"Ignacy Jan Paderewski był przerażony rozmiarem swojego sukcesu"

Warszawa przełomu XIX i XX wieku. 5 listopada 1901 roku odbył się pierwszy koncert w nowym gmachu filharmonii. Fundatorem budynku był Ignacy Jan Paderewski, który też wystąpił tego dnia jako solista. Na Krakowskim Przedmieściu trwała wówczas budowa nowego hotelu, który później otrzymał nazwę Bristol. Sławny pianista i kompozytor oraz przyszły mąż stanu również miał udział w tym przedsięwzięciu.

Na czym on polegał? O tym w nagraniu audycji, z której można było też m.in. dowiedzieć się, jakie znakomitości gościł w swych progach warszawski hotel Bristol.

***

Tytuł audycji: Kwadrans bez muzyki

Przygotowała: Anna Skulska

Goście: Jarosław Zieliński (historyk Warszawy), Michał Sawczuk (concierge z hotelu Bristol)

Data emisji: 20.07.2018

Godzina emisji: 22.45

pg/mk

Hotel Bristol został otwarty na samym początku XX wieku i od razu jego znakiem rozpoznawczym stała się kryształowa winda. 

- Hotel był niezwykle nowoczesny jak na 1901 rok - mówi Izabela Żukowska.

Dlaczego Ignacy Jan Paderewski "obraził się" na hotel na kilkanaście długich lat? Kto się w nim urodził? Kto miał stałą rezydencję, a kto zawsze do niego powracał?

W audycji także kolejny dialog pióra Janusza Osęki oraz pieśni w wykonaniu znakomitego barytona Andrzeja Hiolskiego.

Zapraszamy do wysłuchania nagrania.

***

Tytuł audycji: Czas pogody

Prowadzi: Zbigniew Krajewski

Gość: Faustyna Toeplitz-Cieślak, Izabela Żukowska (autorki książki "Hotel Bristol. Na rogu historii i codzienności")

Data emisji: 4.11.2018

Godzina emisji: 10.19

kwh

Publikacja, której autorkami są Izabela Żukowska i Faustyna Toeplitz-Cieślak, przedstawia dzieje warszawskiego hotelu od końca XIX wieku po czasy współczesne. To również opowieść o losach Ignacego Jana Paderewskiego, z którego inicjatywy powstał Bristol.

– W 1891 roku Paderewski pojechał na słynne tournée do Stanów Zjednoczonych. Wtedy tak naprawdę zaczął międzynarodową karierę. Na punkcie artysty wybuchło ogromne szaleństwo. Dzięki temu wyjazdowi zarobił on mnóstwo pieniędzy. Chciał je zainwestować, a że był wielkim patriotą, to postanowił, że zrobi to w Warszawie. Pomysł budowy hotelu zaproponował Stanisław Roszkowski, plenipotent Ignacego Jana Paderewskiego. Co ciekawe, początkowo miała to być sala koncertowa – powiedziała Izabela Żukowska.

Ignacy Jan Paderewski zaliczany jest do "Ojców polskiej niepodległości". Izabela Żukowska przypomniała, że w Warszawie mówiono, iż "wygrał nam niepodległość na fortepianie".

– Dzięki znajomościom i sławie w Stanach Zjednoczonych dotarł do amerykańskiego prezydenta, który do swoich punktów związanych ze zmieniającą się polityką po I wojnie światowej dołączył słynny 13. punkt mówiący o tym, że Polska ma być niepodległa. Gdy w 1919 roku wrócił do Polski, to był już nie tylko sławnym pianistą, ale wielkim Polakiem, patriotą oraz politykiem – wskazała dziennikarka radiowej Jedynki.

Interesującą rzeczą jest to, że Hotel Bristol to jeden z niewielu budynków w Warszawie, który nie został zniszczony w czasie II wojny światowej. – Stało się to dzięki temu, że był hotelem luksusowym. Został przeznaczony tylko dla Niemców i znajdował się w części miasta, która tylko dla nich była wydzielona. Poza tym sąsiadował z dzisiejszym Pałacem Prezydenckim, który w okresie okupacji przemianowano na tzw. Deutsches Haus dla niemieckich notabli, co dodatkowo go chroniło – wyjaśniła Izabela Żukowska.

Audycję "Między kropkami" prowadziła Weronika Wakulska.

Polskie Radio 24/db

-----------------------------------

Data emisji: 23.02.2019

Godzina emisji: 19.10

Samo centrum stolicy, dwie krzyżujące się arterie – Marszałkowska i Aleje Jerozolimskie, po przekątnej najwyższy budynek w Polsce – Pałac Kultury, po drugiej stronie alej najbardziej okrągły budynek w Polsce – Rotunda PKO, vis a vis za Marszałkowską najbardziej ludowy pawilon - "Cepelia". W takim miejscu mógł stanąć tylko jeden z najnowocześniejszych hoteli w Polsce – Hotel Forum. W Warszawie był wtedy tylko jeden hotel o tak wysokim, europejskim standardzie – Hotel Victoria. Oba budowane niemal w tym samym czasie. Budowa Forum rozpoczęła się w 1972 roku i zakończyła w grudniu 1973. Budowa Victorii rozpoczęła się w 1973 roku i ukończona została w 1976. Oba hotele budowały konsorcja szwedzkie.

