, ale po jej zakończeniu Stronnictwo Narodowe przetrwało w szczątkowej postaci.

Pod okupacją komunistyczną działały równolegle dwie organizacje o różnych zabarwieniu ideowym: NSZ-Stronnictwo Narodowe i NSZ-Obóz Narodowo-Radykalny.

Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny

W 1944 roku powstało Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, będące jedną z największych powojennych organizacji antykomunistycznych. W skład NZW weszły struktury Narodowej Organizacji Wojskowej, Narodowych Sił Zbrojnych i lokalne siatki konspiracyjne AK.

Po zakończeniu wojny SN podjęło nieudaną próbę przejścia do legalnej działalności. Władze komunistyczne wzmagały ciągłe akcje represyjne przeciw narodowemu podziemiu. W głośnym Procesie Szesnastu, w czerwcu 1945 roku, sądzeni byli także działacze Stronnictwa Narodowego: Stanisław Jasiukiewicz, Aleksander Zwierzyński, Kazimierz Kobylański i Zbigniew Stypułkowski.

W dniach 7-22 maja 1948 roku Wojskowy Sąd Rejonowy skazał na dożywotnie więzienia szereg pozostałych przywódców Stronnictwa Narodowego. Od końca lat 40. poszczególne struktury NZW działały w rozproszeniu, pozbawione instytucji kierowniczych, nastawiając się na przetrwanie.

Legenda Jana Nowaka to legenda Radia Wolna Europa. Przez 24 lata stał na czele rozgłośni, która przeszła do historii jako "głos wolnej Polski".

Jan Nowak-Jeziorański - zobacz serwis historyczny

- Był sternikiem, nadawał kurs tej placówce, która przyczyniła się do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1989 roku. To był jego zawód – zajmować się Polską – mówił mecenas Jacek Taylor, wykonawca testamentu i przyjaciel legendarnego kuriera z Warszawy. – Po rezygnacji z funkcji dyrektora Rozgłośni Polskiej RWE z Monachium przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie był ambasadorem sprawy polskiej. Z jego doświadczenia i wiedzy korzystali kolejni amerykańscy prezydenci.

Naprawdę nazywał się Zdzisław Jeziorański. Urodził się 2 października 1914 w Berlinie. Dzieciństwo i młodość spędził w Warszawie, a studia ekonomiczne ukończył w Poznaniu.

Żołnierz wojny obronnej we wrześniu 1939 roku. Po ucieczce z niemieckiej niewoli rozpoczął działalność konspiracyjną. W 1943 roku zgłosił się jako ochotnik do pełnienia funkcji kuriera Komendy Głównej Armii Krajowej kontaktującego się z rządem polskim na uchodźstwie. W tym samym roku jako emisariusz wyjechał do Londynu. To właśnie na potrzeby tej legendarnej misji przybrał pseudonim Jan Nowak.

Po odbyciu rozmów z przedstawicielami władz polskich i angielskich, w tym z premierem Winstonem Churchillem, wrócił do stolicy.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Na swoją legendę zapracował w czasie Powstania Warszawskiego. W lipcu 1944 roku Anglicy przetransportowali go do Polski w pobliże Tarnowa, skąd dotarł do Warszawy jako ostatni emisariusz przed wybuchem warszawskiego zrywu. Wytyczne aliantów przekazał dowódcom Armii Krajowej. W przeddzień kapitulacji, działając z rozkazu komendanta AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, wyruszył do Londynu, wywożąc setki dokumentów i zdjęć oraz raport z płonącej Warszawy. Jako emisariusz Armii Krajowej zyskał sobie przydomek "kurier z Warszawy".

Pozostał na emigracji. Po wojnie mieszkał w Londynie, Monachium i Waszyngtonie. W latach 1948–1951 pracował w redakcji polskiej rozgłośni BBC. Jego działalność w Wielkiej Brytanii pomogła w uświadomieniu zachodniej opinii publicznej skali zbrodni hitlerowskich na terenie Polski.

Pod koniec 1951 roku podjął się kierowania Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, która rozpoczęła nadawanie 3 maja 1952 roku. Był jej dyrektorem do 1973 r. Do Polski, po raz pierwszy po wojnie, przyjechał w sierpniu 1989 na zaproszenie Lecha Wałęsy. Potem już regularnie odwiedzał kraj, aż zamieszkał tu na stałe w 2002 roku. 31 sierpnia 1989 roku w Stoczni Gdańskiej powiedział:

"Dziękuję Solidarności, że mocą swojego ducha dokonała tego, że znalazłem drogę do swojego rodzinnego kraju".

