Symbol polskiej potęgi

15 lipca 1410 roku Władysław Jagiełło odniósł spektakularne zwycięstwo nad wrogiem w bitwie pod Grunwaldem. Od tego momentu co roku w rocznicę wiktorii organizowano huczne uroczystości. Sytuacja zmieniła się, gdy Polska utraciła niepodległość - zaborcy zabronili celebrowania sukcesu polskiego wojska z 1410 roku. 

Pamięć wiktorii Władysława Jagiełły była jednak wciąż żywa w pamięci Polaków. Bitwa pod Grunwaldem zyskała szczególne znaczenie pod koniec XIX wieku, gdy wzrosła agresywna antypolska polityka władz rosyjskich i pruskich. Ku pokrzepieniu serc rodaków historycy, malarze i pisarze zaczęli nawiązywać w swoich dziełach do epoki jagiellońskiej, uważanej za symbol rozkwitu i potęgi Rzeczpospolitej.

Zaowocowało to pojawianiem się wielu znaczących dzieł artystycznych oraz literackich - w 1872 roku Ignacy Kraszewski opublikował powieść "Krzyżacy 1410. Obrazy z przeszłości", w 1878 roku w Krakowie po raz pierwszy wystawiono obraz "Bitwa pod Grunwaldem" Jana Matejki, a w 1900 roku Henryk Sienkiewicz opublikował jedną ze swoich najbardziej znanych powieści, czyli "Krzyżaków". Działania polskiej elity intelektualnej miały na celu rozbudzenie w Polakach nastrojów patriotycznych i nadziei na to, że w końcu uda się pokonać zaborców i odbudować Rzeczpospolitą. Szczególnie dużą wagę przykładano do zaktywizowania chłopów, będących wciąż najliczniejszą grupą społeczną.

Jedną z inicjatyw podjętych w tym celu była organizacja obchodów 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Przygotowania rozpoczęto na początku XX stulecia – w tym celu powołano do życia Komitet dla Obchodu pięćsetlecia Zwycięstwa pod Grunwaldem, w skład którego weszli Polacy pochodzący ze wszystkich zaborów, przedstawiciele różnych stanów społecznych, reprezentanci samorządów terytorialnych. Na czele delegacji stanął prezydent Krakowa Juliusz Leo. Wsparcia komitetowi udzieliły nie tylko władze miejskie Krakowa, lecz także zwykli Polacy, którzy chętnie wspierali inicjatywę finansowo.

Projektowanie i budowanie

Stanisław Dziedzic w swoim artykule "Uroczystości grunwaldzkie w Krakowie 1910-2010" pisze, że wygląd uroczystości był jednak efektem działania Ignacego Jana Paderewskiego, a nie komitetu. W połowie 1908 roku podczas wizyty w domu Władysława Mickiewicza – syna słynnego wieszcza – kompozytor poznał młodego, nieznanego rzeźbiarza Antoniego Wiwulskiego, któremu zlecił zaprojektowanie konnego pomnika Władysława Jagiełły. Budowę monumentu sfinansował Paderewski.  Jesienią tego samego roku Wiwulski przystąpił do pracy, która zajęła mu kolejne dwa lata. Pomagali mu inni artyści – Franciszek Ksawery Black, Bolesław Bałzukiewicz i Jan Sas Zubrzycki.

22 kwietnia 1910 roku na Placu Matejki w Krakowie – podczas kameralnej uroczystości, w której wziął udział między innymi Paderewski wraz z żoną, Juliusz Leo, Antoni Wiwulski, a także profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego Wiktor Czermak i Stefan Jentys – poświęcono kamień węgielny pod pomnik i wmurowano jego akt fundacyjny. 

Wydarzenie, które zjednoczyło Polaków 

Uroczystości jubileuszowe – zwane "Triduum Grunwaldzkim" – odbywały się w dniach 15-17 lipca 1910 roku w Krakowie. Wydarzenie zostało bardzo starannie przygotowane i ściągnęło tysiące Polaków z terenów wszystkich zaborów. Wielu z nich przywdziało tradycyjne, regionalne stroje. W mieście – specjalnie z tej okazji ozdobionym kwiatowymi girlandami – panowała radosna atmosfera, a przybyłym czas umilały liczne orkiestry i chóry wykonujące polskie patriotyczne pieśni.