Wielu zadawało sobie pytania o rodzaj budowy i jak długo to będzie trwać. Miejsce przy którym ją rozpoczęto było zawsze pełne przechodniów. Okolice ronda Dmowskiego (nazwa nadana w 1995 roku), oddanego do użytku 30 grudnia 1970, zawsze skupiały uwagę zabieganych warszawiaków. Ogromne rondo, o średnicy prawie 90 metrów, było zwieńczeniem programu handlowego i komunikacyjnego "Ściany Wschodniej". Znakomita większość przechodniów nie wierzyła, że ma tu stanąć tak wielki budynek – nie z racji wielkości, a ze względu na niewielki obszar budowy. Postawione ogrodzenie dość dokładnie skrywało pracujących tam budowniczych, co potęgowało niedowierzanie... to przecież niemożliwe, że na tak małym skrawku ziemi da się wszystko zbudować, a gdzie zaplecze, gdzie dźwigi, gdzie stada ciężarówek i betoniarek?

Jednak udało się wszystko sprawnie zaplanować i wykonać. Dość powiedzieć, że rzesze robotników otrzymały własny hotel, by móc tam mieszkać na czas budowy i odpoczywać po pracy – był to hotel Solec – który istniał jeszcze długo po wybudowaniu Forum. Budowa była czysta dla okolicznych ulic i przebiegała tak sprawnie, że w niczym nie przeszkadzała ruchowi ulicznemu czy przechodniom. Już w niedługim  czasie po rozpoczęciu budowy można było oglądać rosnący szkielet tego wysokościowca. Doszedł do 33 piętra – niecałe 100 metrów pod dachem (95,2 m). Całkowita wysokość w chwili oddania to 111 metrów.

Wszyscy byli zachwyceni tempem robót i finalnym efektem. Najwyższy standard na wyciągnięcie ręki. Na dole przeszklone lobby, z którego wyrastał płaski, brązowy gmach zaopatrzony w osiem szybkobieżnych wind. Trzy windy kursowały do 16 piętra, trzy kolejne startowały na parterze jednak zatrzymywały się na piętrach od 17 do 33. Dwie ostatnie były windami służbowymi. Hotel liczył sobie 752 pokoje, w tym 634 dwuosobowe. W pokojach były specjalne telefony z przyciskami przywołującymi obsługę hotelową, w zależności od potrzeb – pokojowe, kelnerzy, boye. Były tez w każdym pokoju radio-budziki. Pobyt za dobę kształtował się między 18 a 30 dolarami – co na tamte czasy było bardzo dużą kwotą dla "zwykłego Kowalskiego" (co najmniej połowa średniej pensji w przeliczniku państwowym, bo w przeliczniku czarnego rynku to była cała pensja).

Na dole znalazła się kawiarnia o wdzięcznej nazwie "Maryla". Tu też było przestronne hotelowe lobby z recepcją posługujące się kilkoma zachodnimi językami – angielskim obowiązkowo. Nieopodal znajdowała się też rotiseria "Soplica” - restauracja, w której centrum ustawiono ogromny rożen. Nieopodal znajdował się także coctail-bar, a w dalszej części ogromną salę balową, która dzięki ruchomym ściankom działowym mogła być aranżowana w zależności od potrzeb. Oprócz tego swoje miejsce znalazły także salon fryzjerski i kosmetyczny Polleny, sklep dewizowy PeKaO, punkty informacyjne Orbisu i LOTu, a na każdym piętrze, dla wygody gości, ustawione były maszyny do czyszczenia obuwia.

Hotel ten był znany także z tego, że nocowali w nim znamienici goście. Latami mówiło się że przebywała tam słynna szwedzka grupa ABBA, kiedy przyjechała na występy w Polsce. W hotelu też znajdowały się okresowo przedstawicielstwa dyplomatyczne Portugalii, Libii, Gabonu, Malezji i Kostaryki.

Obecnie stoi tam odnowiony hotel o zmienionej nazwie – Novotel Warszawa Centrum...i już nie wygląda jak czekolada.

PP

Rodzina artystów

Ojcem Leandra był jeden z najsłynniejszych architektów w Polsce - Henryk Marconi. Często, przy wielu realizacjach pracowali razem - wtedy Henryk dzierżył pierwsze skrzypce, syn zaś ucząc się i kopiując eklektyzm ojca projektował część realizacji pobocznych lub ornamentowych.

