27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu przeciwnicy reform Sejmu Czteroletniego, ze Stanisławem Potockim i Sewerynem Rzewuskim na czele, pod hasłem obrony zagrożonej wolności, zawiązali za zgodą Rosji konfederację przeciw królowi Stanisławowi Augustowi i Konstytucji 3 Maja. Dla zwolenników Konstytucji 3 Maja konfederacja targowicka stała się symbolem zdrady narodowej. Podczas insurekcji kościuszkowskiej wielu jej przywódców skazano na śmierć.

Zawiązanie konfederacji było pochodną niezadowolenia prorosyjskiego obozu magnackiego z reform Sejmu Czteroletniego, wyrazem sprzeciwu wobec porządku ustrojowego, który zapanował w Rzeczpospolitej po uchwaleniu w 1791 roku konstytucji. Według przeciwników ustawy zasadniczej była ona "spiskiem monarchicznym", przeprowadzonym w wyniku działań "nielegalnego sejmu". Jej twórców podejrzewano o jakobińskie sympatie, co było równoznaczne z zarzutem o wspieranie rewolucyjnej Francji.

Po uchwaleniu konstytucji w kraju zapanowała powszechna euforia, która udzieliła się także Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Zawarcie w marcu 1790 roku porozumienia z Prusami sprawiło, że na królewskim dworze nie dopuszczano do świadomości, że reformy mające na celu uzdrowienie państwa mogą zostać anulowane. Możliwości interwencji ze wschodu nie brano poważnie pod uwagę, nawet wówczas, gdy w styczniu 1792 roku Rosja i Turcja zakończyły działania zbrojne i zawarły pokój.

Na zdjęciu: Portret Stanisława Szczęsnego Potockiego pędzla Jana Chrzciciela Lampi, źr. Wikimedia Commons/dp

Przygotowania do Targowicy

Już w listopadzie 1791 roku grupa magnatów na emigracji, skupiona wokół Stanisława Szczęsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego, rozpoczęła przygotowania do zawiązania konfederacji przeciwko konstytucji. Ich działania nie spotkały się wówczas z większym odzewem ze strony polskich władz.

Jednak 1 marca 1792, po śmierci przychylnego Polsce Leopolda II, na tron cesarski wstąpił Franciszek II. Widmo wojny z Rosją stawało się coraz bardziej realne. Dodatkowo Sejm Rzeczpospolitej na próżno próbował skłonić niezadowolonych z reform emigrantów przebywających w Rosji do złożenia przysięgi wierności na Konstytucję 3 Maja.

Trzynastu zdrajców

27 kwietnia 1792 trzynastu magnatów przebywających w Petersburgu zawiązało konfederację generalną koronną. Pod aktem konfederacji podpisy złożyli m.in.: generał artylerii koronnej Stanisław Szczęsny Potocki, hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki oraz hetman polny koronny Seweryn Rzewuski.

Marszałkiem konfederacji został Stanisław Potocki, władzę nad wojskiem sprawowali Branicki i Rzewuski. Sekretarzem konfederacji mianowano poetę i publicystę, Dyzmę Bończę-Tomaszewskiego.

Akt konfederacji liczył 40 stron tekstu zredagowanego przez rosyjskiego generała Wasilija Popowa. W akcie argumentowano, że - ze względu na nieudolne panowanie Stanisława Augusta określanego mianem "despoty" - w Polsce nie szanuje się wolności i praw szlacheckich, czego dowodem jest zniesienie liberum veto i wolnej elekcji. "A że Rzeczpospolita podbita i w rękach swych ciemiężycieli moc całą mająca, własnymi się z niewoli dźwignąć nie może siłami, nic jej innego nie zostaje, tylko uciec się z ufnością do wielkiej Katarzyny, która Narodowi Sąsiedniemu przyjaznemu i sprzymierzonemu z taką sławą i sprawiedliwością panuje" - uzasadniano.

Przywódcy konfederacji uzgodnili z Katarzyną II, że po dotarciu do Polski ogłoszą jej akt w miejscowości Targowica nad Siniuchą w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej. Dokument miał zostać przedatowany na 14 maja.

Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

18 maja 1792 roku 98-tysięczne wojsko rosyjskie przekroczyło granice Rzeczpospolitej. Pod względem liczebności, uzbrojenia, a także doświadczenia bitewnego, wojsko polskie w obronie Konstytucji 3 Maja znacznie ustępowało armii rosyjskiej - liczyło około 65 tysięcy. Naczelne dowództwo nad wojskiem sprawował Stanisław August, frontem ukraińskim dowodził książę Józef Poniatowski, a wojskami na Litwie książę Ludwik Wirtemberski.