Centralnym punktem święta było odsłonięcie pomnika Władysława Jagiełły, które odbyło się 15 lipca w samo południe. Niespełna trzynastometrowy monument zachwycił zgromadzonych nie tylko starannym wykonaniem, lecz także cokołem, na którym umieszczono napis "Praojcom na chwałę – braciom na otuchę". Prócz figury króla Polski, pomnik ozdabiały również inne wykonane z brązu posągi – postać wieśniaka zrywającego pęta, księcia litewskiego Witolda, martwego wielkiego mistrza krzyżackiego Ulricha von Jungingena, zbierającego porozrzucane chorągwie rycerza i jego giermka oraz litewskiego wojownika dmącego w róg.

Komitet Budowy, Ignacy Paderewski (pierwszy rząd, sam środek) i Antoni Wiwulski (stoi po prawej stronie Paderewskiego) pozują do zdjęcia podczas uroczystego odsłonięcia Pomnik Grunwaldzkiego. Źródło: Polona/Domena publiczna

Po przemówieniu Paderewskiego i marszałka krajowego hrabiego Stanisława Badeni, orkiestra pod batutą Feliksa Nowowiejskiego wykonała "Rotę". Było to pierwsze publiczne odśpiewanie wiersza, który Maria Konopnicka napisała w 1908 roku w odpowiedzi na antypolską politykę Prus. Muzykę do utworu skomponował w 1910 roku Feliks Nowowiejski – ówczesny dyrektor Towarzystwa Muzycznego w Krakowie.

Ignacy Paderewski przemawia podczas uroczystości odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego. Źródło: Polona/Domena publiczna

Po odsłonięciu pomnika, na zgromadzonych czekały kolejne atrakcje – pokazy gimnastyczne, zawody strzeleckie, wykłady okolicznościowe, spektakle i ludowe zabawy. W Pałacu Sztuki została otwarta wystawa zabytków z epoki jagiellońskiego, podczas której można było podziwiać miecze krzyżackie, naczynia i klejnoty pochodzące z tamtego okresu, a także biblię krzyżacką zdobytą pod Grunwaldem.

Dalsze losy monumentu

W listopadzie 1939 roku Pomnik Grunwaldzki został zburzony przez niemieckich okupantów, a jego fragmenty wywiezione do głąb Rzeszy. Brązowe posągi przetopiono w śląskich hutach – ocalała jedynie część miecza Władysława Jagiełły, a także głowa i buława wielkiego księcia Witolda. Kamienie z cokołu wykorzystano natomiast po wojnie do odbudowy nadbrzeży wiślanych.

Chociaż decyzja o rekonstrukcji pomnika została podjęta tuż po wyzwoleniu Krakowa w 1945 roku, do jej urzeczywistnienia przystąpiono prawie trzydzieści lat później. W 1972 roku powołano Komitet Odbudowy Pomnika Grunwaldzkiego, który misję odtworzenia monumentu zlecił Marianowi Koniecznemu – uznanemu lokalnemu rzeźbiarzowi. Cztery lata później – 16 października 1976 roku – dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika. Przed nim umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza – symboliczną marmurową płytę projektu architekta profesora Wiktora Zina.

jb

Podczas pracy korzystałam z artykułu Stanisława Dziedzica "Uroczystości grunwaldzkie w Krakowie 1910-2010", który ukazał się na łamach czasopisma "Niepodległość i Pamięć" (tom 18, numer 1 z 2011 roku)

Niemiecka okupacja

Przed wybuchem II wojny światowej Lwów był jednym z największych w Rzeczpospolitej ośrodków skupiających polskie zbiory kulturalne. Najcenniejsze z nich były w posiadaniu Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (zwanej również Ossolineum), Biblioteki Uniwersyteckiej i Bibliotekk Baworowskich – mowa tu między innymi o pokaźnym zbiorze rękopisów Juliusza Słowackiego i Aleksandra Fredry, rachunkach dworu Władysława Jagiełły z XIV wieku, "Karcie medyckiej" z XV wieku, będącej jednym z najstarszych zabytków języka polskiego, i licznych diariuszach sejmowych z czasów nowożytnych.

