Historia

Shakespeare czytał Kopernika? Naukowcy dowodzą, że to możliwe

Ostatnia aktualizacja: 04.10.2021 05:40
Autor "Hamleta" zakorzeniony był w średniowiecznym obrazie świata i nie interesował się astronomią? Analiza dzieł poety, dokonana m.in. przez Polaków, temu przeczy. Obrazy planet i gwiazd obecne w jego poezji współbrzmią z kosmologicznymi dyskusjami epoki i z przekonaniami czołowych londyńskich astronomów.
William Shakespeare na tle modelu heliocentrycznego Mikołaja Kopernika.
William Shakespeare na tle modelu heliocentrycznego Mikołaja Kopernika.Foto: Polskie Radio; na podstawie: zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie (domena publiczna); Wikimedia Commons (domena publiczna)

Kopernik robi ferment 

W czasach Williama Shakespeare’a (1564–1616) rozwijała się dyskusja na temat natury sfer niebieskich, które według arystotelesowskiej fizyki i średniowiecznej filozofii przyrody miały unosić planety i gwiazdy. W tym zbudowanym z niebiańskiego eteru obszarze, rozciągającym się ponad sferą Księżyca, nie mogły zachodzić żadne gwałtowne zmiany - przypomina w przesłanej PAP informacji prof. Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie.


Astronom Kopernik.jpg
Mikołaj Kopernik - człowiek, który wstrzymał Słońce

Tymczasem w 1572 roku rozbłysła na niebie nowa gwiazda (według dzisiejszej terminologii: supernowa), która - zmieniając jasność - wydawała się zbliżać do Ziemi i oddalać od niej. Natomiast w latach 1577 i 1585 pojawiły się spektakularne komety. Z precyzyjnych obserwacji astronomicznych wynikało, że znajdują się dalej od Ziemi niż Księżyc. A jeśli tak, to musiały poruszać się pośród planet. Wszystko to nie byłoby możliwe, gdyby sztywne planetarne sfery istniały. Astronomowie zaczęli wątpić w ich realność.

- Oliwy do ognia dolała heliocentryczna teoria Mikołaja Kopernika, opublikowana w 1543 roku. Wprawdzie dość wolno zyskiwała zwolenników skłonnych do zaakceptowania jej fizyczności, ale również burzyła starożytną i średniowieczną architekturę kosmosu - zauważa historyk.

Londyn w czasach Shakespeare’a był miejscem, w którym szczególnie żywo dyskutowano na temat teorii Kopernika i w którym, za sprawą przeprowadzonych tam obserwacji supernowej i komet, podważano konieczność odwoływania się do sfer niebieskich jako maszynerii unoszącej planety i gwiazdy. Wśród zwolenników tych poglądów byli najwybitniejsi ówcześni angielscy uczeni, jak John Dee, Thomas Digges, Thomas Harriot czy William Gilbert, ale także autorzy almanachów astrologicznych – niezwykle popularnych, wysokonakładowych druków – np. Edward Gresham i Thomas Bretnor.

Shakespeare patrzy w gwiazdy

Do tej pory literaturoznawcy, jak również autorzy krytycznych edycji sztuk Williama Shakespeare’a, publikowanych w renomowanych seriach Arden, Cambridge i Oxford, konsekwentnie umieszczali go w geocentrycznym kosmosie, rządzonym przez fizykę Arystotelesa. I zarzucali brak zainteresowania astronomią.

W interdyscyplinarnej pracy, która ukazała się w prestiżowym czasopiśmie "Shakespeare", m.in. polscy badacze dowodzą, że niektóre tropy literackie, powracające w dramatach poety, świadczą o jego żywej reakcji na debaty o nowej budowie wszechświata, podejmowane w jego epoce.

