Janusz Korczak został wyrzucony przez Niemców z warszawskiego getta 5 sierpnia 1942 roku. Stanął na czele 200 podopiecznych z domu sierot, którzy zostali skierowani do punktu przeładunkowego na ulicy Stawki. Nastepnego dnia wszyscy zginęli w krematoriach obozu koncentracyjnego w Treblince. Choć proponowano mu uwolnienie i możliwość osobistego ratunku, nie opuścił swoich podopiecznych. Złożył ofiarę z własnego życia.

- Do końca trzymał dzieci za ręce, zginął razem z nimi. Odszedł w wytartym mundurze polskiego lekarza wojskowego, który włożył w pierwszym dniu wejścia Niemców do Warszawy i nosił ostentacyjnie, aż do śmierci – mówił ksiądz Jan Twardowski, w homilii wygłoszonej podczas mszy św. w Kościele Sióstr Wizytek w Warszawie 29 grudnia 1971 roku. Posłuchaj.

Posłuchaj o Januszu Korczaku w serwisie specjalnym Radia Wolności>>>

Janusz Korczak, właściwe nazwisko Henryk Goldschmit, był pedagogiem, pisarzem i lekarzem. Powołanie pedagogiczne ogarnęło całe jego życie, całą jego osobowość. Stał się bezdzietnym ojcem niezliczonej ilości cudzych dzieci. "Za syna wybrałem ideę służenia dziecku i jego sprawie" – mówił sam o sobie.

Założył dwa domy dziecka: w 1912 roku "Dom Sierot" przy ulicy Krochmalnej w Warszawie (obecnie Jaktorowskiej), w 1919 "Nasz Dom" w Pruszkowie, przeniesiony potem na Bielany.

– Dajemy wam tęsknotę za lepszym życiem, którego nie ma, a które kiedyś będzie. Może ta tęsknota doprowadzi was do Boga, Ojczyzny i miłości - mówił do swoich wychowanków Janusz Korczak.

Ogromną popularnością cieszyły się jego audycje radiowe i książki, które pisał: "Król Maciuś I", "Jak kochać dziecko".

Według pedagog Marii Grzegorzewskiej był wychowawcą niezwykłym. Wyzwalał prawdę już samą swoją obecnością. Każdy, kto przebywał przy nim, czuł się sobą. Wyczuwało się przy nim marność frazesów, form nieistotnych. Tęskniło się za czystością i prostotą jego myśli, które niosły ludziom jego pełne smutku i zadumy dobre oczy.

Do wychowanków, którzy rozpoczynali drogę życia, Janusz Korczak mawiał: – Dajemy wam tęsknotę za lepszym życiem, którego nie ma, a które kiedyś będzie. Może ta tęsknota doprowadzi was do Boga, Ojczyzny i miłości.

mk

Dowódca sił niemieckich pacyfikujących powstanie, Juergen Stroop, wysłał tego dnia depeszę do swoich zwierzchników: "Była żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie przestała istnieć. Wielka akcja została zakończona wysadzeniem w powietrze wielkiej synagogi o godz. 20.15".

Powstanie w getcie warszawskim - zobacz serwis

- W raporcie Stroop napisał, że w czasie operacji zginęło prawie 14 tys. Żydów - mówiła w Polskim Radiu dr Hanna Węgrzynek. - Jest to możliwe. W czasie walk zginęło kilka tysięcy osób (od 5 do 7 tys.), szacuje się, że około 5-6 tys. spłonęło żywcem, dlatego że Niemcy szli, podpalając dom po domu. Są zdjęcia pokazujące ludzi skaczących z okien w palących się ubraniach. Ponadto blisko 50 tys. zostało wywiezionych do Treblinki.

Getto w Warszawie było największe w Europie. Przewinęło się przez nie nawet pół miliona więźniów. Cały teren dzielnicy żydowskiej po powstaniu metodycznie spalono i zrównano z ziemią. Ostatni cywilni mieszkańcy getta ukrywali się na jego terenie jeszcze do 1944 roku.

im

Pierwszy transport więźniów dotarł do KL Warschau 19 lipca 1943 roku. Przywieziono ich z Buchenwaldu, przeważali kryminaliści, więźniowie polityczni i tzw. elementy aspołeczne. Byli przeznaczeni do roli obozowych kapo, a Żydzi przetrzymywani w Gęsiówce wspominali ich jak najgorzej.

To był jedyny taki obóz umieszczony przez Niemców w europejskiej stolicy. KL Warschau, zwany Gęsiówką, powstał w lipcu 1943 roku w ruinach getta warszawskiego, kiedy na gruzowisku po dzielnicy żydowskiej próżno już było szukać żywych ludzi. 

