13 listopada 1806 roku w Wilnie urodziła się Emilia Plater – szlachcianka walcząca w powstaniu listopadowym.

Kilka lat później jej rodzice rozstali się i wyjechała z matką do należącego do krewnych majątku Liksna koło Dyneburga (obecna Łotwa), gdzie wychowywała się i kształciła wspólnie z dwoma kuzynami. Interesowała się literaturą i historią, pisała wiersze, a także jeździła konno, ćwiczyła fechtunek i polowała. Odbyła również liczne podróże po terenie dzisiejszej Polski, Litwy i Białorusi.

Patriotka w każdym calu

Z pobudek patriotycznych odrzuciła oświadczyny zamożnego rosyjskiego inżyniera. W 1830 roku ciężko przeżyła śmierć matki. Na wieść o wybuchu powstania nawoływała do podjęcia walki na Litwie, ale – jako kobietę – odsunięto ją od decyzji.

Po uzyskaniu obietnicy wsparcia od adeptów miejscowej szkoły podchorążych w Dyneburgu, gdzie kształcili się jej dwaj krewniacy, opracowała plan zdobycia miasta. Szansa powstała, gdy w marcu 1831 roku oddział Juliusza Grużewskiego pokonał Rosjan stacjonujących w miejscowości Rosienie, co stało się sygnałem do powstania na Litwie.

W przebraniu mężczyzny

Plater obcięła włosy i uzbrojona, w męskim stroju, razem z przyjaciółką Marią Prószyńską, utworzyła kilkusetosobowy oddział powstańczy, w skład którego weszli strzelcy, kawalerzyści i kosynierzy. W drodze do Dyneburga zbierała kolejnych ochotników i stoczyła kilka zwycięskich potyczek z siłami rosyjskimi. Jednak wobec przewagi przeciwnika, nie zdecydowała się na atak na miasto, a jej zdziesiątkowany oddział dołączył do formacji powstańczej dowodzonej przez jej krewnego. Sama Emilia zaczęła cieszyć się sympatią i szacunkiem żołnierzy, którzy docenili jej waleczność.

Wiosną 1831 roku Plater dołączyła koło Poniewieża do formacji wolnych strzelców wiłkomierskich w oddziale Karola Załuskiego i wraz z nimi wkroczyła do Wiłkomierza, gdzie poznała nową towarzyszkę walk powstańczych Marię Raszanowiczównę. Wspólnie uczestniczyły w potyczkach pod Mejszagołą i Garbielowem, gdzie gen. Dezydery Chłapowski przyznał Emilii honorowy stopień kapitana. Jego decyzją otrzymała także dowództwo 1. kompanii 1. Pułku Piechoty Litewskiej.

Jej oddział walczył m.in. o Kowno, a sama Plater odznaczyła się niezwykłą walecznością, broniąc eskortowanych oddziałów zaopatrzenia armii powstańczej. Kiedy dowodzący także jej grupą gen. Chłapowski podjął decyzję o rezygnacji z dalszej walki, Plater zdecydowała się na dołączenie do sił powstańczych w rejonie Warszawy.

Emilia Plater, źr. Wikipedia/domena publiczna

"Śmierć pułkownika"

Wspólnie z krewnym Cezarym Platerem i Raszanowiczówną przedzierała się lasami w przebraniu chłopskim, jednak podróż okazała się dla niej zbyt wyczerpująca i chora Emilia musiała zatrzymać się pod przybranym nazwiskiem Korawińska w Justianowie (pow. sejneński) w dworku Abłamowiczów, gdzie ją leczono. Kuracja jednak nie pomogła i Emilia Plater zmarła 23 grudnia 1831. Jej ciało spoczęło na leżącym na ziemiach Abłamowiczów cmentarzu w Kopciowie (dzisiejsza Litwa). Grób zachował się do dzisiaj.

