Dzieło ma swoją właściwą nazwę - ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny i odnosi się do jednego z późniejszych dogmatów Kościoła rzymskokatolickiego, mówiącego o wniebowzięciu NMP. Starokatolickie "zaśnięcie" nie przesądza formy śmierci i udania się do nieba.

Arcydzieło skutkiem trzęsienia ziemi

Wielu historyków zadaje sobie pytanie czy ołtarz Wita Stwosza w ogóle by powstał, gdyby nie katastrofa budowlana w Kościele Mariackim, a właściwie Kościele archiprezbiterialnym Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Najważniejsza budowla sakralna, nie tylko ówczesnego Krakowa, której budowa rozpoczęła się na przełomie 1221 i 1222 roku, gdzie wcześniej znajdowała się świątynia drewniana, została zniszczona przez najazdy tatarskie. Jednak w ostatniej dekadzie XIII wieku dość szybko przystąpiono do jej odbudowy, a w latach następnych XIV wieku ewoluowała z kościoła halowego do bazylikowego, w którym nawy boczne są znacząco niższe od nawy głównej.

Niestety w roku 1443 lub 1442, jak twierdzą niektórzy historycy, miało miejsce w Krakowie trzęsienie ziemi, które spowodowało zawalenie się sklepienia świątyni, które zniszczyło główny ołtarz. Nie jest jednak pewne jak wyglądał wcześniejszy ołtarz i czy była to typowa nastawa ołtarza głównego. Ważny jest też fakt, że zawaliło się jedynie sklepienie prezbiterium i dopiero po 35 latach, po jego odbudowie zlecono Stwoszowi wykonanie pięknego retabulum - nie wiadomo czy w tym czasie ołtarz zdobiła jakakolwiek dekoracja.

Jedno z najwybitniejszych dzieł późnego gotyku

Oficjalna strona Bazyliki Mariackiej tak opisuje fakty dotyczące tego dzieła: "Znajdujący się w bazylice Mariackiej ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny jest jednym z najwybitniejszych dzieł późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej w Europie. (...) Prace nad ołtarzem Wita Stwosza trwały od 1477 do 1489 roku. Ołtarz został wykonany z trzech rodzajów drewna. Konstrukcja powstała z twardego dębu, tło wykonano z lżejszego, ale równie mocnego modrzewia, a figury wyrzeźbiono w miękkim i elastycznym drewnie lipowym".

Co ciekawe, przez lata ołtarz był otwierany jedynie "od święta" i to podczas największych świąt w kościele. W dni powszednie można było podziwiać jedynie zamknięte skrzydła ołtarza. Jednak kiedy wierni przychodzili w te świąteczne uroczystości mogli zachwycać się ogromnym, szerokim na 11 metrów i wysokim na 13 metrów, przepięknym sakralnym dziełem. Strony Bazyliki tak je opisują: "Nastawa ołtarza mariackiego jest pentaptykiem, czyli posiada pięć skrzydeł. Składa się z części centralnej z rzeźbionymi figurami, jednej pary ruchomych skrzydeł wewnętrznych i jednej pary nieruchomych skrzydeł zewnętrznych. Obie pary skrzydeł ozdobione są płaskorzeźbami. Całości dopełnia postawiona na mensie ołtarzowej płaskorzeźbiona predella oraz ażurowe zwieńczenie z pełnoplastyczną rzeźbą. Program ikonograficzny został opracowany przez teologa i poświęcony jest Matce Boskiej oraz jej roli w dziele Zbawienia".

Sacrum i profanum

Przedstawienie, które ukazane jest na tym monumentalnym dziele, choć w swoim pełnym wyrazie opowiada o istotnych wydarzeniach życia Jezusa Chrystusa i Marii, jest nie tylko ukazaniem sacrum, ale też profanum - łączy ze sobą mistycyzm i naturalnie pokazane to, co ludzkie. Dość powiedzieć, że postaci apostołów wystylizowane są na krakowskich mieszczan, z całą gamą ich ludzkich ułomności. Ważnym elementem jest też wspomniana wcześniej predella, czyli swoista podstawa obrazu. Znajduje się tam płaskorzeźbione "drzewo Jessego", które jest przedstawieniem genealogii Chrystusa.

Strony Bazyliki tak charakteryzują główną część ołtarza: "we wnętrzu szafy ołtarzowej znajduje się monumentalna grupa rzeźbiarska przedstawiająca Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny w otoczeniu apostołów, a nad nią scena Wniebowzięcia. W zwieńczeniu nastawy ukazana została Koronacja Marii na Królową Nieba i Ziemi".

PP

Wcześniej uważano, że choć zasiedlający te tereny neandertalczycy, a następnie homo sapiens posługiwali się narzędziami z krzemienia czekoladowego, to nie wydobywali go na miejscu, ale transportowali z oddalonych o ok. 150 km Gór Świętokrzyskich. 