Należy dodać, że nie tylko Leandro wdał się w ojca - Władysław był także architektem i konserwatorem, a jego słynnym dziełem jest stojący do dzisiaj przy Krakowskim Przedmieściu 42/44 Hotel Bristol. Karol Marconi, kolejny syn Henryka i brat Leandra, był znanym polskim malarzem. Natomiast Bohdan - syn Władysława i wnuk Henryka - był znanym konserwatorem malarstwa. Można skonstatować, że rodzina Marconich odcisnęła swoje piętno w polskiej architekturze i sztuce.

Bezpowrotnie znurzone

O ile o historii życia i dziełach nestora rodu, Henryka, możemy przeczytać wiele długich biogramów, o tyle Leandra Marconiego, przy bardzo ubogich biogramach, bronią jedynie zestawienia jego znanych projektów - budowli, które niewzruszenie stoją do dzisiaj i cieszą oczy zwiedzających.

Niektóre z nich musiały być odbudowane bądź jedynie częściowo odrestaurowane po wojennej pożodze - zachowały jednak swój pierwotny charakter, swoje rozplanowanie i ornamentykę. Jest też dzieło, które miało być budowlą wieczną, monumentalną, przepiękną, jednak w czasie okupacji bezpowrotnie zburzoną - mowa o słynnej Wielkiej Synagodze na Tłomackiem w Warszawie. Teraz pozostały nam jedynie zdjęcia i grafiki, by móc podziwiać tę utraconą budowlę.

Wielka Synagoga w Warszawie

Umiejscowiona przy ulicy Tłomackie 7, obecnie stałaby w bezpośredniej bliskości Placu Bankowego, w miejscu, w którym wyrasta Błękitny Wieżowiec. Teraz możemy jedynie oglądać podobną architektonicznie pamiątkę tej synagogi od strony ulicy A. Corazziego. Tą pamiątką jest część podium wieżowca znajdująca się dokładnie w miejscu dawnej synagogi.

Historia jej budowy pełna jest różnych planów i zabiegów dla pozyskania odpowiadającego wiernym miejsca, a także potrzebnych do zakupu i budowy funduszy. Ważna była także akceptacja władz Warszawy. Po wielu architektonicznych konkursach i odrzuceniu kolejnych zwycięskich projektów zdecydowano zwrócić się do Leandro Marconiego, architekta, który jak się okazało, potrafił stworzyć dzieło monumentalne i piękne - tak w elewacji jak i wewnątrz budowli.

Wnętrze Wielkiej Synagogi w Warszawie, 1902 rok. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Uroczyste otwarcie

W roku 1873 stworzony został projekt, który ostatecznie zaakceptowano 3 stycznia 1874 decyzją namiestnika Królestwa, generała Fiodora Fiodorowicza Berga. Kamień węgielny wbudowano 14 maja 1876 roku, a uroczyste otwarcie 26 września 1878 roku - był to dzień żydowskiego święta Rosz ha-Szana, będący żydowskim Nowym Rokiem. Synagoga od strony elewacji znalazła swoich krytyków, którym nie całkiem pasował klasycystyczny styl wzbogacony o wiele empirowych i renesansowych elementów. Natomiast wizyta we wnętrzu nie pozostawiała żadnych wątpliwości - synagoga w środku budziła ogromny podziw i wyrazy prawdziwego zachwytu.

Ewa Małkowska opisuje architekturę wnętrza w swojej książce pt. "Synagoga na Tłomackiem" (Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991). Czytamy tam: "Całość mająca za ozdoby tylko brązowe świeczniki i takież balustrady na galeriach dookoła świątyni swą prostotą imponować musi. Za zbliżaniem się do samej głębi, powaga czerwonych i białych zasłon, złotem i srebrem przetykanych, cedrowej arki, marmurowych tablic z napisami, ołtarza, świeczników i lampy wieczystej robi prawdziwie religijne wrażenie – tu czujesz, że jesteś w świątyni".

Wielka Synagoga w Warszawie, widziana od strony ul. Tłomackie. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Powstanie w getcie

Niestety, ta piękna budowla została bestialsko zburzona w okresie II wojny światowej - dokładnie 16 maja 1943 roku została osobiście wysadzona przez Jürgena Stroopa - SS-mana dowodzącego krwawym stłumieniem powstania w getcie warszawskim. Wysadzenie synagogi było zwieńczeniem zniszczenia getta.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Pałacyki, banki i hotele

Leandro Marconi zaprojektował także inne znane budowle, z których wiele stoi do tej pory. Niektóre z nich projektował wspólnie z ojcem Henrykiem, dzieląc się określonymi realizacjami.

O ojcu Henryku Marconim i jego dziełach pisaliśmy 7 stycznia 2020 roku. O ile ojciec właśnie wznosił nie tylko pałace, lecz też był projektantem wielu budowli sakralnych, o tyle syn Leandro głównie zwracał się w stronę budowli użytkowych i mieszkalnych.