Sytuację Polaków pogarszał fakt, że dowództwo uzyskiwało sprzeczne informacje o zamiarach wroga. Polski poseł w Petersburgu Antoni Deboli pisał, że społeczeństwo rosyjskie było nieprzychylne wojennym planom carycy, a polskich konfederatów witano w Rosji bez entuzjazmu. "Nikomu publiczność nie dawała obficiej imienia zdrajców, jak tym ichmościom, pospólstwo nawet na rynku o nich rozmawia i nazywa ich zdrajcami" - donosił.

Z kolei w dniu, w którym Rosjanie przekroczyli granice Rzeczpospolitej, ambasador rosyjski Jakow Bułhakow wręczył polskim władzom notę obwieszczającą interwencję, którą określono mianem "przyjacielskiej, sąsiedzkiej pomocy" prowadzącej do obrony wolności i przywrócenia legalnej władzy w Polsce.

Wobec nieudzielenia militarnej pomocy przez Prusy celem wojsk polskich było możliwie jak najdłuższe opóźnianie pochodu armii rosyjskiej w kierunku Warszawy. Do większych bitew doszło w czerwcu pod Mirem i pod Zieleńcami (na pamiątkę zwycięstwa król ustanowił Order Virtuti Militari). W lipcu Polacy stoczyli nierozstrzygnięty bój pod Dubienką. W walkach wsławił się Tadeusz Kościuszko.

Król przystępuje do Targowicy

Od 19 czerwca, na mocy decyzji Straży Praw, Stanisław August prowadził negocjacje w sprawie przerwania działań zbrojnych z Rosją za pośrednictwem Bułkahowa, który - pomimo wojny - nie opuścił polskiej stolicy. Król zdecydowany był szukać kompromisu z Katarzyną II, licząc, że osiągnie się go za sprawą następstwa tronu polskiego dla jej wnuka Konstantego.

W sytuacji wojskowej przewagi Rosjan, naciskany przez carycę, Stanisław August uznał dalszy opór za bezcelowy. 23 lipca przedstawił rosyjskie ultimatum na naradzie Straży Praw zwołanej na Zamku Królewskim. Za jego przyjęciem opowiedziało się siedem osób. Był wśród nich podkanclerzy koronny Hugon Kołłątaj, który ponaglał króla: "Dziś jeszcze, Miłościwy Panie, przystąpić potrzeba do konfederacji targowickiej, nie jutro; każdy moment jest drogi, bo krew Polaków go oblewa". Pięciu uczestników zebrania, w tym m.in. marszałek sejmu Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha, głosowało za kontynuowaniem wojny.

Po uzyskaniu zapewnienia o zachowaniu przez Rosję integralności terytorialnej Rzeczpospolitej, mając nadzieję na uratowanie choć części reform Sejmu Czteroletniego, król podjął decyzję o zakończeniu działań zbrojnych, zgłaszając akces do konfederacji.

Na znak protestu wielu polskich dowódców, w tym książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko, podało się do dymisji. Kraj opuściło spore grono przedstawicieli polskich elit, m.in. marszałek Sejmu Stanisław Małachowski oraz marszałek wielki litewski Ignacy Potocki.

II rozbiór Polski

Epilogiem wojny polsko-rosyjskiej 1792 roku i rządów Targowicy był II rozbiór Polski, dokonany w styczniu 1793 roku przez Rosję i Prusy.

Dla zwolenników Konstytucji 3 Maja konfederacja targowicka stała się symbolem zdrady narodowej. Podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku wielu jej przywódców, m.in. hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego, skazano na śmierć i infamię oraz publicznie wieszano na szubienicach. Na tych, których nie udało się schwytać, m.in. na Stanisławie Potockim, Sewerynie Rzewuskim i Franciszku Branickim, wykonano wyrok "na wizerunku" (in effigie).

Skrajne opinie budzi postawa króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, któremu z jednej strony zarzuca się brak zdecydowania w działaniu i zbytnią uległość wobec Rosji, z drugiej zaś podkreśla się beznadziejność sytuacji, w jakiej monarcha znalazł się po ogłoszeniu konfederacji i wybuchu wojny z Rosją.

Słowo "targowica" jest po dziś dzień synonimem zamierzonego działania na szkodę ojczyzny.

pap/mk

28 lutego 1750 roku urodził się Ignacy Potocki.