Ważny surowiec

- Dorzecze Wisły obfituje w złoża kilku rodzajów surowców krzemionkowych, które były wykorzystywane w czasach prehistorycznych. Wśród nich krzemień czekoladowy był jednym z najlepszych jakościowo: twardy, kruchy i o jednolitej strukturze, dlatego dobrze nadawał się do wytwarzania narzędzi. Ma wiele odmian – od barwy jasnobrązowej (czekolady mlecznej) po ciemny brąz (jak czekolada gorzka) – wymieniła archeolog dr Sudoł-Procyk z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Jak wskazała, jakość krzemienia czekoladowego doceniana była przez pradziejowe społeczności już od paleolitu środkowego, przez mezolit i neolit, aż po epokę żelaza (czyli od ok 250 000 lat temu do przełomu er), a największą popularnością cieszył się w okresie późnego paleolitu (15-12 tys. lat temu).

- Nasze badania w środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej pokazały, że krzemień ten był wykorzystywany przez tutejsze społeczności środkowopaleolityczne (czyli neandertalskie) przede wszystkim do produkcji noży, a w młodszych okresach homo sapiens wytwarzał z niego przede wszystkim różne narzędzia wiórowe, takie jak ostrza, drapacze, rylce, przekłuwacze, czy zbrojniki. Wcześniej jednak sądziliśmy, że nasi przodkowie przynosili ten surowiec z Gór Świętokrzyskich, czyli z rejonu badanego już od stu lat, gdzie krzemień czekoladowy został bardzo dobrze rozpoznany i opisany – wskazała archeolog.

Pierwsza tego typu odkryta pozostałość

Teraz archeolodzy odkryli złoża minerału na terenie Doliny Udorki (leżącej w powiecie olkuskim w woj. małopolskim) – i na ich obszarze kopalnię.

- Z geologicznego punktu widzenia takie wychodnie nie powinny dziwić, ponieważ określonego wieku skały, w których możemy się spodziewać tego surowca, występują poza strefą świętokrzyską wzdłuż całej wschodniej granicy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ale jest to niewątpliwie pierwsza tutaj tego typu pozostałość po działalności naszych przodków – podkreśliła.

Z badań zespołu, choć jeszcze niekompletnych, wynika, że sama kopalnia funkcjonowała między 10 a 6 tys. lat temu.

- To również zaskakujące odkrycie, ponieważ zdecydowana większość znanych nam kopalni (w tym innych surowców krzemionkowych) z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i z Gór Świętokrzyskich pochodzi z okresu neolitu, czyli są młodsze niż ta – powiedziała dr Sudoł-Procyk.

Prehistoryczna "dolinka krzemowa"

Dodała, że na razie nie wiadomo, czy była to kopalnia z bardzo głębokimi szybami i podziemnymi chodnikami.

- Wydaje się, że pierwotnie wędrujący doliną prehistoryczni łowcy wkopywali się w stok, widząc pokłady krzemienia odsłonięte w wyniku podmycia zbocza przez rzekę. Ale kolejne doły kopane były coraz wyżej po stoku osiągając coraz większe rozmiary. Odkryte przez nas obiekty mają głębokość 3 metrów, a badania jeszcze się nie skończyły. Wprawdzie nie znaleźliśmy dotąd narzędzi, którymi je kopano, aby pozyskać ten surowiec, ale z dużym prawdopodobieństwem, możemy stwierdzić, że to był jakiś surowiec organiczny, np. poroże, które jest bardzo twarde i znane archeologom jako narzędzie z innych kopalń pradziejowych – opowiadała badaczka.

Archeolodzy mają także dowody, że surowiec po wydobyciu był wstępnie obrabiany w bezpośrednim sąsiedztwie kopalni i dopiero później wynoszony poza jej teren m.in. na wymianę.

Niedawno zespół badaczy zakończył prace terenowe, w czasie których pobrano wiele próbek do analiz w laboratoriach, na czym będą pracować przez najbliższe miesiące. W kolejnym sezonie archeolodzy znów planują powrót na stanowisko i kolejne badania w terenie.

Badania prowadzone są w ramach pięcioletniego projektu pt. "Krzemień czekoladowy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Wydobywanie, użytkowanie i dystrybucja", finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

PAP/bm

Kopernik robi ferment 

W czasach Williama Shakespeare’a (1564–1616) rozwijała się dyskusja na temat natury sfer niebieskich, które według arystotelesowskiej fizyki i średniowiecznej filozofii przyrody miały unosić planety i gwiazdy. W tym zbudowanym z niebiańskiego eteru obszarze, rozciągającym się ponad sferą Księżyca, nie mogły zachodzić żadne gwałtowne zmiany - przypomina w przesłanej PAP informacji prof. Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie.