Wśród pałaców wyróżnić można Pałacyk Wilhelma Ellisa Raua w Al. Ujazdowskich, pałac Sobańskich w Al. Ujazdowskich, Pałac Konstantego Zamoyskiego przy ul. Foksal, Pałac Branickich w Warszawie (Na Skarpie), Pałac Tyszkiewiczów w Wace Trockiej czy zespół pałacowo-parkowy w Potulicach. Natomiast przedstawiciel budownictwa użytkowego stała się główna siedziba Banku Handlowego przy ul. Traugutta 7 w Warszawie. Obecnie jest to jedynie jeden z oddziałów istniejącego banku.

Wspólnie z ojcem Leandro projektował Pałac w Potulicach - tu ojciec projektował 70 realizacji, pozostawiając synowi jedynie 10. W tych samych proporcjach zaprojektowali także Hotel Europejski w Warszawie. Dopóki ojciec i syn pracowali razem funkcjonował taki właśnie system podziału prac i projektów architektonicznych.

Pozostały do dziś

Z istniejących budowli Leandro Marconiego zobaczyć możemy wiele stojących nadal... choć niektóre z nich, zniszczone w czasie wojny, zostały tylko częściowo odrestaurowane. W Pałacyku Wilhelma Ellisa Raua w Warszawie, w Alejach Ujazdowskich 27, znajduje się obecnie siedziba Ambasady Szwajcarii. W Pałacu Sobańskich w Warszawie, w Alejach Ujazdowskich 13, znajduje się Klub Polskiej Rady Biznesu. W Pałacu Konstantego Zamoyskiego w Warszawie, przy ulicy Foksal 1/2/4, znajduje się siedziba Zarządu Głównego SARP. Historyczna siedziba Banku Handlowego znajduje się na rogu współczesnych ulic Traugutta i Czackiego (wówczas Berga i Włodzimierzowskiej). Biały Pałacyk na Frascati, także pałacyk Branickich-Lubomirskich znajduje się w Warszawie przy al. Na Skarpie 20/26 - obecnie jest tam siedziba Muzeum Ziemi PAN. Natomiast Pałac Tyszkiewiczów w Wace Trockiej (część Wilna, Litwa) jest obecnie siedzibą Królewskiego Związku Szlachty Litewskiej.

Zachęcamy, póki pogoda nie jest pełna słoty i jesiennego zimna, do spacerów i odwiedzenie tych ciekawych budowli projektu Leandro Marconiego. Warto przynajmniej tak wspomnieć tego wielkiego architekta.

PP

Początek historii Wielkiej Synagogi na ulicy Tłomackie sięga połowy XIX wieku. Została założona przez wyznawców judaizmu reformowanego, który uznawał, że Żydzi powinni asymilować się z miejscową ludnością. Dotychczas użytkowana przez to środowisko synagoga na ulicy Daniłowiczowskiej zaczęła być za mała dla powiększającej się gminy wiernych.

Długa droga do budowy synagogi

Pierwsze plany na nową synagogę pojawiły się już w 1860 roku. Długo musiały czekać na realizację, bowiem na przeszkodzie stawały względy proceduralne. Każda z hipotetycznych działek stała zbyt blisko świątyń chrześcijańskich, a prawo zabraniało stawiania synagogi w pobliżu co najmniej 170 metrów od cerkwi.

Odpowiednią lokalizację udało się odnaleźć dopiero w 1872 roku. Była nią parcel przy ulicy Tłomackie, która swą nazwą wzięła od jednej z jurydyk otaczających przedrozbiorową Warszawę. Przeprowadzono dwa konkursy architektoniczne na budowę synagogi, ale żaden z nich nie wyłonił ostatecznego projektu świątyni. Niezależnie od jego wyników jako architekta synagogi wybrano Leandro Marconiego.

Budowa rozpoczęła się 14 maja 1876 roku, a uroczyste otwarcie nastąpiło nieco ponad dwa lata później. Rabin Izaak Cylkow wygłosił wtedy w języku polskim okolicznościową mowę, w której nawoływał do tolerancji religijnej. Wśród przywitanych gości był generał-gubernator warszawski Paweł Kotzebue, przez co przemowa w języku polskim nabrała charakteru manifestu.

Zobacz: o Wielkiej Synagodze na Tłomackiem mówi prof. Dariusz Stola:

Imponująca świątynia

Składki na budowę świątyni zbierała nawet ludność chrześcijańska. Inicjatorzy przedsięwzięcia byli w końcu znani ze swojego asymilacyjnego podejścia i uczestnictwa we współtworzeniu polskiej kultury narodowej. Koszt budowy przekroczył zakładane szacunki o 50 tysięcy rubli.