Emilia Plater stała się symbolem patriotyzmu i walki o niepodległość oraz bohaterką poematów. Adam Mickiewicz uwiecznił jej postać w wierszu "Śmierć pułkownika". Plater jest także patronką wielu szkół i ulic w całym kraju. W okresie międzywojennym jej podobizna znalazła się na banknotach 20-złotowych.

mk/im

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku grupa młodych wojskowych z tajnego Sprzysiężenia Wysockiego wszczęła bunt w Szkole Podchorążych w warszawskich Łazienkach Królewskich. Po kilku godzinach walki spiskowcy opanowali Warszawę. Tak, 193 lata temu, rozpoczęło się Powstanie Listopadowe.

Sprzysiężenie zagrożone dekonspiracją

Spiskowcy mieli plan jedynie na pierwsze kilka godzin powstania. Zakładali bowiem, że bez zastanowienia poprze ich armia Królestwa Polskiego wraz z doświadczonymi dowódcami, którzy staną na czele powstania.

– Ogromnym kłopotem od samego początku był brak dowódcy. Młodzi byli wychowani w  tradycyjnym społeczeństwie, w którym wymagało się, żeby młodzież słuchała starszych. Jeśli powstanie ma być narodowe, to w takim razie dowództwo powinni sprawować ludzie obdarzeni autorytetem – mówił prof. Andrzej Fabianowski w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Sezon na Dwójkę". – Młodym zabrakło odwagi i determinacji, aby wziąć sprawy w swoje ręce.

Jak się miało okazać, wydarzenia nie potoczyły się zgodnie z tymi założeniami. Elity wojskowe i polityczne Królestwa Polskiego sprzeciwiały się powstaniu, ponieważ uważały, że wojna z Rosją jest skazana na klęskę.

Piotr Wysocki, Józef Zaliwski, ani żaden inny przywódca Sprzysiężenia nie mógł jednak już dłużej zwlekać i dopracować plan wybuchu powstania. Doszły ich wieści, że kilka dni wcześniej spisek został zdekonspirowany, a wszyscy członkowie organizacji niebawem zostaną aresztowani. Krążyły także plotki, że polskie wojsko może zostać użyte do stłumienia powstania w Belgii, co przekreśliłoby szanse na zrealizowanie planu o zbrojnym zrywie.

Zawiódł sygnał do ataku

Data rozpoczęcia powstania została wyznaczona na wieczór 29 listopada 1830 roku. Spiskowcy utworzyli trzy grupy, które równocześnie miały zaatakować Rosjan. Pierwsza znajdowała się w Szkole Podchorążych w Łazienkach Królewskich. Razem z nią współpracowali cywilni konspiratorzy, w znacznej mierze studenci Uniwersytetu Warszawskiego, których celem było wtargnięcie do Belwederu i zamordowanie carskiego brata, wielkiego księcia Konstantego.

W centrum miasta znajdowała się druga grupa, która miała zdobyć Arsenał i uzbroić lud warszawski, a do zadania trzeciej należało opanowanie mostów na Wiśle i zajęcie Pragi. Spiskowcy liczyli także na wsparcie polskich jednostek niewtajemniczonych w konspiracyjne plany. W Warszawie stacjonowało wówczas dziesięć tysięcy polskich żołnierzy i zaledwie sześć tysięcy rosyjskich.

Znakiem do rozpoczęcia akcji miał być pożar browaru na Solcu. Pogoda jednak nie sprzyjała zabawie z ogniem. Padał deszcz, a płomienie zostały szybko ugaszone przez straż pożarną. Zabrakło sygnału, co przełożyło się na brak koordynacji pomiędzy spiskowcami.

Rycina przedstawiająca atak na Belweder. Wikimedia Commons/domena publiczna

Strzały w Belwederze

Kiedy wybiła godzina do rozpoczęcia ataku Piotr Wysocki, który był dowódcą grupy łazienkowskiej, nie wiedział czy pozostałe oddziały spiskowców ruszyły do boju. Postanowił jednak zaryzykować i wydał rozkaz cywilnym konspiratorom do ataku na Belweder.

– Po krótkiej utarczce ze strażą zabito i zraniono paru dostojników z otoczenia Konstantego. Jemu samemu udało się jednak ukryć, a potem schronić wśród wiernych sobie oddziałów rosyjskich – mówił prof. Andrzej Szwarc w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski – XIX wiek".