Przyszły polityk i pisarz był wychowankiem pijarskiego Collegium Nobilium w Warszawie. Studiował też nauki prawne w Rzymie. Przebywał jakiś czas we Włoszech, Francji i Niemczech. W latach 1773-94 był członkiem Komisji Edukacji Narodowej.

Praca nad konstytucją

W przygotowaniu konstytucji odegrał kluczową rolę. – Był z pewnością jej inicjatorem i projektodawcą – podkreślał dr Krzysztof Bauer. – Pierwsze jego prace zostały złożone w sejmie w 1789 roku, ale było to jeszcze opracowanie bardzo niespójne.

4 grudnia 1790 spotkał się z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, aby ustalić szczegóły nowej konstytucji. Kilka dni później, doszło do kolejnego spotkania Potockiego z królem. Wówczas zostawił on inicjatywę projektodawczą w rękach Stanisława Augusta.

– Uznał, że inaczej postąpić nie można – wyjaśniał dr Bauer. – Skoro przewaga w sejmie należy do króla, to trzeba królowi oddać pierwszeństwo w sprawie opracowania projektu.

Antagonista króla

Ostatecznie i tak na tekście konstytucji podyktowanym przez króla poprawki nanosił Potocki, który chciał dość mocno ograniczyć władzę monarchy na rzecz komisji sejmowych. W końcu jednak poszedł na kompromis i oddał część kompetencji królowi.

– Trzeba sobie zdawać sprawę z tego, jakim wysiłkiem ze strony Ignacego Potockiego było czynienie ustępstw na rzecz Stanisława Augusta, którego nie lubił, nie cenił i którym pogardzał – podkreślał dr Krzysztof Bauer.

Z kim współpracować?

– W trudnej sytuacji, w której obradował Sejm Wielki, uważał, że Polska musi szukać przyjaciół wśród swoich wrogów, ale nie wśród Rosji, tylko wśród Prus – mówił redaktor Andrzej Sowa w swojej audycji "Ludzie ustawy majowej". – To było szukanie tzw. mniejszego zła.

Po upadku konstytucji odmówił przystąpienia do Targowicy i udał się na emigrację do Drezna. Dwa lata później wystąpił jednak jako jeden z przywódców insurekcji kościuszkowskiej. Po rzezi Pragi jako jedyny udał się na rokowania do Aleksandra Suworowa, choć przez swoje poglądy był przez Rosjan znienawidzony.

Wielki patriota

– Był to człowiek największego formatu, przede wszystkim mocnego charakteru – mówił dr Bauer. – Arystokrata skażony rodową pychą, która była słynna podczas Sejmu Czteroletniego. Jednocześnie miał najbardziej liberalne poglądy w całym Sejmie na sprawy mieszczaństwa, chłopstwa, reform ustrojowych.

Do 1796 roku przebywał w niewoli rosyjskiej, po uwolnieniu osiadł w Galicji, ale był pod stałym nadzorem policji. Poświęcił się pisarstwu.

Kiedy Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie, Potocki udał się do Wiednia z postulatem przyłączenia do Księstwa Galicji. Wyjazd okazał się dla niego pechowy, gdyż w stolicy Austrii panowała wówczas zaraza, której padł ofiarą. Zmarł 30 sierpnia 1809 w wieku 59 lat.

mb

8 marca 1761 roku urodził się Nepomucen Potocki. Znany podróżnik, orientalista, pionier archeologii, pisarz, autor "Rękopisu znalezionego w Saragossie" popełnił samobójstwo.

Pochodził ze znamienitej, potężnej rodziny magnackiej. Już w wieku 7 lat został wysłany przez rodziców do Szwajcarii, gdzie pobierał nauki. Do kraju powrócił dopiero po upływie dekady. Nie zabawił tu jednak długo. Już w tym samym roku wyjeżdża na Węgry, do Serbii i dalej na Wschód: do Turcji i Egiptu.

- To prawdziwy obieżyświat, który w swoich czasach znany był przede wszystkim jako podróżnik - mówił prof. Adam Łukaszewicz, gość audycji "Naukowy Wieczór z Jedynką".

Prekursor polskiej archeologii

Od podróży do Egiptu w roku 1784 rozpoczyna się dla Potockiego kariera naukowa.

- Jest w Polsce prekursorem takich badań, jak badania egiptologiczne, prowadzone w sposób jak na tamten czas nowoczesny - mówił prof. Adam Łukaszewicz w audycji Katarzyny Kobyleckiej.