Gdy w 1941 roku III Rzesza zajęła Lwów, polskie zabytki kultury stały się częścią zbiorów nowo powstałej niemieckiej Biblioteki Państwowej (Staatsbibliotek Lemberg). Na początku 1944 roku nazistowskie władze zarządziły ewakuację lwowskich zbiorów bibliotecznych – od jesieni 1943 roku front nieubłaganie zbliżał się do ziem polskich, a co za tym idzie, coraz bardziej realna stawała się groźba objęcia Lwowa działaniami wojennymi. 

Według przyjętej przez okupantów zasady należało unikać zabierania materiałów "przynależnych do obszaru polskiego" - zależało im przede wszystkim na ocaleniu książek z zakresu współczesnej literatury niemieckiej i sowieckiej literatury technicznej. Wbrew nazistowskim instrukcjom personel biblioteczny - odpowiedzialny za przeprowadzenie selekcji lwowskich zbiorów - zapakował do wagonów wiele zabytków polskiej kultury. W ten sposób z samego Ossolineum udało się ocalić około 2200 dokumentów, blisko 1700 starodruków, około 2400 rycin, blisko 2300 rękopisów oraz kilkaset numizmatów.

W Wiśniczu i Adelinie

Zabytki wchodzące w skład kolekcji Galerii Obrazów ze Lwowa przewieziono do więzienia w Wiśniczu – wśród nich znajdowały się między innymi dzieła Stanisława Chlebowskiego, Jacka Malczewskiego, Jana Matejki. Zbiory lwowskiego Muzeum Historycznego natomiast  ewakuowano do klasztoru kamedułów znajdującego się pod Krakowem. Eksponaty należące do Muzeum im. Ossolińskich początkowo ukryto w piwnicach-magazynach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Latem 1944 Niemcy wywieźli je do miejscowości Adelin (obecnie Zagrodno) koło Złotoryi, gdzie przetrwały w prawie niezmienionym stanie do końca wojny. Niektóre polskie zbiory były wywożone przez osoby prywatne – na przykład historyk i prywatny kolekcjoner Aleksander Czołowski ewakuował swoje zbiory do Tyńca.

Jednocześnie rozpoczęto zabezpieczanie pozostałych we Lwowie zabytków – zbiory Ossolineum ukryto na przykład w podziemiach kościoła dominikanów. Zatroszczono się również o "Panoramę Racławicką", która wiosną 1944 roku została uszkodzona przez sowieckie naloty.

Płótno nawinięto na mający 15 metrów długości wał, który następnie schowano do 16-metrowej skrzyni. Liczący blisko 10 ton ładunek załadowano do pociągu i przewieziono do klasztoru bernardynów we Lwowie, gdzie przebywał do 1946 roku.

"Panorama" powstała pod koniec XIX wieku i była wspólnym dziełem zespołu malarzy pod kierunkiem Jana Styki i Wojciecha Kossaka. Obraz, którego oryginalny tytuł brzmi "Bitwa pod Racławicami", został zamówiony przez radę miasta Lwowa z okazji 100-lecia wybuchu insurekcji kościuszkowskiej i miał być główna atrakcją Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 roku. 

Powojenne batalie o "Panoramę Racławicką"

Po zakończeniu II wojny światowej Lwów znalazł się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, wchodzącej w skład ZSRR. Dawało to Rosjanom podstawę do zgłaszania pretensji do wywiezionych w 1944 roku zabytków. Polacy bali się, że Sowieci chętnie skorzystają z nowo zdobytych uprawnień - ich obawy szybko stały się faktem. W marcu 1945 roku w Tyńcu zjawił się oddział rosyjski, który zagarnął i przewiózł do Lwowa wszystkie znajdujące się w mieście archiwalia Aleksandra Czołowskiego. Poza polskimi terenami znalazły się wówczas między innymi akta grodzkie i ziemskie przemyskie i sanockie.