Wielki książę Konstanty zbiegł do karczmy na Wierzbnie, z której obserwował dalsze wydarzenia nocy listopadowej. W tym samym czasie Wysocki wbiegł do sal lekcyjnych w Szkole Podchorążych w Ogrodzie Łazienkowskim i krzyknął: "Polacy! Wybiła godzina zemsty. Dziś umrzeć lub zwyciężyć potrzeba! Idźmy, a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogów".

Wśród uczniów wybuchła euforia. Została im wydana broń i na czele Wysockiego ruszyli przeciwko znajdującym się nieopodal koszarom carskich ułanów. Do Łazienek nie dotarły jednak spodziewane posiłki polskich żołnierzy i podchorążowie zostali odparci przez rosyjskich żołnierzy. Wysocki pojął, że dwie pozostałe grupy powstańców nie zdołały zaskoczyć Rosjan w mieście i szansa na opanowanie Warszawy wymyka się z rąk spiskowców.

"Starcie belwederczyków z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach ", obraz Wojciecha Kossaka. Wikimedia Commons/domena publiczna

– Kilkudziesięciu uczestników spisku wyruszyło z Łazienek i maszerowało w kierunku Starego Miasta, bijąc w bębny i wzywając mieszkańców do przyłączenia się. W zamożnych dzielnicach, przez które przechodzili, nie udzielono im jednak poparcia. Nadaremnie też prosili kilku wyższych dowódców polskich, których napotkali na trasie swego pochodu, aby ci objęli dowództwo powstania. Przeciwnie, usiłowali przeciwstawić się buntowi. Zostali zatem zabici – powiedział prof. Andrzej Szwarc.

Zdobycie Arsenału

Wskutek opieszałości Józefa Zaliwskiego, który dowodził oddziałem spiskowców w mieście, nie udało się wykorzystać elementu zaskoczenia i wziąć w niewolę rosyjski garnizon. Tymczasem zaangażowany w spisek 4 pułk piechoty wyruszył w stronę Arsenału na ulicy Długiej, w którym znajdowało się kilkadziesiąt tysięcy sztuk broni. Jego opanowanie mogło przesądzić o powodzeniu powstania.

Do polskich żołnierzy tłumnie dołączyli rzemieślnicy i wyrobnicy ze Starego i Nowego Miasta. O 20.00 pod Arsenałem rozpoczęła się krwawa bitwa, która zakończyła się odparciem Rosjan.

– Słabo przygotowane powstanie uratował lud Warszawy. Uboższa ludność cierpiała z powodu nieurodzajów, które nawiedziły Królestwo Polskie w 1830 roku oraz ponosiła skutki twardej polityki finansowej księcia Lubeckiego – mówił prof. Andrzej Szwarc w audycji Polskiego Radia z 2004 roku. – Żywiołowo odpowiedziała zatem na powstańcze hasła.

Powstańcy zaopatrzyli lud Warszawy w broń zgromadzoną w Arsenale. Pod Warszawą wciąż przebywał wielki książę Konstanty, który dysponował znacznymi siłami i mógł przypuścić szturm na miasto. Miał jednak w pamięci obraz niedawnych starć miejskich w trakcie rewolucji we Francji i Belgii i zrezygnował z ryzykownej walki ze zrewoltowanym ludem warszawskim. Spiskowcy wykorzystali okazję i nad ranem 30 listopada 1830 roku całkowicie opanowali Warszawę.

Losy Powstania Listopadowego zostały uratowane, a niechętne mu elity Królestwa Polskiego musiały zmierzyć się z kłopotem, sprawionym przez objętych romantyczną gorączką młodych spiskowców.

sa/im

Mochnacki był jednym z najaktywniejszych przedlistopadowych konspiratorów w Warszawie. Wraz z bratem należał do sprzysiężenia Piotra Wysockiego. W pamiętną noc z 29 na 30 listopada 1830 roku ten powstańczy trybun ogłosił na Rynku Starego miasta rozpoczęcie zrywu i to on poderwał lud stolicy do szturmu na Arsenał.

