Ksiądz i nie-ksiądz

Staszic przyszedł na świat w rodzinie mieszczańskiej - jego ojciec i dziad byli burmistrzami Piły. Jako osobie, która nie legitymizowała się pochodzeniem szlacheckim, Staszicowi drogę kariery politycznej zapewniała w osiemnastowiecznej Rzeczpospolitej tylko jedna instytucja: Kościół.

- Jego pójście do poznańskiego seminarium było powodowane dość cynicznymi przesłankami: po prostu chciał zrobić w życiu wielką karierę. Oczywiście, jako mieszczanin szans takich nie miał - wyjaśniał w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" przesłanki Staszica dr Jan Sałkowski.

Staszic nie był jednak typowym przedstawicielem kleru: nie nosił sutanny, nie odprawiał mszy, a w swoich pismach otwarcie deklarował deizm.

Publicysta

Po studiach w Paryżu, gdzie nasiąkł ideami oświeceniowymi, wrócił do Polski. Został nauczycielem dzieci magnata Andrzeja Zamoyskiego. To właśnie wówczas napisał "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", uważa się, że to ów tomik zainicjował ruch reform podczas Sejmu Czteroletniego. - Ta broszura polityczna należy do pomnikowych utworów publicystyki - mówił prof. Rafał Habielski.

Najważniejszym dziełem w dorobku Staszica stały się jednak "Przestrogi dla Polski". Wydana w 1790 roku broszura zawierała śmiałą krytykę ustroju Rzeczpospolitej. Staszic nie włączył się jednak w czynną obronę upadającego kraju: nie brał udziału w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja i powstaniu kościuszkowskim.

Mecenas nauki, prekursor spółdzielczości

W Księstwie Warszawskim (istniejącym od 1807 do 1815) objął stanowisko radcy stanu. Staszic współtworzył i wspierał Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Został jego prezesem w 1808 roku i funkcję tę piastował do śmierci. Ufundował siedzibę Towarzystwa - tzw. Pałac Staszica w Warszawie. Był też współtwórcą Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Zorganizował Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, stając się prekursorem chłopskiej spółdzielczości.

Podpis pod cenzurą - przejaw politycznej naiwności

Pod koniec życia stał się zwolennikiem idei panslawizmu: wierzył, że narody słowiańskie powinny zjednoczyć się pod berłem carskim. Jego wiara w cara skłoniła go do złożenia podpisu pod dokumentem wprowadzającym cenzurę. - Cenzura zapoczątkowała okres konfliktów i zdarzeń prowadzących do wybuchu powstania w listopadzie 1830 roku - wyjaśniał dr Jan Sałkowski.

Posłuchaj audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" poświęconej Stanisławowi Staszicowi.

bm

3 maja 1791 Sejm Czteroletni uchwalił pierwszą polską ustawę zasadniczą. Konstytucja 3 Maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie - po konstytucji Stanów Zjednoczonych - ustawą zasadniczą określająca podstawy ustroju państwowego i społecznego. Jej autorami byli król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.

Jak powiedział Piotr Andrzejewski, "Konstytucja 3 maja jest ciągle wyzwaniem nie tylko dla kontynuowania tradycji polskiej myśli prawniczej, ale też europejskiej i światowej". - W moim przekonaniu stanowi ona pewien wzorzec, do którego należy odnosić dzisiejsze normy konstytucyjne - ocenił. Dodał, że dzisiejsza uchwała zasadnicza "wbrew pozorom korzysta z wielu instytucji, które wywodzą się z Konstytucji 3 maja".

Czytaj więcej

KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791

Gość PR24 mówił również, że "zasady republikanizmu i zasady wynikające z Konstytucji 3 Maja były bardzo niewygodne dla każdej władzy absolutnej". - W związku z tym konstytucję i to co ze sobą niosła, lepiej było odesłać do lamusa historii, postawić jako laurkę na szafie, przeszłość historyczną - powiedział. - Zbyt wiele problemów tworzyło i tworzyłoby nadal odnoszenie się do regulacji, które w Konstytucji 3 Maja miały swój początek - wskazał.

Piotr Andrzejewski mówił, że 3 maja "jest przypomnieniem wielkości polskiej mysli prawniczej, która niesłusznie jest spychana do historii". - Ona jest wyzwaniem dla dzisiejszych konstytucjonalistów - dodał.

Więcej w całej rozmowie. 

Rozmawiał Adrian Klarenbach. 