Polakom udało się jednak ochronić przed wywózką zabytki ukryte w Wiśniczu i Adelinie - mowa tu o wspomnianych wyżej obrazach polskich malarzy, rękopisach Słowackiego, Fredry i Mickiewicza oraz o licznych średniowiecznych i nowożytnych dokumentach. Część starodruków została wysłana do Biblioteki Narodowej w Warszawie. 

Od października 1945 roku polskie władze podjęły próby odzyskania pozostałych lwowskich zbiorów, a także "Panoramy Racławickiej". Dążono również do zrzeczenia się przez Rosjan pretensji do zabytków polskiej kultury. Po kilkumiesięcznych pertraktacjach zabiegi te zakończyły się sukcesem. 

Obraz powraca do Polski

Pod koniec maja 1946 roku Józef Stalin wydał zgodę na zwrócenie Polakom części zbiorów muzeów lwowskich, Ossolineum i "Panoramy Racławickiej". Decyzję tę w czerwcu tego samego roku poparł Rząd Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej. Zgodnie z wolą Jerzego Borejszy – dyrektora Ossolineum w latach 1939-1940 – zbiory Muzeum im. Ossolińskich miały trafić do Wrocławia. Do rozwiązania pozostawał więc sprawa "Panoramy" – ówcześni nie byli zgodni co do tego, do jakiego miasta obraz miał trafić. Niektórzy byli zdania, że powinien zostać wysłany do Krakowa, inni uważali, że odpowiednim miejscem będzie Toruń, a jeszcze inni sądzili, że należy go wyeksponować w Katowicach.

Dyskusje trwały do połowy 1946 roku, kiedy to komunistyczne władze zdecydowały, że "Panorama Racławicka" również zostanie przekazana do Wrocławia. W połowie lipca delegacja wrocławska rusza do Przemyśla, gdzie Ukraińcy mieli przekazać zbiory stronie polskiej.

Uroczystość odbyła się 18 lipca, a zwieńczył ją okolicznościowy bankiet. Następnego dnia Polacy ruszyli wraz z odzyskanymi dokumentami, rękopisami, starodrukami i "Panoramą" do Wrocławia. Po dotarciu na miejsce zbiory Ossolińskich przewieziono do gmachu kościoła św. Macieja, a następnie umieszczono je w reaktywowanej Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Obraz natomiast umieszczono w magazynach wojskowych znajdujących się przy ulicy Poznańskiej, gdzie leżał aż do 1949 roku. Przez kolejne kilkanaście lat był przechowywany w Muzeum Śląskim, a następnie w Zamku Królewskim w Warszawie - w tamtych latach jedynie fragmenty płótna były pokazywane turystom. 

Rotunda we Wrocławiu, gdzie wyeksponowana jest "Panorama Racławicka". Foto: Łukasz Stefański. Źródło: Shutterstock

"Panorama" powróciła do Wrocławia w latach 80., gdzie cała została wyeksponowana w specjalnie zbudowanej w tym celu rotundzie.

jb

Miejsce spoczynku polskich patriotów

Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany również Cmentarzem Orląt Lwowskich, powstał w latach 20. XX wieku z inicjatywy towarzystwa Straży Mogił Polskich Bohaterów, powołanego do życia w 1919 roku dzięki Marii Ciszkowej, matki jednego z poległych podczas obrony Lwowa.

Na wyznaczonym we wschodniej części Cmentarza Łyczakowskiego terenie spoczęły wówczas ciała bohaterów poległych w okresie wojny polsko-bolszewickiej z lat 1919-1921 i w czasie obrony Lwowa w listopadzie 1918 roku. Wśród nich można znaleźć nazwiska blisko trzech tysięcy młodych ludzi - zwanych Orlętami Lwowskimi - którzy zginęli w czasie walk polsko-ukraińskich. 

Przeczytaj także: Obrona Lwowa - "poszli do walki jak w taniec"

- Już pod koniec 1918 roku chowano tu pierwszych poległych w wojnie polsko-ukraińskiej. Z czasem grobów przybywało i w roku 1919 zapadła decyzja, aby miejsce to stało się polskim cmentarzem wojennym – mówił historyk profesor Michał Klimecki w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub Ludzi Ciekawych Wszystkiego".