Powstanie listopadowe – klęska na własne życzenie

"Warstwy posiadające Królestwa nigdy nie przebaczyły Mochnackiemu zbrodni poruszenia i uzbrojenia pospólstwa. Szlacheccy pamiętnikarze ze zgrozą opisują, jak »diabłu podobny« młody potwór w czarnej rozwianej pelerynie i czarnym płaskim cylinderku uwijał się na czarnym koniu wśród mas plebejskich Starego Miasta i Powiśla, podjudzając je do ataku na śródmieście" pisał Marian Brandys w "Końcu świata szwoleżerów”.

Odtąd ten młody, bo liczący zaledwie 27 lat, radykał nazywany będzie "polskim Robespierrem". Jeśli warszawskie zachowawcze elity, z ministrem skarbu księciem Franciszkiem Druckim-Lubeckim na czele, bały się wówczas czegoś bardziej od Moskali, to byli to nieprzewidywalni rewolucjoniści, a za takiego postrzegany był Mochnacki. Dlatego zaraz po wybuchu powstania kontrolę nad stolicą przejęło środowisko konserwatywno-ugodowe.

Ale Mochnacki nie miał zamiaru dać za wygraną. Jego środowisko powołało do życia Towarzystwo Patriotyczne. Przewodniczącym okrzyknięto Joachima Lelewela. Klub miał poparcie tłumu i trzeba było liczyć się z jego zdaniem. Ulica wrzała, ostudzić ją mogło tylko wprowadzenie do rządu członków TP. Wśród nich był Mochnacki.

Ksawery Drucki-Lubecki – wierny carowi, oddany Polsce

"Tegoż dnia (2 grudnia – przyp. red.), a raczej tej nocy, Mochnacki, zasiadłszy na kanapie z ks. Lubeckim, kilka godzin rozmawiali, a kiedy mieliśmy się na spoczynek udawać i gdy (Mochnacki) już opuścił radę, ks. Adam (Czartoryski) spytał się Lubeckiego: »Nad czym tak długo radziliście?« Na co ks. Lubecki odpowiedział: »Z tego wszystkiego, com od Mochnackiego słyszał, powziąłem przekonanie, iż ma zamiar mnie powiesić«" odnotował pamiętnikarz Leon Dembowski.

Haki na trybuna

Młody rewolucjonista nie cieszył się sukcesem długo. Dał się wymanewrować. Wkrótce ukonstytuował się Rząd Tymczasowy, w którym nie było już miejsca dla przedstawicieli klubowiczów Mochnackiego. To był cios dla patrioty-radykała, który zdawał sobie sprawę, że ugodowa postawa rządu i nowo wybranego dyktatora powstania, gen. Józefa Chłopickiego, to prosta droga ku klęsce sprawy narodowej. Co gorsza za zbyt radykalnego uznali go też dotychczasowi sprzymierzeńcy z Towarzystwa Patriotycznego, z Lelewelem na czele.

Gwoździem do trumny politycznych aspiracji Mochnackiego było ujawnienie i rozpowszechnienie przez jego przeciwników najbardziej wstydliwego i kompromitującego dokumentu w życiorysie trybuna. Mowa o manifeście, który Mochnacki złożył carskim władzom, gdy za udział w konspiracyjnym stowarzyszeniu studentów trafił do więzienia.

- W więzieniu, bo został na skutek denuncjacji aresztowany, złożył memoriał, w którym poucza władze carskie jak postępować z młodzieżą, by oderwać ją od patriotyzmu. Moim zdaniem był to element gry, którą prowadził z władzami carskimi, bo w tym dokumencie on parodiuje już wprowadzone rozwiązania. Ani jedna osoba nie została na podstawie jego zeznań aresztowana – wskazywał pisarz i reportażysta historyczny Dionizy Sidorski w audycji Elizy Bojarskiej pt. "Dziejopis powstania listopadowego - Maurycy Mochnacki".

Dla opinii publicznej nieszkodliwość dokumentu nie miała żadnego znaczenia. Mochnacki był w tej chwili skompromitowany.