Fasada budynku przypominała nieco Pałac na Wodzie w Łazienkach Królewskich. Synagoga miała trzy nawy, a w jej konstrukcji zastosowano nowatorską konstrukcję żeliwną. Przed wejściem dominował klasycystyczny portyk kolumny, charakterystyczny dla polskich dworków szlacheckich. Sama budowla łączyła w sobie styl renesansu i klasycyzmu. Budynek górował nad okolicą i był widoczny nawet z oddali, a zwłaszcza jego kopuła, która wyglądem przypominała koronę.

Świątynia była kunsztownie wykończona i nie obyła się bez nowoczesnych instalacji, takich jak centralne ogrzewanie oraz oświetlenie gazowe. W środku znajdowała się kopia Arki Przymierza, wykonana z drzewa cedrowego sprowadzonego z Libanu. Ufundowała ją wpływowa bankierska rodzina Natansonów.

Ważne miejsce dla polskich Żydów

Wielka Synagoga była najbardziej reprezentacyjną z synagog w Warszawie. Mogła pomieścić 2200 osób, po 1150 na dole oraz 1050 na galerii, przeznaczonej dla kobiet. Nabożeństwa uświetniał śpiew chóru i gra organów.

W ciągu zaledwie 65 lat istnienia Wielkiej Synagogi powstały wokół niej skwery oraz gmach Głównej Biblioteki Judaistycznej. Była ważnym miejscem dla Żydów, którzy utożsamiali się z polskością.

W dwudziestoleciu międzywojennym w synagodze na Tłomackiem były odprawiane nabożeństwa z okazji polskich rocznic narodowych, takich jak 3 maja, rocznica powstania styczniowego czy 11 listopada. Świątynia była kojarzona z reformowanym odłamem judaizmu, a wielu z ortodoksyjnych Żydów omijało ją szerokim łukiem i uważało za niekoszerną.

Wysadzona przez Stroopa

Wybuch II wojny światowej przyniósł zniszczenia, dokonane przez niemieckich żołnierzy. Synagoga została zdewastowana, a w 1942 roku zamieniono ją na skład mebli, które systematycznie rabowano z getta warszawskiego. 13 maja 1943 roku nastąpił ostatni dzień jej istnienia. Została wysadzona osobiście przez Jurgena Stroopa, co miało symbolizować stłumienie powstania w getcie warszawskim i ostateczną eksterminację Żydów w Warszawie.

Obecnie na miejscu Wielkiej Synagogi stoi tak zwany Błękitny Wieżowiec. Znajduje się w nim niewielka żydowska sala modlitwy, która upamiętnia stojącą tam wcześniej świątynię.

Z budynku przetrwały jednak pewne drobne fragmenty. To między innymi pozostałości po dwóch kolumnach, które są przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym oraz drobne elementy wyposażenia synagogi.

sa

31 sierpnia 1944 roku, w czasie walk Powstania Warszawskiego, całkowitemu zniszczeniu uległ pasaż Simonsa.

Budowa pasażu Simonsa, anonsowanego jeszcze w warszawskiej prasie jako "bazar", rozpoczęła się w 1900 roku. Pomysłodawcą miejsca, które miałoby w sobie skupiać drobnotowarowy handel był pochodzący z Niemiec Albert Simons, który wcześniej prowadził fabrykę galanterii metalowej oraz wytwórnię kamieni szmerglowych i szlifierskich. Postanowił jednak zmienić specjalizację i czerpać zyski z wynajmu powierzchni handlowej.

Handel kwitł pełną parą

Dom handlowy zostały otwarty w 1903 roku. Pasaż składał się z czterech pięciopiętrowych skrzydeł biegnących wzdłuż Długiej i Nalewek. Front budowli wyróżniał się szerokimi otworami okiennymi i licznymi szyldami. Zrezygnowano z większego zdobienia fasady, co w porównaniu z gęstym oszkleniem zbliżało go nieco stylem do modernizmu, dopiero co kiełkującego w architekturze.

Budynek był nowoczesny nie tylko z zewnątrz, ale również i w środku. Był wyposażony w prąd elektryczny, siedem wind i ognioodporne żelbetonowe stropy. Na wyższych piętrach znajdowały się składy towarów, z kolei na niższych odbywał się handel.

Pasaż Simonsa był ważnym miejscem dla żydowskich mieszkańców Warszawy. Znajdował się w nim teatr miniatur, który odtwarzał żydowski folklor. Siedzibę w budynku miał także warszawski klub funkcjonującego na całym świecie syjonistycznego ruchu sportowego Makabi. Z kolei amatorzy kuchni żydowskiej mogli udać się do wykwintnej restauracji Herszfinkla, która serwowała wyborne specjały. Dużą popularnością cieszyła się także sprzedaż kapeluszy, tanich dodatków krawieckich, wyrobów pasmanteryjnych, odzieży i tkanin.

Tragiczne chwile w Powstaniu Warszawskim

Pasaż Simonsa został brutalnie dotknięty przez II wojnę światową. Już we wrześniu 1939 roku spadły na niego niemieckie bomby. Najgorsze nadeszło wraz z wybuchem Powstania Warszawskiego, kiedy został obsadzony przez żołnierzy ze batalionu "Chrobry". Niemcy nie byli w stanie go zdobyć.