KL Warschau

Gęsiówka pierwotnie znajdowała się w dawnym budynku Koszar Wołyńskich, w którym podczas wojny mieścił się Areszt Centralny w getcie warszawskim. Jeden budynek szybko stał się zbyt ciasny na potrzeby wojennego przemysłu śmierci i ostatecznie Gęsiówka przerodziła się w obóz koncentracyjny, rozciągający się od ulicy Okopowej, aż po Zamenhofa. Obecnie to teren osiedla Muranów.

Tablica ostrzegawcza przy ogrodzeniu obozu koncentracyjnego KL Warschau, 10 maja 1945

Niebawem Niemcy zaczęli sprowadzać Żydów do KL Warschau. Od 31 sierpnia do 27 listopada 1943 roku przybyły pierwsze transporty z Auschwitz. Gęsiówka przyjmowała kolejnych więźniów do lata 1944 roku. Byli to głównie Żydzi, którzy pochodzili spoza Polski. Taki zabieg służył uniemożliwieniu komunikacji z cywilną ludnością Warszawy i utrudnieniu możliwości potencjalnej ucieczki.

Więźniowie Gęsiówki byli zatrudnieni przy porządkowaniu ruin getta i wynajdowaniu w nim drogocennych przedmiotów. Historycy oceniają, że w czasie funkcjonowania KL Warschau zginęło w nim ok. 20 tys. osób. W tej liczbie zawierają się ofiary egzekucji mieszkańców Warszawy, wykonywanych na terenie obozu i ruin getta przez okupanta.

Akcja likwidacyjna

27 lipca 1944 roku rozpoczęła się likwidacja Gęsiówki. Niemcy postanowili zatrzeć ślady swoich zbrodni i rozpoczęli ewakuację. 400 więźniów niezdolnych do wymarszu rozstrzelano na terenie obozu. Reszta z nich podążyła do Kutna, z którego 2 sierpnia została odesłana do Dachau. W marszu śmierci mogło zginąć nawet 2000 osób. W tym czasie w Warszawie pozostało jeszcze ok. 400 więźniów przeznaczonych do pracy przy ostatecznej likwidacji obozu.

Niemcy początkowo nie chcieli ewakuować więźniów Gęsiówki, ponieważ obawiali się uwolnienia ich przez polską ludność. Wyjście z obozu wspominał Oskar Paserman. Był jednym z niewielu polskich Żydów uwięzionych w warszawskim obozie.

"O godzinie 4.00 byliśmy już gotowi do wymarszu. Każdy musiał wziąć swoje dwa koce. Ustawiono nas w grupach po stu, w sumie było nas 4 tysiące ludzi. Ponad czterystu pozostało jeszcze w obozie. […] 4 tysiące ludzi maszerowało w najlepszym porządku przez miasto. Na każdych pięciu więźniów był jeden esesman, na końcu jechały samochody z karabinami maszynowymi". 

Odbicie Gęsiówki

Obóz koncentracyjny został uwolniony przez żołnierzy Armii Krajowej w czasie Powstania Warszawskiego. Batalion "Zośka" zajął go 5 sierpnia 1944 roku.

– Gdy już przegoniliśmy Niemców, nagle zostaliśmy otoczeni przez setki więźniów w pasiakach. Dopiero wtedy zorientowaliśmy się, że uwalniamy Żydów. Pewna ich grupa ustawiła się w dwuszeregu, jeden z nich wystąpił i zameldował naszemu dowódcy plutonu pancernego, że zgłasza ochotników do naszego wojska – opowiadał uczestnik walk, Witold Sikorski ps. Boruta, w cyklu Radiowa Mapa Powstania Warszawskiego.

Duża część więźniów KL Warschau zdecydowała się wstąpić w szeregi powstańców i dołączyć do walki ze swoimi prześladowcami.

Po II wojnie światowej na terenie Gęsiówki ponownie więziono ludzi. Obóz przejął Urząd Bezpieczeństwa. Trzymano tutaj przede wszystkim niemieckich jeńców wojennych, których wykorzystywano do pracy przy odbudowie Warszawy. Zostali zwolnieni w 1949 roku, ale nie oznaczało to końca istnienia więzienia. Powstało tam wówczas Centralne Więzienie - Ośrodek Pracy w Warszawie. Aż do 1956 roku przetrzymywano w nim więźniów politycznych i kryminalnych.

sa

Wypowidź świadka pochodzi z: J. Galdamesz, Odbicie Gęsiówki, "Karta", 99, 2019.