Joanna d'Arc - prosta dziewczyna z ludu ubrana w białą zbroję z własnym sztandarem w dłoni prowadziła Francję do zwycięstwa. Ta sama Francja wydała ją swoim wrogom, a ci skazali ją na śmierć i spalili na stosie 30 maja 1431 roku. Jej biografia fascynuje do dziś. Losy Dziewicy Orleańskiej wielokrotnie opisywano w książkach, stawały się też kanwą filmów.

Legenda o królewskim pochodzeniu

Kim była dziewczyna, która mając niespełna 17 lat, potrafiła walczyć odważniej i skuteczniej niż zaprawieni w boju mężczyźni? Jak udało się jej przekonać radę wojenną, skupioną wokół przyszłego następcy tronu we Francji, Karola VII do ataku na główną angielską twierdzę zwaną les Tourells? Skąd miała siłę, by mimo odniesionych ran, wrócić na pole bitwy i poprowadzić wojsko do ostatecznego zwycięstwa? A przecież była prostą dziewczyną, urodzoną w małej wiosce Domrémy-la-Pucelle.

- Cały szereg legend widziałoby w niej kogoś znacznie wyżej urodzonego, nawet niektórzy rozpowszechniali tezę, że była siostrą przyrodnią samego króla Karola VII, ale w rzeczywistości, z przeprowadzonych badań wynika, że urodziła się w małej miejscowości nad brzegami Mozy – komentował gość audycji, historyk prof. Tadeusz Rosłanowski. - Najprawdopodobniej przyszła na świat 6 stycznia 1412. Wioska w czasie toczącej się wówczas wojny stuletniej stała się niesłychanie ważnym punktem strategicznym w walkach między dwoma francuskimi stronnictwami politycznymi: armaniakami i burgundczykami, popieranymi przez Anglików.

Prof. Tadeusz Rosłanowski nakreślił w programie niezwykle złożoną sytuację polityczną w XV-wiecznej Francji. Przypomniał kulisy konfliktu wewnątrz kraju i toczonych przez wiele lat walk z Anglikami. – Joanna d’Arc obserwowała je oczyma zalęknionego dziecka.

Na zdjęciu: "Joanna d'Arc" - reprodukcja fot. obrazu przedstawiającego patronkę Francji. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Centre Historique des Archives Nationales, Paryż

Głosy świętych

Co zatem sprawiło, że zmieniła się w tak waleczną osobę? – pytała autorka audycji.

- Z całą pewnością Joanna d’Arc była osobą niezwykłą, zarówno w swoich czasach, jak i jest nią dla obecnie żyjących - stwierdził historyk. - Bardzo wcześnie, i co do tego nie ma żadnej wątpliwości, w wieku 12-13 lat zaczęła miewać objawienia.

Przyszła patronka Francji twierdziła, że otrzymała widzenie od Boga, podczas którego dostała polecenie wydobycia ojczyzny spod panowania angielskiego w trakcie wojny stuletniej. Utrzymywała, że przemawiają do niej głosy świętych: św. Michała, św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty, które wzywały ją do tego, by chwyciła za broń i pociągnęła za sobą innych. - Wiele razy moje głosy mówiły, że czeka mnie wielkie zwycięstwo – mówiła.

Na czele armii

W końcu kwietnia 1429 zebrała armię, bardzo szybko doprowadziła do odbicia Orleanu 5-8 maja, torując drogę przyszłemu następcy tronu Karolowi VII do odbicia terenów północnej i wschodniej Francji z rąk burgundczyków i Anglików.

Kilkakrotnie była ranna, walczyła w zbroi męskiej, pod białym proporcem z wyobrażeniem Boga i z napisem Jezus Maria.

Oskarżenie o herezję

Została wzięta do niewoli przez burgundczyków i sprzedana Anglikom za 10 tys. liwrów. Ci przekazali ją z powrotem Francji. Stanęła przed kościelną komisją inkwizycyjną, zarzucono jej czary, nieobyczajność, herezję, oskarżono o konszachty z siłami nieczystymi. W sumie Joannie d’Arc postawiono 70 zarzutów. Proces i przesłuchania trwały wiele miesięcy. Osaczona przez teologów, początkowo odwołała swoje zeznania. Wyrok złagodzono - Dziewica Orleańska miała spędzić resztę życia w więzieniu. - Kiedy jednak zdała sobie sprawę, że byłaby to zdrada nie tylko Francji, króla, ale przede wszystkim samej siebie, potwierdziła swe pierwotne zeznania - słyszymy w komentarzu prof. Rosłanowskiego.