Jako pierwszy zainteresował się też historią słowiańszczyzny. W Dolnej Saksonii zajął się badaniami archeologicznymi dotyczącymi Słowian.

- Badał dzieje słowiańszczyzny od Meklemburgii po Kaukaz - wyjaśniał prof. Jacek Lech, drugi z gości programu.

Drukarz-reformator

Do kraju wrócił w roku 1778. Tu zaangażował się w politykę. Jego postępowe i pełne krytyki wobec ustroju panującego w Rzeczpospolitej poglądy nie przysparzały mu popularności wśród magnaterii i króla. Potocki, spotykając się z odmową wydania swoich dzieł, sam założył drukarnię. Drukarnia Wolna Potockiego nie podlegała cenzurze państwowej, a jedynie kościelnej. Później został posłem na Sejm Wielki jako stronnik obozu reform, który doprowadził do uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Publikował u siebie mowy sejmowe przyczyniając się do popularyzacji poglądów obozu reformacyjnego. Z polityki wycofał się, gdy król dołączył do konfederacji targowickiej.

Rękopis wiecznej sławy

Już w służbie carskiej (znalazł się na dworze carskim w 1801 roku) odbył swoją najdłuższą podróż: uczestniczył w wyprawie dyplomatyczno-naukowej do Chin. Ostatnie lata życia (1803-15) upłynęły Potockiemu w jego majątku na Podolu na spisywaniu chronologicznej historii Egiptu i kończeniu "Rękopisu znalezionego w Saragossie". Dzieło uważane jest za najwybitniejsze osiągnięcie polskiej prozy epoki przedmickiewiczowskiej, choć powstało w języku francuskim. "Rękopis" to powieść szkatułkowa (fabuła składa się z kilku odrębnych opowiadań połączonych tak, by dać pełen obraz historii), w której widoczne są wpływy dzieł orientalnych.

Tajemnicze samobójstwo

Trawiony melancholią popełnił samobójstwo, strzelając sobie w głowę. Wokół jego śmierci przez lata narosły legendy: podobno miał uważać się za wilkołaka i odebrać sobie życie srebrną kulą.

Jaki był wkład Jana Nepomucena Potockiego w rozwój archeologii? - posłuchaj audycji.

bm

2 kwietnia 1877 roku zmarła Delfina Potocka, przyjaciółka artystów, jedna z najsłynniejszych kobiet swojej epoki.

Była córką Stanisława Komara, który pozycję w towarzystwie osiągnął dzięki protekcji carycy Katarzyny II. Przyszła na świat w roku 1807.

- Rodzina była niezbyt dobrze postrzegana w towarzystwie ze względu na kwestie patriotyczne - mówiła doc. dr Bożena Krzywobłocka, historyk.

Nieudane małżeństwo

Jako młoda dziewczyna wyszła za mąż za Mieczysława Potockiego, syna Stanisława Szczęsnego Potockiego, jednego z najbogatszych Polaków epoki. Małżeństwo nie było szczęśliwe. Mąż-krezus był jednocześnie skąpcem i dziwakiem. Na relacjach między małżonkami odbiło się być może także to, że Delfina nie dała Mieczysławowi męskiego potomka, zaś dwie córki, które były owocem tego związku, zmarły w dzieciństwie.

- Znalazła się w separacji z mężem, co było wyrazem szczególnej panującej wówczas mody - wyjaśniała autorka biografii Delfiny Potockiej.

Mimo rozstania z mężem, do końca życia pobierała od niego rentę w wysokości 100 tys. franków rocznie. Zaczęła podróżować po Europie. Elokwentna, uzdolniona artystycznie i słynąca z urody kobieta, podbijała serca na salonach. Uważano ją również za zło wcielone, kusicielkę cudzych mężów.

Była dla romantyków natchnieniem i muzą, nieosiągalnym obiektem westchnień. Podziwiali ją Fryderyk Chopin i Juliusz Słowacki, jednak najtrwalsza relacja połączyła ją z Zygmuntem Krasińskim.

- Niezwykły urok Delfiny polegał nie tylko na umiejętności podtrzymywania towarzyskiej rozmowy. Umiała ośmielać ludzi nieśmiałych. Umiała słuchać. Przypuszczam, że miłość Krasińskiego do Delfiny była oparta na darze słuchania. Ta fascynacja była niewątpliwie czymś, co przyspieszyło rozwój talentu wieszcza - wyjaśniała doc. dr Bożena Krzywobłocka.