Ostatnią desperacką próbę ratowania rewolucji podjął, podrywając do szturmu na siedzibę rządu dawnych współspiskowców podchorążych. Ale i tutaj na drodze stanął mu dotychczasowy sojusznik Piotr Wysocki. Karta obróciła się na niekorzyść "polskiego Robespierre’a", lud warszawski, pod wpływem plotki głoszącej, że Mochnacki nastaje na życie Chłopickiego, gotów był powiesić tego samego człowieka, którego jeszcze kilka dni temu nosił na rękach. Przed gniewem ulicy ratowali go… członkowie Rządu Tymczasowego. Znienawidzony przez Mochnackiego Ksawery Drucki-Lubecki miał przywitać zdanego na swoją łaskę i niełaskę trybuna znamiennymi słowami: "Oj, niebezpiecznie, panie Mochnacki, tak wysoko latać".

Na wewnętrznej banicji 

- W czasie powstania władze, mając dosyć jego wystąpień, podburzania ludu do niezbyt uporządkowanego działania, chciały się go pozbyć. Wysłano go na Wołyń z pozorną misją, dokąd zresztą nie dotarł – mówił dr Jan Sałkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Mochnacki ruszył na tę misję z polecenia prezesa rządu narodowego Adama Jerzego Czartoryskiego. Towarzyszył mu adiutant dyktatora Chłopickiego. Oficjalnym celem wyprawy było wybadanie możliwości rozszerzenia powstania na wschodnie ziemie przedrozbiorowej Rzeczpospolitej. Sam "polski Robespierre" zdawał sobie jednak sprawę, że misja to właściwie wewnętrzna banicja.

Mochnacki nie mógł odmówić, sam wystawił się niejako na ochotnika, pisząc pod koniec grudnia 1830 roku w artykule "Jak rozumieć powstanie polskie?": "Powstaną za naszym przykładem jak my uciśnieni, jak my rozżaleni, jak my nieszczęśliwi bracia i współziomkowie nasi na Litwie, na Wołyniu, na Podolu, na Ukrainie".

Ostatecznie bazą swojej operacji Mochnacki uczynił Lublin. Wraz z jego przyjazdem zaktywizowały się tutejsze środowiska radykalne. Trybun insurekcji widząc podatny grunt, znów zaczął agitować przeciwko dyktaturze Chłopickiego. I znów się przeliczył. Powtórzył się scenariusz warszawski z początku insurekcji. I tym razem Mochnacki musiał salwować się ucieczką.

Mieczem i piórem

Gdy wraz z detronizacją cara Mikołaja jako króla Polski 25 stycznia 1831 powstanie przerodziło się w wojnę polsko-rosyjską, Mochnacki uznał, że jego miejsce jest w szeregach wojska. Walczył jako prosty szeregowy w bitwie o Olszynkę Grochowską, gdzie został ranny. Kulom nie kłaniał się podczas bitwy pod Wawrem. Z dalszej walki wyeliminowały go dopiero rany, które odniósł w bitwie pod Ostrołęką 26 maja, już jako oficer. Za męstwo na polu bitwy został uhonorowany Virtutti Militari.

Bitwa pod Olszynką Grochowską – odepchnąć Rosjan od stolicy

"Polski Robespierre" nie przestał publikować. Na łamach wydawanego wówczas przez grupę swoich współpracowników pisma "Nowa Polska" Mochnacki wciąż optował za rozszerzeniem powstania na ziemie zabrane. Urągał na sejmokrację, przez którą – jego zdaniem – upaść może sprawa narodowa.

Co najistotniejsze, wychodząc z pozycji niepodległościowych, proponował wprowadzenie aktem rewolucyjnym zmian społecznych. Postulował nobilitowanie (a co za tym idzie, włączenie do wspólnoty narodowej) wszystkich, którzy z bronią w ręku staną w obronie ojczyzny – wliczając w to mieszczan, a przede wszystkim włościan.

"Kruk oko wydziobał"

Gdy po klęsce pod Ostrołęką szansa na powodzenie powstania spadła, ale sytuacja nie była jeszcze beznadziejna, Mochnacki związał się politycznie z gen. Janem Krukowieckim. Towarzystwo Patriotyczne wiązało nadzieje z postacią Krukowieckiego. Stronnictwo miało zamiar wykorzystać jego posłuch w armii, by następnie samodzielnie - już bez udziału dowódcy - przejąć władzę. Rzecz w tym, że dokładnie tak samo traktował Krukowiecki radykałów. I był od nich skuteczniejszy. Towarzystwo Patriotyczne, mając nadzieję na rządy u boku generała, zainspirowało rozruchy, które wybuchły 15 sierpnia 1831 roku. Rząd, w obawie przed zrewoltowanym tłumem, musiał salwować się ucieczką. Ale Krukowiecki, zamiast podzielić się władzą, rozpędził Towarzystwo Patriotyczne.