- Gdybym nawet miała zostać skazana i na własne oczy ujrzeć płomienie, gotowy stos i kata lub też człowieka, który szykowałby się do jego podpalenia i gdybym znalazła się w płomieniach, nie zaprzeczyłabym własnym słowom - powiedziała Joanna d’Arc tuż przed śmiercią.

Komisja inkwizycyjna przekazała Joannę d’Arc Anglikom, a ci 30 maja 1431 roku w Rouen spalili ją na stosie.

Oczyszczenie z zarzutów

7 listopada 1455 roku, po 24 latach od spalenia w katedrze Notre-Dame w Paryżu rozpoczął się proces rehabilitacyjny bohaterskiej dziewczyny. Papież Kalikst VI całkowicie oczyścił ją z zarzutów. Na beatyfikację czekała aż do XX w. Za świętą uznano ją w 1920 roku. Dziś jest jedną z patronek Francji.

- Stała się symbolem roli kobiety – stwierdził gość audycji "Przed sądem". - Walczyła mieczem, została porzucona przez przyjaciół, zdradzona przez wszystkich.

Posłuchaj niezwykłej historii dziewczyny z małej wioski Domrémy-la-Pucelle.

bs

Tatarzy – żołnierze króla Jana III

– W czasie renesansu papieże dbali o kulturę i sztukę, chcieli rozbudowywać państwo kościelne i w związku z tym potrzebowali pieniędzy – opowiadał gość Dwójki. – Ruszyła akcja polegająca na sprzedawaniu odpustów na masową skalę, większą niż dotychczas. Właśnie ta praktyka spotkała się z oporem Lutra i innych – dodał.

Atak na finansowanie Kościoła wywołał polityczną burzę, lecz religijnym sednem reformacji było coś innego. Marcin Luter wysnuł swoje idee, pracując - już po ogłoszeniu 95 tez - nad tłumaczeniem Biblii i dodając do tekstu Vulgaty pewne słowo, którego tam wcześniej nie było…

W Dwójce z prof. Jarosławem Płuciennikiem i historykiem drem Aleksandrem Łupienko rozmawialiśmy jednak przede wszystkim o obecności protestantów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nazywanej "przytuliskiem heretyków", o tym, co sprawiło, że wielu prześladowanych w Europie innowierców uciekało do Polski i jak wpłynęli oni na naszą kulturę - zwłaszcza literaturę.

***

Tytuł audycji: Klub Ludzi Ciekawych Wszystkiego

Prowadzi: Hanna Maria Giza 

Goście: prof. Jarosław Płuciennik (kulturoznawca, literaturoznawca, historyk idei, członek synodu Kościoła ewangelicko-augsburskiego), dr Aleksander Łupienko (historyk)

Data emisji: 25.03.2017

Godzina emisji: 16.00

mc/kul

8 kwietnia 1525 roku Albrecht Hohenzollern i Zygmunt Stary podpisali traktat krakowski, na jego mocy państwo zakonne ulegało sekularyzacji i przekształcało się w Prusy Książęce. Dopełnieniem zawarcia traktatu był hołd pruski, który Albrecht złożył polskiemu królowi dwa dni później.

Cień własnej potęgi

Państwo zakonne u progu XVI wieku było już cieniem własnej potęgi. Kolejne wojny z państwem polsko-litewskim wyczerpały skarbiec Krzyżaków. Od 1466 roku, kiedy podpisany został II pokój toruński, kraj znajdował się w zależności lennej od Korony z terytorium Prus Wschodnich (inflancka część zakonnego władztwa nie była objęta lennem). Na dodatek, wobec chrystianizacji terenów nadbałtyckich, racja stanu państwa zakonnego po prostu przestawała istnieć.

- Od końca XV stulecia pojawiały się propozycje przeniesienia zakonu krzyżackiego gdzieś na tereny Europy południowej, na Podole, w celu obrony kresów Polski przed napaścią Imperium Osmańskiego i Tatarów, później pojawiały się plany przeniesienia zakonu na Cypr, bądź też na Krym – mówił prof. Igor Kąkolewski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Albrecht Ambitny

Powolny rozkład państwa krzyżackiego zahamował dopiero wybór Albrechta Hohenzollerna na wielkiego mistrza. Nowy władca państwa zakonnego był jednocześnie siostrzeńcem Zygmunta Starego.

- Albrecht liczył, że dzięki więzom krwi, łączącym go z królem Polski, będzie mu łatwiej wynegocjować ustępstwa polityczne od Korony. Wielki mistrz nie zamierzał respektować postanowień II pokoju toruńskiego, nie składał hołdu lennego polskim władcom – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji z Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska". – Powodem zadrażnień była także antypolska polityka zakonu na arenie międzynarodowej, zwłaszcza alianse z Moskwą.