Ostatnie dwa lata życia spędził w Polsce.

im

26 lat temu, 30 marca 1997 roku, zmarł Tadeusz Żenczykowski - żołnierz Armii Krajowej, służący w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK. W latach 1954–1972 był redaktorem, a następnie zastępca dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Tadeusz Żenczykowski już w dwudziestoleciu międzywojennym zaangażował się w działalność polityczną w obozie piłsudczykowskim. Działał w powiązanych z sanacją Związku Strzeleckim i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. W 1938 roku został posłem z ramienia prorządowego Obozu Zjednoczenia Narodowego, w którym już wcześniej zajmował stanowisko szefa propagandy partyjnej. Był najmłodszym posłem ostatniej kadencji Sejmu II RP. We wrześniu 1939 roku walczył z Niemcami w wojnie obronnej.

Walki i prace w Armii Krajowej

W pracy konspiracyjnej wykorzystał swoje polityczne doświadczenie. Podczas okupacji kierował organizacją Akcji "N". Była szeroko zakrojoną operacją dywersyjną. Polegała na stworzeniu przez Armię Krajową propagandowych materiałów w języku niemieckim, które były skierowane do niemieckich odbiorców i miały sprawić wrażenie tworów prężnie działającej niemieckiej opozycji antynazistowskiej.

– Przyjąłem zasadę, że naszym akcjom musimy nadać taki charakter, aby robiły wrażenie, że pochodzą z autentycznych źródeł niemieckich. Uważałem, że daje to gwarancję lepszej skuteczności i pewniejszego trafienia do przekonania przeciwnika. Dla osiągnięcia tego celu niezbędna była konspiracja do kwadratu, czyli ukrycie naszej pracy nawet w szeregach AK. Byliśmy gotowi do pracy w drugiej połowie czerwca 1941 roku – wspominał Tadeusz Żenczykowski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w 1979 roku.

W 1944 roku wobec coraz większego zagrożenia ze strony polskich i sowieckich komunistów uwaga Żenczykowskiego skupiła się na akcji "Antyk". Była odpowiedzią na propagandę komunistyczną. W jej ramach wydawano czasopisma oraz broszury informujące o zagrożeniu ze strony Polskiej Partii Robotniczej i Związku Sowieckiego oraz demaskujące ich kłamstwa. Materiały stworzone podczas akcji "Antyk" były przeznaczone przede wszystkim dla robotników i chłopów, którzy byli głównymi celami komunistycznej agitacji.

W czasie Powstania Warszawskiego wziął udział w walkach. Był kierownikiem Wydziału Propagandy Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej.

W 1945 roku, do momentu ucieczki z Polski w listopadzie, wydawał antykomunistyczne pismo "Głos Wolności".

W redakcji Radia Wolna Europa

Na emigracji działał w środowisku kombatanckim Armii Krajowej. W 1954 roku dołączył do Redakcji Polskiej Radia Wolna Europa, która miała siedzibę w Monachium. Był jednym z wielu dawnych żołnierzy Armii Krajowej, którzy zaangażowali się w działalność rozgłośni.

Tadeusz Żenczykowski był zastępcą redaktora naczelnego do 1975 roku. Wspominał pracę w redakcji Radia Wolna Europa jako wspólne poświęcenie dla misji rzetelnego informowania Polaków w kraju. W 1977 roku z okazji 25. rocznicy pracy rozgłośni wspominał moment, gdy musiał zastąpić Jana Nowaka-Jeziorańskiego z pozycji szpitalnego łóżka. Dyrektor rozgłośni wyjechał na zagraniczny urlop, tymczasem Żenczykowski musiał być poddany hospitalizacji.

– Koleżanki i koledzy byli wspaniali, a lekarze wyrozumiali. Jedna linia telefoniczna w szpitalu była niemal stale zablokowana dla spraw radiowych. Goniec ciągle kursował, przynosząc materiały i programy do zatwierdzenia. Był to akurat początek czerwca 1960 roku i czas protestów w Zielonej Górze przeciwko represjom antykościelnym, a więc dni gorące i pełne napięcia dla naszego radia. Męczące były te dni szpitalne, ale rozgłośnia działała normalnie – wspominał na antenie Radia Wolna Europa. – Epizod ten mocno utkwił w mojej pamięci jako piękny dowód prawdziwego koleżeństwa i wspólnego poczucia ideowych założeń naszej służby.

Tadeusz Żenczykowski pracował także jako jeden z redaktorów Radia Wolna Europa. Wydawał bieżące komentarze polityczne oraz zasłynął z audycji historycznych poświęconych historii Armii Krajowej lub demaskatorskim audycjom z cyklu "Z dziejów PRL".

– Byłem w kraju, kiedy zaczynały się dzieje PRL, krótko wprawdzie, ale widziałem na własne oczy i doszedłem do wniosku, że współczesna historia jest wyraźnie tendencyjna i wprowadzająca celowo w błąd czytelników – mówił w 1983 roku o motywacjach do podjęcia pracy nad cyklem audycji "Z dziejów PRL".

W 1995 roku Tadeusz Żenczykowski w uznaniu swoich zasług został odznaczony najwyższym polskim odznaczeniem – Orderem Orła Białego.

sa