Czarne chmury zebrały się też nad samym Mochnackim. W czasie szturmu na Warszawę najbliższy współpracownik Krukowieckiego i zarazem najbardziej zajadły przeciwnik radykałów z Towarzystwa Patriotycznego gen. Wojciech Chrzanowski po tym, jak między nim i Mochnackim doszło do ostrej wymiany zdań, bezpardonowo nakazał odprowadzić "polskiego Robespierre’a" na szańce Woli, by tam "zginął od granatów nieprzyjacielskich". Ponoć Chrzanowski dodał przy tym, że "na takiego człowieka szkoda polskiej kuli". Jeszcze boleśniejsze musiało być dla Mochnackiego to, że gdy cudem uniknął śmierci z rąk nieprzyjaciela, rozstrzelać kazał go… sam Krukowiecki. Po raz kolejny okazało się (już co najmniej szósty raz podczas ostatnich 10 miesięcy), że "polski Robespierre" urodził się pod szczęśliwą gwiazdą, bo i z tej opresji zdołał się wywinąć.

Człowiek z wizją

Po upadku listopadowego zrywu Mochnacki zasilił szeregi Wielkiej Emigracji. Do kraju nie mógł wrócić już nigdy – powstrzymywał go przed tym zaocznie wydany przez carski sąd wyrok śmierci. Na emigracji Mochnacki napisał swoje, jak się okazało, najważniejsze dzieło polityczne: publicystyczno-kronikarskie, nieukończone "Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831"

- Mochnacki umieścił w tej książce powstanie w ciągu walk wyzwoleńczych, który jego zdaniem zaczynał się na konfederacji barskiej - oceniał historyk literatury prof. Stefan Treugutt w audycji Andrzeja Piotrowskiego "Sto książek - sto rozmów". - Energia jego jest skupiona intensywnie na sprawie odzyskania niepodległości. To sprawia, że książka o klęsce, o tym, jak ten wspaniały, udany zryw marnieje. W pierwszym tomie nawet klęski opisuje tak, że zaczynamy ufać, że naród to wspaniała rzecz, ba!, nawet ci generałowie, których on atakuje to też są patrioci, tylko zgrali swoją kartę i wyczerpali siły.

Na emigracji szybko ewoluowały jego poglądy polityczne. Przekraczając zaledwie trzydziestkę z radykała przeobraził się w zwolennika konserwatywnego księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, którego uznał za jedyną osobę cieszącą się wystarczającym autorytetem wśród swoich i możnych tego świata, by dalej prowadzić sprawę narodową. W życiu Mochnackiego wszystko pędziło znacznie szybciej niż u innych; zupełnie jakby zdawał sobie sprawę, że nie ma wiele czasu na tym świecie – zmarł bowiem młodo, mając zaledwie 33 lata, 21 grudnia 1834 roku.

Adam Jerzy Czartoryski. Król, którego nie było

Choć dzieje udziału Maurycego Mochnackiego w powstaniu listopadowym po nocy z 29 na 30 listopada stanowią niemal nieprzerwany ciąg porażek, to nie na sukcesach politycznych zasadza się jego wielkość i znaczenie. Z perspektywy czasu widać, że poglądy Mochnackiego, choć były najbardziej radykalne na tle całego ruchu powstańczego, niosły jednocześnie największe szanse na uratowanie sprawy narodowej.

- Był jednym z niewielu, którzy wiedzieli, w jaki sposób zapobiec nieszczęściu upadku sprawy narodowej i widział przyszłość. Wszystkie jego prognostyki się spełniały. Rzecz w tym, że nie miał narzędzi, by temu nieszczęściu zapobiec – oceniał prof. Jerzy Łojek na antenie Polskiego Radia. - Problem również w tym, że gdy opinia publiczna przyznawała mu rację, on głosił już poglądy, do których ludzie dopiero dojrzewali i byli mu przeciwni.