Mikołaj Kopernik - człowiek, który wstrzymał Słońce

Tymczasem w 1572 roku rozbłysła na niebie nowa gwiazda (według dzisiejszej terminologii: supernowa), która - zmieniając jasność - wydawała się zbliżać do Ziemi i oddalać od niej. Natomiast w latach 1577 i 1585 pojawiły się spektakularne komety. Z precyzyjnych obserwacji astronomicznych wynikało, że znajdują się dalej od Ziemi niż Księżyc. A jeśli tak, to musiały poruszać się pośród planet. Wszystko to nie byłoby możliwe, gdyby sztywne planetarne sfery istniały. Astronomowie zaczęli wątpić w ich realność.

- Oliwy do ognia dolała heliocentryczna teoria Mikołaja Kopernika, opublikowana w 1543 roku. Wprawdzie dość wolno zyskiwała zwolenników skłonnych do zaakceptowania jej fizyczności, ale również burzyła starożytną i średniowieczną architekturę kosmosu - zauważa historyk.

Londyn w czasach Shakespeare’a był miejscem, w którym szczególnie żywo dyskutowano na temat teorii Kopernika i w którym, za sprawą przeprowadzonych tam obserwacji supernowej i komet, podważano konieczność odwoływania się do sfer niebieskich jako maszynerii unoszącej planety i gwiazdy. Wśród zwolenników tych poglądów byli najwybitniejsi ówcześni angielscy uczeni, jak John Dee, Thomas Digges, Thomas Harriot czy William Gilbert, ale także autorzy almanachów astrologicznych – niezwykle popularnych, wysokonakładowych druków – np. Edward Gresham i Thomas Bretnor.

Shakespeare patrzy w gwiazdy

Do tej pory literaturoznawcy, jak również autorzy krytycznych edycji sztuk Williama Shakespeare’a, publikowanych w renomowanych seriach Arden, Cambridge i Oxford, konsekwentnie umieszczali go w geocentrycznym kosmosie, rządzonym przez fizykę Arystotelesa. I zarzucali brak zainteresowania astronomią.

W interdyscyplinarnej pracy, która ukazała się w prestiżowym czasopiśmie "Shakespeare", m.in. polscy badacze dowodzą, że niektóre tropy literackie, powracające w dramatach poety, świadczą o jego żywej reakcji na debaty o nowej budowie wszechświata, podejmowane w jego epoce.

- W naszej pracy zwróciliśmy uwagę, że powracające niemal obsesyjnie w tekstach Shakespeare’a ("Gwałt na Lukrecji", "Sen nocy letniej", "Hamlet", "Troilus i Kresyda", "Antoniusz i Kleopatra", "Opowieść zimowa") obrazy planet i gwiazd wypadających i uwalnianych ze swoich sfer są tropem doskonale współbrzmiącym z kosmologicznymi dyskusjami epoki i z przekonaniami czołowych londyńskich astronomów - wyjaśnia prof. Włodarczyk.

William Szekspir – dramaturg wszech czasów

Zmiana spojrzenia na Shakespeare'a 

Do uprawdopodobnienia naszej hipotezy wykorzystali nie tylko fragmenty dramatów Shakespeare’a i angielskie źródła astronomiczne, drukowane i rękopiśmienne, lecz także nowoczesne narzędzia humanistyki cyfrowej, które pozwalają śledzić pojawianie się i występowanie wybranych słów w olbrzymim elektronicznym korpusie dawnego piśmiennictwa angielskiego EEBO-TPC (blisko 125 tysięcy tekstów).

Na podstawie tych ostatnich badań naukowcom udało się ustalić, że Shakespeare prawdopodobnie stworzył dwa neologizmy, obrazujące rozstanie się ciała niebieskiego ze sferą (disorb, unsphere). Słowa te weszły później do użycia w języku angielskim, wykorzystał je w swojej poezji m.in. John Milton.

- Ustalenia te zmuszają do rewizji tradycyjnych poglądów, według których Shakespeare był traktowany jako produkt tradycyjnego szkolnictwa, zakorzenionego w średniowiecznym obrazie świata, skupiony na sprawach ludzkich, a obojętny wobec nowych wizji wszechświata. Poglądy te wciąż jeszcze znajdują odbicie w aparacie krytycznym kanonicznych wydań dramatów Shakespeare’a w renomowanych seriach Arden, Cambridge czy Oxford. Innymi słowy, nasz trzyosobowy, polsko-amerykański zespół rzucił wyzwanie tradycji światowej szekspirologii - podsumowuje badacz.

Artykuł "Unsphered, Disorbed, Decentred: Shakespeare’s Astronomical Imagination" ukazał się w czasopiśmie "Shakespeare", wydawanym pod egidą Brytyjskiego Towarzystwa Szekspirologicznego. Jego autorami są: Anna Cetera-Włodarczyk z Uniwersytetu Warszawskiego, Jonathan Hope z Uniwersytetu Stanowego w Arizonie oraz Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie.

PAP/bm