Delfina Potocka zmarła w podeszłym wieku, przeżyła swoich słynnych adoratorów i epokę romantyzmu.

bm

Kliknij w obrazek i wejdź na stronę multimedialnego serwisu historycznego:

Rewolucja w imię ratowania państwa

Rozpoczęte kilka dni przed planowanym terminem posiedzenie Sejmu odbywało się w gorączkowej atmosferze. W tamtym czasie posłowie obradowali w Sali Senatorskiej w skrzydle Zamku Królewskiego wychodzącym w stronę Wisły. 

Wbrew obowiązującemu prawu i tradycji, nie rozesłano kopii Ustawy Rządowej do wglądu posłom przed obradami. Większość posłów i senatorów zapoznała się z treścią Konstytucji dopiero na Zamku Królewskim. Jedynie grupa postępowych posłów zapoznała się dzień wcześniej z tekstem nowych zapisów.

Z punktu widzenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i zwolenników reform nie było czasu do stracenia. Większość przeciwników jakichkolwiek zmian nie powróciła jeszcze z domów po przerwie wielkanocnej. Spośród blisko 500 posłów i senatorów, na sali było obecnych 182 – w większości zwolenników reformy.

2 maja 1791 roku w Pałacu Radziwiłłowskim (obecnym prezydenckim) odczytano projekt ustawy. Tego samego dnia w domu ambasadora Rosji obradowali przeciwnicy reform.

Od grudnia 1790 roku w konspiracji spotykali się najważniejsi przedstawiciele obozu reformatorskiego: Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki i Tadeusz Matuszewicz. Z czasem ich liczba sięgnęła 60 osób. Wiedzieli, że mają poparcie króla Stanisława Augusta Poniatowskiegp. Podczas spotkań zastanawiano się nad kształtem reformy, m.in. analizowali  konstytucję amerykańską i prace francuskiego Zgromadzenia Narodowego.

- Po długim okresie dojrzewania idei reformatorskich i zmian społecznych pojawiła się możliwość, by Sejm Czteroletni mógł zrzucić rosyjską zwierzchność i odzyskac suwerenność narodową - mówił prof. Richard Butterwick Pawlikowski w rozmowie z Portalem Polskierdaio24.pl. Posłuchaj:

3 maja 1791 

Rankiem 3 maja 1791 roku po otwarciu obrad sejmowych odczytano odpowiednio dobrane depesze dyplomatyczne wskazujące, że Polsce grozi kolejny rozbiór. Burzliwe obrady trwały siedem godzin. Ignacy Potocki zwrócił się do króla: "abyś nam odkrył widoki swoje ku ratowaniu ojczyzny". 

Przeciwnicy konstytucji protestowali, wskazując niezgodność trubu przyjmowania ustawy z procedurami parlamentarnymi i podstawami ustroju Rzeczpospolitej. Z ich punktu widzenia konstytucja była zamachem na wolność szlachecką.

Najbardziej dramatyczny był protest posła kaliskiego Jana Suchorzewskiego, który wyciągnął na środek sali swojego kilkuletniego syna, czysto teatralnie grożąc: "Zabiję własne dziecię, aby nie dożyło niewoli, którą ten projekt krajowi gotuje".

Moment kulminacyjny

W pewnym momencie poseł inflancki Marcin Zabiełło wezwał króla do zapszysiężenia dokumentu. W odpowiedzi na to wezwanie Stanisław August chciał jeszcze raz zabrać głos w sprawie projektu Ustawy Rządowej i podniósł rękę do góry.

Był to moment przełomowy. Zwolennicy reform wykorzystali ten gest, uznając go za wolę zaprzysiężenia ustawy. Na sali rozległy się okrzyki "Wiwat Konstytucja!".

Król nie mógł się już wycofać i zaprzysiągł konstytucję: "Przysięgłem Bogu, żałować tego nie będę". Złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, po czym wezwał zebranych na nabożeństwo dziękczynne w znajdującej się nieopodal kolegiacie św. Jana. 