Polskie Radio 24/msze

-----------------------------------

Data emisji: 3.05.19

Godzina emisji: 17.15

Nie łatwo zadowolić polskiego jaśniepana

- Ustawa o miastach to było osiągnięcie bardzo wysokiej miary – ocenił historyk prof. Stanisław Grodziski w audycji "Sejm Wielki" z 1988 roku.

Praca nad jej projektem rozpoczęła się już pod koniec 1789 roku, gdy Sejm Czteroletni powołał do życia Deputację do Miast Naszych Królewskich. Dwa lata później, wiosną, pod głosowanie poddano pierwszą wersję prawa o miastach, jednak wówczas projekt został odrzucony przez posłów. Autorem kolejnego szkicu ustawy był Jan Suchorzewski z województwa kaliskiego. To właśnie na podstawie jego propozycji 18 kwietnia 1791 roku uchwalono dokument "Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej", który został później włączony do Konstytucji 3 maja, jako jej III artykuł.

Mieszczanie wchodzą do sejmu

W ówczesnej Rzeczpospolitej miasta dzieliły się na prywatne i królewskie, których zresztą było najwięcej. Prawo o miastach obejmowało jedynie te ostatnie - właściciele pozostałych osad nie musieli przestrzegać postanowień zawartych w dokumencie.

Ustawa przede wszystkim dawała mieszczanom posesjonatom - czyli takim, którzy posiadali w mieście nieruchomości (na przykład kamienicę, sklep, warsztat, manufakturę) – wolność osobistą. Od tego momentu obejmowała ich zasada "neminem captivabimus nisi iure victum" ("nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego"), która przysługiwała szlachcie już od XV wieku. Najważniejszym postanowieniem ustawy było jednak powołanie przedstawicielstwa mieszczańskiego – w liczbie 24 plenipotentów – które miało zasiąść w izbie poselskiej i podczas obrad sejmu mieć prawo do głosu w sprawach dotyczących miast.

Przed mieszczanami otwarta została także ścieżka pozwalająca przeniknąć im do stanu szlacheckiego. Mieszkańcy miejskich ośrodków uzyskali również prawo do nietykalności majątkowej, dostęp do piastowania urzędów cywilnych oraz akces do godności kościelnych i stopni oficerskich.

Co jest nieszlachetnego w kupiectwie?

Ustawa regulowała też kwestie dotyczące szlachty. Do tej pory istniała reguła, według której przedstawiciele tej najważniejszej warstwy społecznej nie mogli ani rezydować w miastach, ani zajmować się pracami uznawanymi za miejskie – handlem czy rzemiosłem. Szlachcic, który naruszyłby tę zasadę, tracił tytuł, a co za tym idzie również swoje przywileje.

- Utrzymywano wówczas, że kupiectwo jest zajęciem niemoralnym, ponieważ w dużej mierze opiera się na oszustwie. Dlatego też szlachcicowi nie wypadało zajmować się handlem. Nie mógł narazić swojego honoru na szwank – opowiadał prof. Stanisław Grodziski na antenie Polskiego Radia.

Na mocy prawa o miastach  te absurdalne przepisy zostały zniesione. Dzięki temu szlachta, szczególnie ta zubożała, mogła szukać pracy w ośrodkach miejskich. Nobilitowany mieszczanin natomiast nie był już zmuszony do mieszkania na wsi.

Miarka się przebrała

 Gdyby nie mieszczański upór, ustawa nigdy nie weszłaby w życie.

- W listopadzie 1789 roku burmistrz Warszawy Jan Dekert, chcąc skłonić sejm do zreformowania stanowiska prawnego miast, zorganizował słynną czarną procesję. Delegaci miast z całej RP, poważni, ubrani w ciemne stroje, przyszli pod sejm – powiedział prof. Stanisław Grodziski w audycji "Obrady Sejmu Wielkiego".

Demonstracja była bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia prac nad dokumentem "Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczpospolitej".

Mieszczanie, szczególnie ci bogaci, byli sfrustrowani zdominowaniem sceny politycznej kraju przez szlachtę. Uważali za niesprawiedliwy również fakt, że pod względem prawnym zajmowali przecież pozycję niższą niż gołota, która nie miała nawet majątku, a od chłopów często różniła się tylko posiadaniem rodowodu szlacheckiego i związanych z nim przywilejów. Stąd zaczęto głośno domagać się reform w państwie. Dążenia mieszczan popierali niektórzy szlachcice, szczególnie ci młodsi.

jb