Projekt cmentarza opracował student architektury Rudolf Indruch. Według jego zamysłu na wzgórzu górującym nad nekropolią wzniesiono kaplicę Obrońców Lwowa, poniżej której zlokalizowano katakumby. W ich pobliżu wybudowano monumentalny Pomnik Chwały, którego centralną część stanowił łuk triumfalny ozdobiony płaskorzeźbą miecza i łacińską inskrypcją "Mortui sunt ut liberi vivamus" ("Polegli, abyśmy żyli wolni").

U jego stóp ustawiono natomiast rzeźby dwóch lwów, z których jeden trzymał tarczę z herbem Lwowa, natomiast drugi tarczę z godłem państwa polskiego. Cały teren został otoczony półkolistą kolumnadą, którego skrzydła zbiegały się ku pomnikowi.

Kaplica znajdująca się na Cmentarzu Obrońców Lwowa. Pocztówka z 1930 roku. Źródło: Polona/dp

We wrześniu 1924 roku nastąpiło uroczyste otwarcie cmentarza. Kilka miesięcy później na terenie nekropolii odsłonięto pomniki lotników amerykańskich i francuskich, którzy służyli w armii polskiej i polegli podczas walk z bolszewikami w latach 1919-1921.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o wojnie polsko-bolszewickiej:

Po II wojnie światowej cmentarz był niejednokrotnie plądrowany i dewastowany. W pewnym momencie w jego obrębie znajdowało się nawet wysypisko śmieci. Nekropolia funkcjonowała do początku lat 70., gdy – zgodnie z decyzją władz radzieckich – zrównano ją z ziemią.

Połamane płyty nagrobne i zasypane groby

25 sierpnia 1971 roku na teren cmentarza wjechały czołgi Armii Czerwonej i spychacze, za pomocą których zniszczono kolumnadę i zasypano groby. Połamano także płyty nagrobne, których fragmenty zostały później wykorzystane do budowy pomnika Lenina we Lwowie.

Udało się ocalić natomiast kamienne lwy, które stały u stóp łuku triumfalnego, ponieważ zostały wywiezione na obrzeża miasta. 

Lwy z Cmentarza Obrońców Lwowa na pocztowce z 1930 roku. Źródło: Polona/Domena publiczna

Sam Pomnik Chwały również został zdewastowany - gdy żołnierze radzieccy i robotnicy nie byli w stanie przewrócić monumentu, podjęto decyzję o ostrzelaniu go, aby nie dało się rozczytać widniejących na nim łacińskich inskrypcji. 

Wydarzenia z 25 sierpnia zszokowały Polaków.

Tak opisywał je Jerzy Janicki w 1993 roku w pierwszej części swojej lwowskiej trylogii
"Cały Lwów na mój głów": "Bardziej wstrząsającego obrazu barbarzyństwa i zdziczenia trudno było sobie wyobrazić. W walce z bezbronnymi kamieniami brały udział czołgi i buldożery, do postaci na pomnikach strzelano z pepesz i kałasznikowów, całość wreszcie zasypano metrową warstwą gruzu i ziemi, na której po czternastu latach wyrosły chaszcze, krzaki i szara olcha".

Władze sowieckie zignorowały protesty i apele polskich organizacji, w tym między innymi powołanego do życia przez amerykańską Polonię Komitetu Obrony Cmentarza Orląt. Nie zareagowały również na noty dyplomatyczne przedstawicielstw Francji i Stanów Zjednoczonych. W kolejnych latach dewastacja cmentarza postępowała.

Jak mówił dyrektor nekropolii Łyczakowskiej we Lwowie Igor Hawryszkiewicz na antenie Polskiego Radia w połowie lat 70. w katakumbach na przykład umieszczono garaże i zakład kamieniarski. Z kaplicy Orląt natomiast zrobiono skład złomu.