- W naszej pracy zwróciliśmy uwagę, że powracające niemal obsesyjnie w tekstach Shakespeare’a ("Gwałt na Lukrecji", "Sen nocy letniej", "Hamlet", "Troilus i Kresyda", "Antoniusz i Kleopatra", "Opowieść zimowa") obrazy planet i gwiazd wypadających i uwalnianych ze swoich sfer są tropem doskonale współbrzmiącym z kosmologicznymi dyskusjami epoki i z przekonaniami czołowych londyńskich astronomów - wyjaśnia prof. Włodarczyk.


Szekspir 1200 ok.jpg
William Szekspir – dramaturg wszech czasów

Zmiana spojrzenia na Shakespeare'a 

Do uprawdopodobnienia naszej hipotezy wykorzystali nie tylko fragmenty dramatów Shakespeare’a i angielskie źródła astronomiczne, drukowane i rękopiśmienne, lecz także nowoczesne narzędzia humanistyki cyfrowej, które pozwalają śledzić pojawianie się i występowanie wybranych słów w olbrzymim elektronicznym korpusie dawnego piśmiennictwa angielskiego EEBO-TPC (blisko 125 tysięcy tekstów).

Na podstawie tych ostatnich badań naukowcom udało się ustalić, że Shakespeare prawdopodobnie stworzył dwa neologizmy, obrazujące rozstanie się ciała niebieskiego ze sferą (disorb, unsphere). Słowa te weszły później do użycia w języku angielskim, wykorzystał je w swojej poezji m.in. John Milton.

- Ustalenia te zmuszają do rewizji tradycyjnych poglądów, według których Shakespeare był traktowany jako produkt tradycyjnego szkolnictwa, zakorzenionego w średniowiecznym obrazie świata, skupiony na sprawach ludzkich, a obojętny wobec nowych wizji wszechświata. Poglądy te wciąż jeszcze znajdują odbicie w aparacie krytycznym kanonicznych wydań dramatów Shakespeare’a w renomowanych seriach Arden, Cambridge czy Oxford. Innymi słowy, nasz trzyosobowy, polsko-amerykański zespół rzucił wyzwanie tradycji światowej szekspirologii - podsumowuje badacz.

Artykuł "Unsphered, Disorbed, Decentred: Shakespeare’s Astronomical Imagination" ukazał się w czasopiśmie "Shakespeare", wydawanym pod egidą Brytyjskiego Towarzystwa Szekspirologicznego. Jego autorami są: Anna Cetera-Włodarczyk z Uniwersytetu Warszawskiego, Jonathan Hope z Uniwersytetu Stanowego w Arizonie oraz Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie.

PAP/bm

Czytaj także

400 lat temu zakazano Kopernika. "Sprawka Galileusza"

Ostatnia aktualizacja: 19.03.2016 16:00
W marcu 1616 r. "O obrotach sfer niebieskich" znalazło się na "Indeksie ksiąg zakazanych". Dlaczego Święte Oficjum przypomniało sobie o tym dziele dopiero 73 lata po jego wydaniu?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Skąd wiemy, że Ziemia nie jest płaska?

Ostatnia aktualizacja: 06.08.2018 16:25
Choć pierwsze dowody na kulistość Ziemi przedstawiał już w IV w. p.n.e. grecki filozof Arystoteles, a po nim wielu innych astronomów i uczonych do tej pory istnieje duża grupa nieprzekonanych. Jakie dowody na potwierdzenie tej tezy są znane współczesnej nauce? 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Kosmiczne dziedzictwo Mikołaja Kopernika

Ostatnia aktualizacja: 21.02.2021 12:00
Miniony tydzień zachęcał wszystkich do patrzenia w niebo i obserwowania, co się dzieje w kosmosie. Po pierwsze za sprawą marsjańskiego łazika Perceverance, który w czwartek 18 lutego z powodzeniem wylądował na Czerwonej Planecie. Dzień później świętowaliśmy 548. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika. Przypadek?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Mikołaj Kopernik. Kontestator z dobrego domu

Ostatnia aktualizacja: 15.08.2021 13:00
Żył na przełomie XV i XVI wieku i był jednym z najznakomitszych umysłów swoich, i nie tylko swoich czasów. Jaki prywatnie był Mikołaj Kopernik?
rozwiń zwiń