Polityka Hohenzollerna wymusiła reakcję państwa polsko-litewskiego. W latach 1519-1521 toczyła się ostatnia wojna z Zakonem. Starcie zakończyło się dla Krzyżaków klęską, ale nie całkowitą.

Pierwsze świeckie państwo

Porażka w starciu z Polską wymusiła na Albrechcie poszukiwanie innego rozwiązania politycznego impasu, w jakim się znalazł. Mistrz był uważnym obserwatorem niemieckiej polityki i wiedział, że popularność zdobywają tam poglądy głoszone przez mnicha z Wittenbergi Marcina Lutra. Brat Albrechta, Fryderyk, był jednym z pierwszych wyższych duchownych w Rzeszy, którzy przeszli na protestantyzm. Sam Albrecht korespondował z Lutrem. W końcu Albrecht zdecydował się na zerwanie z katolickim charakterem swojego państwa.

Na mocy traktatu pokojowego Albrecht zyskiwał dziedziczny tytuł księcia w Prusach, stawał się też lennikiem Polski. Państwo zakonne ulegało sekularyzacji i od tej pory było świeckim księstwem, pierwszym państwem luterańskim w Europie.

Zgubne skutki

Traktat ustalał też zasady sukcesji tronu pruskiego. Miał on znajdować się w rękach Hohenzollernów aż do wygaśnięcia dynastii. Szybko okazało się, że ten zapis doprowadził do niezwykle niebezpiecznej sytuacji. Syn i następca Albrechta – Albrecht Fryderyk – w 1572 roku zaczął chorować na umyśle. Kuratelę nad krewniakiem przejął elektor brandenburski Joachim Fryderyk Hohenzollern.

Po śmierci Albrechta Fryderyka doszło do połączenia pod jednym  panowaniem pozostających w zależności lennej od Polski Prus i nieobciążonej taką zależności Brandenburgii. Między ziemiami tych dwóch części składowych monarchii Hohenzollernów znajdował się tylko wąski pas ziem polskiego Pomorza.

W 1657 roku na mocy traktatów welawsko-bydgoskich Prusy Książęce uzyskały suwerenność. W 1701 roku elektor brandenburski Fryderyk I koronował się na króla w Prusach, ostatecznie przecinając polsko-pruskie zależności lenne. W ciągu kolejnego wieku państwo wyrosło na agresywnego sąsiada Rzeczpospolitej i było inicjatorem rozbiorów.

Przez kolejny wiek zaborca był inicjatorem polityki germanizacji. Problemy z Niemcami nie zakończyły się wraz z odrodzeniem Polski – kwestia połączenia Prus Wschodnich z Rzeszą stała się dla Hitlera pretekstem rozpoczęcia II wojny światowej. To właśnie z tej tragicznej perspektywy dziejowej najczęściej ocenia się znaczenie traktatu krakowskiego i hołdu pruskiego. Przyjmujemy postawę zafrasowanego Stańczyka z obrazu Matejki. Czy słusznie?

Jak oceniać hołd pruski

Historycy proponują spojrzenie z puntu widzenia epoki. Choć ostatnia wojna z zakonem w latach 1519-1521 zakończyła się klęską Krzyżaków, uświadomiła jednak stronie polskiej jak dużym poparciem cieszyło się państwo zakonne w Europie i że koszty wojny przewyższają możliwości Korony i Litwy.

- Zakończenie tej wojny inkorporacją Prus leżało poza możliwościami finansowymi i dyplomatycznymi Polski i Litwy. Krzyżacy byli wspierani przez papiestwo i cesarstwo rządzone przez Habsburgów. To nie była regionalna wojenka. Jej rozstrzygnięciem interesowano się w Moskwie i Wiedniu – wyjaśniał prof. Henryk Samsonowicz w audycji Andrzeja Sowy i Janusza Osicy z cyklu "Historia na opak". – Państwu polsko-litewskiemu mogła zagrażać wojna z koalicją sąsiadów.

W tym kontekście krytykowana już za życia króla decyzja o rozwiązaniu sprawy krzyżackiej poprzez zhołdowanie państwa zakonnego zamiast inkorporacji wydaje się uzasadniona.

- W ówczesnej sytuacji międzynarodowej, traktat dawał Polsce szereg korzyści. Przede wszystkim kończył wieloletnie zmagania z Krzyżakami. Na dodatek, przez fakt, że Albrecht Hohenzollern stawał się księciem protestanckim, zostało zerwane tradycyjne przymierze między zakonem a Habsburgami - oceniała prof. Jolanta Choińska-Mika.

bm

26 stycznia 1525 roku wybuchł bunt gdańskiego plebsu i pospólstwa. Mieszkańcy miasta obalili dotychczasowe władze, wprowadzili demokratyczny ustrój, skasowane zostały działające na terenie miast klasztory katolickie.