– Były to codzienne walki z wrogiem. Niemcy atakowali, wdzierali się na piętra pasażu Simonsa, mieli przewagę ogniową zwykle. Myśmy w nocy starali się ich stamtąd wykurzać, zresztą z różnym skutkiem. Ale w zasadzie mimo tej ciężkiej nawały ogniowej udało nam się pasaż do końca sierpnia utrzymać – wspominał powstaniec Jerzy Peltz.

Po dniach ciężkich walk Niemcy postanowili zlikwidować polski opór za pomocą ciężkiego bombardowania, które przeprowadzono nad ranem 31 sierpnia 1944 roku. Powstańcy w tym czasie odpoczywali po całonocnej straży na pryczach w piwnicach pasażu.

– My byliśmy pogrążeni w głębokim śnie. Bombardowanie obudziło nas, ja pamiętam, że zeskoczyłem z pryczy, było ciemno i usiłowałem sięgnąć po zapałki. W tym czasie nastąpiła nowa eksplozja i straciłem przytomność. Kiedy się ocknąłem nie było już piwnicy i prycz, leżałem po prostu w głębokim leju – opowiadał Jerzy Peltz.

Cudem ocalony powstaniec ujrzał niemal księżycowy krajobraz. – Wszystko było zawalone, olbrzymie kawały żelazobetonowych słupów sterczały ze wszystkich stron i nikłe światełko dochodziło z góry. Miałem przysypane ręce i nogi. Dzięki natychmiastowej pomocy, już po pół godzinie szczęśliwie się wydostałem. Miałem wyjątkowe szczęście, dlatego że z plutonu "Śmiałka" liczącego czterdzieści osób nie ocalał właściwie nikt – powiedział Jerzy Peltz w audycji Polskiego Radia z 1983 roku.

Resztki wypalonych murów pasażu Simonsa stały przez kilka lat po zakończeniu wojny niczym ponury pomnik. Jeszcze w 1947 spod jego gruzów ekshumowano 99 ciał. W 2017 roku prywatny inwestor planował zbudować na jego miejscu apartamentowiec. Przeciwko temu zaprotestował Związek Powstańców Warszawskich, który spodziewał się, że pod ziemią spoczywa reszta powstańców. W trakcie przeprowadzonej tamtego roku ekshumacji nie odnaleziono jednak ludzkich szczątków.

sa

Jako Naczelny Wódz Piłsudski wielokrotnie odwiedzał siedzibę Sztabu Generalnego, która mieściła się w Pałacu Saskim, zwłaszcza w przełomowych dniach wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Jednak do gmachu przy placu Saskim na stałe wprowadził się dopiero po objęciu funkcji Szefa Sztabu Generalnego i Przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej – 17 grudnia 1922 roku.

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Niewielkie mieszkanko służbowe szefa sztabu, przyległe do gabinetu, znajdowało się na pierwszym piętrze, w lewym skrzydle Pałacu Saskiego, od strony Ogrodu Saskiego. Niewiele wiadomo o tym, ile czasu Piłsudski spędzał w mieszkaniu służbowym. Marszałek był jednak pracoholikiem i słynął z tego, że pracy poświęcał wiele godzin. Pewien ogląd na lata spędzone w Pałacu Saskim mogą dać też nawyki Piłsudskiego w czasach po przewrocie majowym - Marszałek praktycznie mieszkał w siedzibie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Być może podobnie było w przypadku mieszkania w Pałacu Saskim.

Józef Piłsudski z oficerami na placu Saskim. Z lewej widoczne wejście do nieistniejącego dziś soboru Aleksandra Newskiego. Fot.: NAC

W tym czasie rodzina Piłsudskich zajmowała także mieszkanie przy ul. Koszykowej 70. W skromnej kwaterze w Pałacu Saskim nie było miejsca dla żony Aleksandry i dwóch córek: czteroletniej Wandy i dwuletniej Jadwigi. Piłsudscy przeprowadzili się tutaj z Belwederu, zajmowanego przez Marszałka w latach, gdy był on Naczelnikiem Państwa i przeznaczonego na siedzibę prezydenta RP. Mieszkanie na Koszykowej było własnością Aleksandry Piłsudskiej. 

Komendant opuścił pałac 28 maja 1923 roku, na dwa dni przed dymisją z funkcji. Powodem rezygnacji było powołanie rządu Wincentego Witosa. W skład nowego gabinetu wchodziły osoby reprezentujące środowiska, które Marszałek uznawał za ponoszące polityczną odpowiedzialność za zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza 16 grudnia 1922 roku. Piłsudski przeprowadził się wówczas do przygotowanego dla niego dworku Milusin w Sulejówku.