- Polacy pokazali światu, że może upaść państwo, ale nie upada naród - mówił prof. Marek Kornat w rozmowie z Portalem PolskieRadio24.pl. Posłuchaj:

Konstytucja 3 maja już od momentu jej uchwalenia stała się dla mieszkańców Rzeczpospolitej symbolem niepodległości odzyskanej spod niewoli rosyjskiego protektoratu. Dawała świadectwo, że narody Rzeczpospolitej podjęły wysiłek dla ocalenia wspólnego kraju, a pamięć o niej pomogła zachować tożsamość w trudnych latach zaborów. 

im/PAP

Spór polsko-turecki

Po śmierci króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego na jego następcę wybrano Jana Sobieskiego. Jego rywale w walce o polski tron - Karol Lotaryński oraz Kondeusz Wielki - od początku byli na straconej pozycji. Od wygranej w 1673 roku bitwy pod Chocimiem Sobieski był niezwykle popularny wśród szlachty. Znaczącą rolę odegrało również jego pochodzenie - znaczna część uczestników sejmu elekcyjnego chciała kandydata krajowego, "Piasta". 

Celem nowego władcy było zawarcie pokoju z Turcją, a co za tym idzie trwałe przerwanie pasma konfliktów na południowych granicach polskiego państwa oraz odzyskanie z rąk brandenburskich Prus Książęcych. Sobieski od razu zabrał się za realizację pierwszego punktu swojego planu.

Wojna Rzeczpospolitej z Imperium Osmańskim rozpoczęła się w 1672 roku jeszcze za panowania poprzedniego króla. Mimo że za czasów Wiśniowieckiego Polakom udało się odnieść kilka znaczących zwycięstw - mowa tu między innymi o wyprawie Sobieskiego (wówczas jeszcze hetmana wielkiego koronnego) na czambuły tatarskie w 1672 roku oraz o jego spektakularnym zwycięstwie 11 listopada 1673 roku w bitwie pod Chocimiem - nie udało im się powstrzymać wrogiego natarcia.

Po objęciu władzy w państwie Sobieski kontynuował ofensywę – wkrótce zdobył całe Podole oraz odepchnął Turków od Lwowa. Dzięki przystąpieniu Rosji do wojny z Portą Otomańską wojska Rzeczpospolitej zaczęły odnosić coraz większe sukcesy. Kluczowa okazała się stoczona jesienią 1676 roku bitwa pod Żurawnem - Sobieskiemu udało się wówczas odepchnąć atak przeważającej wrogiej armii, a starcie zakończyło się rozejmem. 17 października 1676 roku zawarto pokój w Żurawnie, a konflikt z Portą został uśpiony na kolejne siedem lat.

Gloria wiedeńska

Po unormowaniu kontaktów z Imperium Osmańskim Sobieski skupił się na odzyskaniu Prus Książęcych. Sukces wyprawy przeciw Brandenburgii wiązał z sojuszem z Francją, która od kilku lat prowadziła wojnę z przymierzem złożonym z Hiszpanii, Holandii, Cesarstwa Rzymskiego i Brandenburgii. Kierunek ten wspierała żona króla - Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien, zwana Marysieńką.

W czerwcu 1675 roku król Polski zawarł z władcą francuskim tajny traktat w Jaworowie – według jego postanowień Rzeczpospolita miała się włączyć w konflikt po stronie Francji, a w zamian za to sojusznik udzielił jej milczącego przyzwolenia na zajęcie Prus Książęcych. Szybko okazało się, że ambitne plany Sobieskiego nie są możliwe do zrealizowania między innymi z powodu sprzeciwu szlachty. Władca był więc zmuszony do zmodyfikowania swoich zamierzeń.

- Król zdecydował się zmienić zasadniczo kierunek działań na arenie międzynarodowej, powracając do koncepcji wojny z Portą Otomańską i odzyskania ziem południowo-wschodnich – mówiła historyk prof. Jolanta Choińska-Mikke w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego "Odsiecz wiedeńska".

Nowa koncepcja Sobieskiego zaowocowała zawarciem 1 kwietnia 1683 roku traktatu z Austrią, który przewidywał prowadzenie wspólnych działań militarnych przeciwko Turcji. Gdy kilka miesięcy później armia sułtańska zaatakowała Austrię, Sobieski ruszył sojusznikowi na pomoc. W ten sposób Rzeczpospolita ponownie rozpoczęła wojnę z Turcją.

- Starcia pod Wiedniem zaczęły się już 11 września. Właściwa bitwa rozegrała się jednak dzień później. Zacięte walki trwały od wczesnych godzin porannych. Z wielkim wysiłkiem, ale skutecznie wojska sprzymierzone wypierały żołnierzy tureckich z ich pozycji – mówiła prof. Jolanta Choińska-Mikke na antenie Polskiego Radia - Ostatnim wspaniałym aktem w tych zmaganiach była największa w dziejach nowożytnych szarża liczącej około 20 tysięcy żołnierzy jazdy, którą osobiście poprowadził Sobieski. Atak ten dosłownie zmiótł siły tureckie. Stolica cesarstwa została uratowana – dodała.