Bunt wymierzony był w radę miasta kierowaną przez Eberharda Ferbera. Gdańsk za czasów jego panowania zamienił się w jaskinię korupcji. Nadużycia władzy i ucisk fiskalny w połączenie z koteryjnymi układami rządzącej miastem elity patrycjatu wzbudzały niezadowolenie najuboższych warstw – pospólstwa i plebsu.

Początki reformacji w Polsce

Do przyczyn buntu o charakterze gospodarczym dołączyły te dotyczące wzrastającego napięcia na płaszczyźnie religijnej.

- Dość wcześnie, w latach 20. XVI wieku luteranizm pojawił się w miastach zachodniej i północnozachodniej Polski, na Śląsku, w Wielkopolsce, na Pomorzu. Od 1521 roku Wrocław stał się jednym  z głównych ośrodków promieniowania protestantyzmu na ziemie polskie – wyjaśniała prof. Teresa Chynczewska-Hennel w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski".

Marcin Luter - wielki reformator Kościoła

Wspólnota języka i kultury powodowała, że warstwą, która najprędzej przesiąkała ideami reformacyjnymi, było mieszczaństwo, w którym dominował żywioł niemiecki. Tak było także w Gdańsku. Już w 1518 roku Jakub Knade, były zakonnik, zaczął głosić tutaj pierwsze kazania w duchu luterańskim.

Wzrost sympatii luterańskich w miastach nie umknął uwadze dworu królewskiego. W 1521 roku Zygmunt Stary wydał edykt zabraniający sprowadzania z Niemiec i rozprowadzania pism luterańskich. To było ostrzeżenie. Późniejszy o dwa lata dokument królewski groził już karą śmierci i konfiskatą majątku za głoszenie nauk luterańskich.

Rewolucja nie w czas

Królewskie nakazy nie były jednak przestrzegane, a luteranizm zyskiwał coraz szersze poparcie w miastach. Luter sam wysyłał z Wirtembergii swoich uczniów na Pomorze. W Gdańsku przez całą pierwszą połowę lat dwudziestych XVI wieku dochodziło do wystąpień wymierzonych w katolicki kler i patrycjat. Punktem kulminacyjnym były rozruchy rozpoczęte 22 stycznia. Tłum sprofanował świątynie i wygnał katolicki kler.

Cztery dni później rewolucjoniści obalili radę miasta i powołali w jej miejsce nową, na której czele stanęli przywódcy rewolty. Nowi władcy miasta zakazali liturgii katolickiej i zlikwidowali klasztory. Co ciekawe, choć siłą napędową rewolucji było ubogie mieszczaństwo, w nowych władzach pierwsze skrzypce grali luterańscy patrycjusze.

Hołd pruski. Miłe złego początki?

Hołd pruski, sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego i powstanie pierwszego w Europie państwa protestanckiego dodało odwagi gdańskim rebeliantom. Wysłali do króla poselstwo, które miało negocjować uznanie przez monarchę nowej wiary i nowych porządków panujących w mieście. Nie mogli mylić się bardziej. Zygmuntowi zależało wówczas bardziej na przywróceniu dobrych relacji, nadszarpniętych uznaniem luterańskiej konwersji Albrechta Hohenzollerna, z papieżem i Habsburgami.

Twarda ręka króla

- Zygmunt I zareagował bardzo ostro, wkraczając z wojskiem do miasta, kazał ściąć przywódców powstania i przywrócił dawne władze – podkreślała historyk. 

Król wkroczył do miasta z trzema tysiącami zbrojnych 17 kwietnia 1526. Znienawidzony Eberhard Ferber nie odważył się powrócić do Gdańska. Do końca życia mieszkał w Tczewie, ale po latach jego syn objął godność burmistrza miasta. Król rozważał zgładzenie luterańskiego kleru, ugiął się jednak przed prośbą Albrechta Hohenzollerna i nakazał luterańskim kaznodziejom pozostanie w Prusach Książęcych.  

Zygmunt Stary - król złotego wieku

- Potęga gospodarcza takich miast pruskich jak Gdańsk, Toruń, Elbląg, powodowała, że nie można tam było zabronić wyborów wyznaniowych – mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel na antenie Polskiego Radia.

Reformacja zaczęła zdobywać w Polsce i w Wielkim Księstwie Litewskim dużą popularność. Doszło nawet do tego, że utworzenie kościoła narodowego rozważał syn i następca Zygmunta Starego, Zygmunt August. Po jego śmierci, chcąc uniknąć walk o charakterze religijnym w czasie bezkrólewia, szlachta uchwaliła 28 stycznia 1573 roku akt konfederacji warszawskiej ustalający tolerancję religijną.

bm