Niedługo po opuszczeniu Pałacu Saskiego Piłsudski wygłosił przemówienie w hotelu "Bristol". W pierwszych słowach wspomniał czas spędzony w Pałacu Saskim.

"Długi czas pracowałem na Saskim placu, gdzie, przechadzając się po wielkim gabinecie, rzucałem raz po raz okiem na ciemne, szare widoki Warszawy. I zawsze widziałem jakieś dziwne rzeczy – szarą płachtę, otaczającą jakąś dziwną postać. Naprzód szedł koń. Koń idący ku słońcu, przerywający parkan, za nim na czworakach pełznącą postać ludzką" mówił Marszałek. 

Piłsudski odnosił się w ten sposób do montażu przed arkadami pałacu pomnika Józefa Poniatowskiego. Ceremonia odsłonięcia monumentu, na której obecny był m.in. Piłsudski, miała miejsce 3 maja 1923 roku. 

Uroczystość odsłonięcia pomnika Józefa Poniatowskiego. Widoczni m.in. Józef Piłsudski i Ferdinand Foch. Fot.: Polona.pl/dp

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

Bartłomiej Makowski 

Początkowo plany nazistów zakładały przemienienie stolicy Polski w niewielkie miasteczko dla niemieckich elit ("Die neue Deutsche Stadt Warchau"). Zburzone miały być zabytki i ślady dorobku kultury polskiej. Realizację tych założeń, znanych jako "Plan Pabsta" rozpoczęto już pierwszego września, gdy na Warszawę spadły pierwsze niemieckie bomby.

- Na planie lokacji niemieckiej nie miał prawa istnieć zamek królewski jako świadectwo majestatu Rzeczypospolitej. Natomiast pozostać miało stare miasto, które uważano za niemieckie. Ślady takiego wybierania celów bombardowania widzimy już we wrześniu 1939 roku - stwierdził w audycji Polskiego Radia historyk prof. Wojciech Fałkowski.  

W czasie nalotów i walk o miasto we wrześniu 1939 roku zniszczeniu uległo 10 proc. zabudowań miejskich stolicy. Po wybuchu wojny między III Rzeszą a ZSRR okupowana przez Niemców Warszawa stała się celem także nalotów sowieckich samolotów. Między czerwcem 1941 roku a majem 1943 roku Rosjanie kilkukrotnie zrzucali bomby na stolicę Polski. Choć oficjalnie ich celem był węzły komunikacyjne mnóstwo pocisków spadało na domy mieszkalne, raniąc i zabijając wiele osób.

Ruiny Starego Miasta w Warszawie. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Dwa powstania i rozkaz Hitlera

Kolejnych zniszczeń w Warszawie Niemcy dokonali w 1943 roku podczas tłumienia powstania w getcie, które wybuchło 19 kwietnia tego roku. Młodzi żydowscy powstańcy stawiali opór okupantowi do 16 maja. Tego dnia Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackie, a następnie zrównali z ziemią całe getto. Straty poniesione wówczas przez Warszawę dotyczyły kolejnych 15 proc. zabudowań miejskich.

Czytaj także:

Mordechaj Anielewicz. Jego imię jedni wymawiali z czcią, inni ze strachem

Wielka Synagoga na Tłomackiem. Jedyna taka świątynia w przedwojennej Warszawie

W toku wojny i porażek ponoszonych przez Niemców na froncie wschodnim plany dotyczące przeznaczenia Warszawy uległy zmianie. Już nie chciano przerobić jej na niemieckie miasteczko - miała zniknąć z powierzchni ziemi.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

6 lutego 1944 roku Adolf Hitler zarządził: "Warszawa musi zostać zburzona, gdy tylko nadarzy się ku temu sposobność". Ta nadarzyła się kilka tygodni później w momencie wybuchu Powstania Warszawskiego. W czasie zaciętych walk, które trwały od 1 sierpnia do 2 października 1944 roku, zniszczeniu uległo 25 proc. budynków stolicy. Nie był to jednak koniec niemieckiego barbarzyństwa. 

Zniszczenie miasta symbolu

Niemcy największych zniszczeń Warszawy dokonali już po upadku powstania i wysiedleniu stamtąd większości pozostałej przy życiu ludności.  

- Po kapitulacji powstania, przez cały październik, listopad, grudzień i początek stycznia trwało zorganizowane, zaplanowane i konsekwentnie realizowane niszczenie substancji miasta - mówił w audycji "Naukowy zawrót głowy" prof. Wojciech Fałkowski.  

Przed przystąpieniem do skrupulatnego wyburzania budynków, Niemcy zajmowali się grabieżą dobytku pozostawionego przez mieszkańców miasta. Meble, dzieła sztuki i uznane za wartościowe wyposażenie warszawskich mieszkań przez całą jesień 1944 roku były transportowane na terytorium Niemiec. Według różnych źródeł z Warszawy w kierunku zachodnim odjechało od 26 do ponad 40 tys. wagonów kolejowych wypełnionych skradzionymi dobrami.  