W 1989 roku pracownicy polskiej firmy Energopol budującej w mieście Chmielnicki elektrownię atomową - z inicjatywy inżyniera Józefa Bobrowskiego - zaczęli w wolnych chwilach porządkować teren zdewastowanej nekropolii. Udało im się zabezpieczyć i odrestaurować jej część.

W kolejnych latach kilkukrotnie podejmowane były próby rekonstrukcji cmentarza, jednak każda z nich była szybko wstrzymywana przez władze Ukrainy. Dopiero na początku XXI wieku strona polska i ukraińska zawarły w tej sprawie porozumienie i wspólnie rozpoczęły pracę nad odbudową nekropolii. Jej uroczyste otwarcie nastąpiło w 2005 roku przy udziale prezydentów Aleksandra Kwaśniewskiego i Wiktora Juszczenki.

W grudniu 2015 roku dzięki zaangażowaniu Fundacji Dziedzictwa Kulturowego i Towarzystwu Opieki nad Grobami Wojskowymi we Lwowie, na cmentarz powróciły dwa kamienne lwy.

jb

Bohaterowie wreszcie spoczęli we własnych grobach

Uroczystości związane były z obchodami Dnia Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, a także siedemdziesiątej szóstej rocznicy powołania Służby Zwycięstwu Polski. Rozpoczęła je msza święta odprawiona przez biskupa polowego Wojska Polskiego Józefa Guzdka na placu marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Przy ołtarzu ustawiono trzydzieści pięć trumien (z których pięć było udekorowanych wstęgami Orderu Virtuti Militari) ze szczątkami członków powojennego polskiego podziemia antykomunistycznego, zamordowanych przez władze stalinowskie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 1945-1956.

Koło południa kondukt żałobny wyruszył na Łączkę znajdującą się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, gdzie odsłonięto Panteon-Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych i złożono w nim ciała bohaterów. Uroczystości zakończył apel pamięci, salwa honorowa i złożenie wieńców. W ceremonii uczestniczyły rodziny pomordowanych.

Trzydziestu pięciu z czterdziestu

Autorami wybranego w konkursie projektu Panteonu-Mauzoleum są architekci Jan Kuka i Michał Dębka. Pomnik składa się z – ustawionych obok siebie w sześciu rzędach – dwudziestu czterech granitowych prostopadłościennych bloków, które tworzą kwadratowy plac o wymiarach osiemnaście metrów na osiemnaście. Całość przykryta jest ażurową kratą.

Każdy filar ma prawie cztery metry wysokości. Pomiędzy niektórymi z nich wstawiono trochę niższe wypełnienia również pokryte granitem. W każdym bloku i wypełnieniu znajduje się dziesięć zamkniętych płytami komór grobowych. Na południowo-zachodniej ścianie konstrukcji natomiast widnieje wklęsły krzyż z czarnej stali. W pobliżu umieszczono również godło Polski i płytę z inskrypcją.

W Panteonie spoczęło trzydzieści pięć z czterdziestu ofiar reżimu komunistycznego, których szczątki znaleziono podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych na Łączce od 2012 roku, a których tożsamość udało się zidentyfikować do dnia odsłonięcia pomniku. Pochowano tam między innymi Bolesława Budelewskiego "Pługa", Stanisława Abramowskiego "Burego", majora Hieronima Dekutowskiego "Zaporę" i kapitana Stanisława Łukasika "Rysia".

Pięciu pozostałych pomordowanych, zgodnie z wolą rodzin, spoczęło poza Panteonem – porucznik Roman Groński "Żbik" leży na cmentarzu w Gryfowie Śląskim, komandor porucznik Zbigniew Przybyszewski na Cmentarzu Komunalnym w Helu, porucznik Jerzy Miatkowski "Zawada" w kwaterze rodzinnej na Cmentarzu Powązkowskim, kontradmirał Stanisław Mieszkowski na Cmentarzu Marynarki Wojennej w Gdyni-Oksywiu w Kwaterze Pamięci, a major Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka" w grobie swojej córki na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Zobacz także:

• Zygmunt Szendzielarz - zamordowany przez bezpiekę
• Hieronim Dekutowski ps. Zapora. Wyrok śmierci dla żołnierza niezłomnego

jb