Bitwa nie zakończyła jednak zmagań z Portą. Kilka lat później Rzeczpospolita weszła w skład zawiązanej przeciwko Imperium Osmańskiemu Świętej Ligi i kontynuowała walkę. Konflikt polsko-turecki zakończył się dopiero w 1699 roku, gdy na polskim tronie zasiadał August II.

Wychowany na bohatera 

Jan Sobieski urodził się 17 sierpnia 1629 roku w Olesku, obecnie leżącym w granicach Ukrainy. Był synem kasztelana krakowskiego Jakuba i Teofili z Daniłowiczów. Jego pradziadkiem był hetman wielki koronny Stanisław Żołkiewski – człowiek, który zasłynął zwycięstwem w bitwie pod Kłuszynem z 1610 roku.

- Proszę sobie wyobrazić, jak na młodego chłopca musiała oddziaływać legenda hetmana Żółkiewskiego oraz pamięć o starszym bracie, który został po bitwie pod Batohem ścięty przez Szejtana Ibrahima Paszę – mówił historyk Marek Hryniewicz w audycji Joanny Zadrowskiej z cyklu "Powiększenia". - Ten człowiek wyrastał z atmosfery wojny, ale równocześnie z atmosfery poświęcania się i bohaterstwa.

Nic dziwnego, że gdy w 1648 roku wybuchło w Rzeczpospolitej powstanie Chmielnickiego, Sobieski zaciągnął się do wojska.

- Matka przyszłego króla, Teofila Sobieska, postawiła sprawę jasno. Powiedziała, że nie wyobraża sobie, aby jej synowie nie walczyli w obronie ojczyzny w momencie takiego zagrożenia – tłumaczył historyk prof. Zbigniew Wójcik w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Anegdoty i fakty".

Sobieski przeszedł chrzest bojowy w bitwie pod Zborowem w 1649 roku. W kolejnych latach brał także udział w bitwie pod Beresteczkiem, Batohem oraz pod Żwańcem. Gdy w 1654 roku Rosja zaatakowała Polskę, przyszły władca ponownie stanął w obronie ojczyzny - zasłynął wówczas między innymi w bitwie pod Ochmatowem. 

W 1655 roku wojska szwedzkie wkroczyły na teren Rzeczpospolitej, rozpoczynając tym samym konflikt nazywany przez historiografię "potopem szwedzkim". Już na samym początku walk Sobieski wraz z wieloma innymi oddziałami poddał się pod protekcję króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Decyzja ta do tej pory jest najbardziej kontrowersyjnym aspektem biografii przyszłego władcy. 

Prof. Zbigniew Wójcik w audycji z cyklu "Anegdoty i fakty" wyjaśniał, że nie nosiła ona znamion zdrady.  

- Sobieski po prostu zrobił to, co zrobiło większość szlachty i wojska. Obydwaj hetmani koronni Potocki i Lanckoroński wraz z wojskiem koronnym przeszli na stronę Gustawa. Wszyscy poprzechodzili – mówił prof. Zbigniew Wójcik na antenie Polskiego Radia.

Historyk tłumaczył również, że wojskowi zdecydowali się poddać, ponieważ wierzyli, że Karol X pomoże Rzeczpospolitej w walce z Rosją. 

Sobieski nie spędził wiele czasu w szwedzkim obozie - już w marcu 1656 roku stanął u boku króla Jana Kazimierza w obozie pod Warszawą. Władcę popierał zresztą aż do jego abdykacji w 1668 roku. Swoją wierność udowodnił  podczas rokoszu Lubomirskiego - dowodził wówczas oddziałami królewskimi między innymi w bitwie pod Mątwami. W nagrodę otrzymał wówczas tytuł marszałka wielkiego koronnego, a w 1666 roku uzyskał buławę hetmana polnego koronnego. Dwa lata później natomiast Sobieski został mianowany hetmanem wielkim koronnym.