Po całkowitym ogołoceniu budynki były niszczone jeden po drugim. Podpalaniem i wyburzaniem zajmowały się specjalne oddziały takie, jak pomocnicza policyjna formacja saperska Technische Notchilfe. Jej członkowie mieli już doświadczenie w niszczeniu warszawskich zabudowań, ponieważ rok wcześniej uczestniczyli w wyburzaniu pozostałości po getcie.  

Przez ponad trzy miesiące po powstaniu zniszczonych zostało tysiące budynków, ze szczególnym uwzględnieniem polskich dóbr kultury. Niemcy robili to świadomie i cynicznie.  

- Została wysłana grupa saperów z miotaczami ognia, którzy metodycznie i wielokrotnie przez kilka dni podpalali Bibliotekę Ordynacji Zamoyskich z najlepszymi zbiorami Biblioteki Narodowej, po to, żeby ją spalić - opowiadał historyk.  

Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Archiwum Akt Nowych, pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, warszawska katedra, Pałac Bruhla i Pałac Saski to tylko niektóre zabytki, które Niemcy wysadzili pod koniec 1944 roku. Należy podkreślić, że robili to, mimo że akt kapitulacyjny powstania mówił o tym, że dobra kultury miały zostać zachowane.

Ruiny Pałacu Saskiego. Fot. NAC

Czytaj także:

Obrócone w popiół. Straty bibliotek Warszawy w wyniku niemieckiej okupacji

Ograbieni z przyszłości. Jak wyglądałaby Polska, gdyby nie II wojna światowa

- Trzeba jasno powiedzieć, że nie było żadnego uzasadnienia wojskowego tego działania. To było narzucone rozkazem Hitlera i chęcią zniszczenia Warszawy jako miasta symbolu. Miasta, które przedstawiało wielkość Polski, które nie uległo okupantowi - kontynuował prof. Wojciech Fałkowski.  

Do stycznia 1945 roku Niemcy zniszczyli 30 proc. zabudowań miejskich polskiej stolicy. Łącznie od początku II wojny światowej Warszawa została zniszczona w ponad 80 proc.  

"W 100 proc. zostały zniszczone dworce kolejowe, mosty, infrastruktura telefoniczna i lotnicza. W ponad 90 proc. Niemcy zdewastowali obiekty kultury, budynki zabytkowe, w tym sakralne, szpitale i ośrodki opieki zdrowotnej, budynki przemysłowe, infrastrukturę kolejową i nawet oświetlenie ulic stolicy (98,5 proc.)" - czytamy w "Raporcie o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945".

"Zagłada miasta"

Jeszcze straszniejsze od zniszczeń materialnych, był straty ludzkie, które poniosła Warszawa. W 1939 roku stolica była największym polskim miastem zamieszkałym przez niemal 1,3 mln ludzi. Większość z nich nie dożyła końca wojny. Zgodnie z najnowszymi wyliczeniami ekspertów, zawartymi w "Raporcie..." do 1945 roku śmierć poniosło około 700 tys. warszawiaków.

Podczas działań zbrojnych we wrześniu 1939 roku zginęło 20 tys. osób, ponad 30 tys. zginęło w egzekucjach, niemal 100 tys. zmarło w obozach zagłady lub podczas robót przymusowych.

Powstanie Warszawie kosztowało życie 16 tys. żołnierzy i 150 tys. zamordowanych przez hitlerowców cywilów. Niemcy zgładzili także niemal wszystkich spośród 400 tys. warszawskich Żydów.  

- To była zagłada miasta i zagłada narodu - stwierdził prof. Wojciech Fałkowski. 

Około 550 tys. mieszkańców, którzy przeżyli Powstanie Warszawskie, zostało umieszczonych przez Niemców w obozie przejściowym w Pruszkowie. Część z nich trafiła do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. 

- To, że dziś Warszawa żyje, jest kwitnącym, szybko rozwijającym się miastem, a my jako naród nie tylko to przetrwaliśmy, ale ciągle tworzymy dobra kultury, jest rzeczą, która niezmiennie napawa mnie wielką radością i optymizmem - podsumował prof. Wojciech Fałkowski.

***

Raport ws. strat poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej został przedstawiony 1 września 2022 roku na Zamku Królewskim w Warszawie. Z dokumentu wynika, że suma strat materialnych to 797 mld 398 mln zł. Straty w dobrach kultury i dziełach sztuki w wyniku działań wojennych i okupacji wyniosły około 19 mld 310 mln zł. W wyniku wojny oraz przesunięcia granic państwo polskie w ciągu siedmiu lat utraciło ok. 11,2 mln obywateli. Ogólna kwota strat Polski wynosi 6 bln 220 mld 609 mln zł, co w przeliczeniu daje 1 bln 532 mld 170 mln dolarów.

th