Bartłomiej Makowski 

O godzinie 18. podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach i wyprowadził kadetów pod pomnik Jana III Sobieskiego. Ruszyli na Belweder, w którym urzędował Wielki Książę Konstanty, syn Piotra I, gubernator wojskowy Królestwa Polskiego. Chcieli dokonać zamachu na znienawidzonego namiestnika cara. Ten jednak zdołał uciec.

Piotr Wysocki - inicjator powstania listopadowego

– Gdyby powstanie rozwinęło się dynamicznie od razu i jego dyktatorzy nie czekali na odpowiedź Rosji, może wszystko potoczyłoby się inaczej – mówił o możliwym scenariuszu powstania historyk prof. Jerzy Skowronek, gość Andrzeja Sowy w audycji "Historia na opak".

Zmarnowana szansa

1 grudnia 1830 roku na czele Towarzystwa Patriotycznego, domagającego się rozpoczęcia działań wojennych przeciwko armii rosyjskiej na terenie Królestwa, stanął Joachim Lelewel. Później doszło do powstania Rządu Tymczasowego, którego prezesem został książę Adam Czartoryski. W Rosji rozpoczęły się negocjacje w sprawie polskiej.

Królestwo Kongresowe - pół-Polska pod carskim berłem

– Rosja była zaskoczona powstaniem – podkreślał prof. Jerzy Skowronek. – My czekaliśmy aż dojdzie do kompromisu, w związku z czym nie wypadało walczyć.

Historycy uważają takie zachowawcze działanie za błąd. Do Petersburga został wysłany książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Tam miał domagać się od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, ale przede wszystkim natychmiastowego opuszczenia przez wojska rosyjskie terytorium Królestwa Polskiego. Misja księcia Druckiego-Lubeckiego nie powiodła się. Car wprowadził stan wojenny na ziemiach zabranych i kazał dowódcy wojskowemu Iwanowi Dybiczowi stłumić powstanie. Mimo to wciąż mieliśmy szansę na zwycięstwo.

– W początkach powstania my robiliśmy zdecydowanie mniej błędów, natomiast nie przewidywaliśmy, że Dybicz zrobi błędy tak kardynalne – tłumaczył prof. Jerzy Skowronek. – On poganiany przez cara, żeby szybko zlikwidować powstanie, prowadził swoją armię w kolumnach, które można było pobić od razu, we wstępnych bojach.

Gdyby powstanie nie upadło…

Dybicz obiecał carowi, że stłumi powstanie jednym uderzeniem rosyjskich wojsk. Nie przewidział, że powstanie listopadowe przekształci się w wojnę polsko-rosyjską, a upadnie dopiero 21 października 1831 roku. Największym zagrożeniem dla tego ruchu wyzwoleńczego nie była wcale ogromna armia rosyjska, a bierna postawa polskich dowódców. Dyktator powstania, Józef Chłopicki, po żądaniach cara w sprawie kapitulacji sił polskich, 17 stycznia 1831 roku, złożył rezygnację. Z kolei Adam Czartoryski był przeciwnikiem jakichkolwiek zmian oraz w ogóle samego powstania.

Jak zaznaczał w audycji dr Janusz Osica, w pierwszych starciach wojska polskie miały szansę rozgromić mającą ogromną przewagę liczebną armię rosyjską. Polami bitew były bowiem ogromne tereny na Kresach Wschodnich, gdzie ślady polskości wciąż były żywe. Powstańcy niestety nie uzyskali poparcia dla swych działań na arenie międzynarodowej. Po upadku zrywu narodowego nastąpiło ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego. Zniesiono polski sejm i samorządy, zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe, a 11 tysięcy ludzi, głównie inteligencji, opuściło kraj (tzw. Wielka Emigracja).

Co byłoby gdyby powstanie zakończyło się sukcesem? – Moim zdaniem stworzylibyśmy dobry konserwatywno-liberalny rząd, ale nie wiem, czy by sobie poradził z naciskiem własnej radykalnej opozycji – stwierdził prof. Skowronek.

mb/im