Po wyborze Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla Polski wojskowy przeszedł do opozycyjnego stronnictwa zwanego malkontentami. Podobno był nawet jednym z uczestników spisku mających na celu dokonanie zamachu stanu. Wkrótce jednak wybuchła wojna z Turcją, a Sobieski skupił się na walce z wrogiem - właśnie wtedy wsławił się w bitwie pod Chocimiem. Wtedy jeszcze nie wiedział, że zwycięstwo zapewni mu objęcie najwyższego urzędu w państwie.  

jb

Zdrajcy zostali ukarani

24 marca 1794 roku w Krakowie został ogłoszony akt insurekcji kościuszkowskiej. Jeden z jego punktów głosił: "pod sąd podpadać będą wszystkie zbrodnie przeciwko narodowi i czyny przeciwne świętemu celowi powstania naszego, jako zbrodnie przeciwko celowi zbawienia ojczyzny popełnione. Wszystkie te zbrodnie karze śmierci podpadać będą".

Stało się wówczas jasne, że przywódcy powstania zamierzają osądzić sygnatariuszy konfederacji targowickiej. Część spiskowców – Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Jerzy Wielhorski, Antoni Polikarp Złotnicki, Adam Moszczeński, Jan Zagórski i Jan Suchorzewski – przewidując taki rozwój wypadków, wyjechała z kraju. Nie wszyscy jednak okazali się tak dalekowzroczni.

Jako pierwszy zginął Szymon Marcin Kossakowski. 24 kwietnia 1794 roku został pojmany w Wilnie i wkrótce potem skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano dzień później - były hetman wielki litewski, ubrany w żółty szlafrok, aby jego ciało było widoczne z daleka, zawisł na szubienicy przed tamtejszym ratuszem.

Kolejna egzekucja odbyła się 9 maja w Warszawie – zgodnie z wyrokiem sądu, powieszono hetmana wielkiego koronnego Piotra Ożarowskiego, marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankwicza, hetmana polnego litewskiego Józefa Zabiełło oraz biskupa inflanckiego Józefa Kazimierza Kossakowskiego. Ich ciała zostały pochowane w pobliżu nieistniejącej już ulicy Nalewki. 

Nie zawsze jednak sprawiedliwość była wymierzana przez sąd – pod koniec czerwca przed kościołem św. Anny na Krakowskim Przedmieściu powieszono biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego, kasztelana przemyskiego Antoniego Czetwertyńskiego-Światopełka, Karola Boscampa-Lasopolskiego, szambelana Stefana Grabowskiego, prokuratora Mateusza Roguskiego, rosyjskiego szpiega Marcelego Piętkę, adwokata Michała Wulfersa i prokuratora Józefa Majewskiego. Ich nagie zwłoki wywieziono następnie w pole znajdujące się wówczas za warszawskimi Nalewkami.

Konfederaci, którzy zdążyli uciec z Polski, również zostali skazani na karę śmierci. 29 września 1794 roku wyrok wykonano in effigie (łac. "w obrazie") - ponieważ spiskowcy nie przebywali wówczas w kraju, na szubienicy powieszono ich portrety.

Według wersji oficjalnej konfederacja targowicka została zawiązana 14 maja 1792 roku w małym miasteczku Targowica, obecnie leżącym w granicach Ukrainy. Tak naprawdę narodziła się ponad dwa tygodnie wcześniej, bo 27 kwietnia w Petersburgu.

- Prawo Rzeczpospolitej wymagało, aby akt tej konfederacji był ogłoszony na terenie Polski. Ponieważ nie było wiadomo, czy którykolwiek urząd grodzki zgodzi się jego opublikowanie, zdecydowano się ją ogłosić w leżącej w pobliżu granicy z Rosją Targowicy, ponieważ była ona własnością jednego z twórców konfederacji, a mianowicie Szczęsnego Potockiego - tłumaczył historyk dr Krzysztof Bauer w audycji Andrzeja Sowy "Targowica - fakty i mity".

Wzburzeni szlachcice nie zamierzali zaakceptować praw ustanowionych przez konstytucję 3 maja - dlatego postanowili zwrócić się z prośbą o pomoc do Imperium Rosyjskiego. W efekcie już 18 maja stutysięczne wojska naszego wschodniego sąsiada wkroczyły do Polski. Walki trwały do końca lipca i zakończyły się przegraną Rzeczpospolitej. Bezpośrednią przyczyną klęski Polaków był akces króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej.

Po wojnie spiskowcy przystąpili do likwidacji reform Sejmu Czteroletniego, wprowadzili cenzurę, a także podjęli represje wobec stronnictwa patriotycznego. Ich rządy pogrążyły Rzeczpospolitą w chaosie, zrujnowały skarb państwa i doprowadziły między innymi do upadku domów bankowych. Epilogiem ich działań stał się II rozbiór Polski dokonany w styczniu 1793 roku przez Rosję i Prusy. 

jb