178 lat temu, 28 października 1845 roku urodził się Zygmunt Wróblewski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, w 1883 roku wraz z prof. Karolem Olszewskim dokonał pierwszego w dziejach skroplenia tlenu i azotu.

Posłuchaj audycji "Z ziemi polskiej" i "Kronika niezwykłych Polaków" poświęconych postaci Zygmunta Wróblewskiego.

Naukowiec i patriota

Zygmunt Wróblewski studiował w Kijowie. Przerwał naukę i wdał się w konspirację, przystąpił do powstania styczniowego. Udział w zrywie niepodległościowym przypłacił zsyłką na Sybir. Od 1863 do 1869 roku karczował lasy w Tomsku.

Po powrocie z Syberii wyjechał na studia do Berlina, doktorat zdobył na uniwersytecie w Monachium. Później przeniósł się do Paryża, gdzie uczestniczył w pracach francuskich naukowców, którzy starali się skroplić powietrze.  

Francuskie próby

- Próby skraplania gazów zwanych trwałymi, to znaczy takich, których nie udawało się skraplać, były prowadzone od początku wieku. Problem polegał na otrzymywaniu coraz niższych temperatur. Przodowała w tym grupa francuskich naukowców z Cailletetem na czele - wyjaśniał prof. Roman Mierzecki, gość Krzysztofa Michalskiego w audycji z cyklu "Z ziemi polskiej". - Uważamy, że ciecz jest skroplona, jeśli jest wyraźnie oddzielona od gazu, jeśli widoczny jest menisk oddzielający. Francuzom udało się uzyskać tylko mgiełkę.

Wróblewski powrócił do Krakowa. W 1880 roku został członkiem Akademii Umiejętności, dwa lata później objął katedrę fizyki. Z Paryża przywiózł ze sobą aparaturę Cailleteta.

- Zorganizował w Krakowie  nowoczesne laboratorium chemiczne, była to zresztą jedna z pierwszych instalacji elektrycznych w tym mieście – mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Wróblewski-Olszewski - zgrany duet

Przywiezioną z Paryża aparaturę udało mu się ulepszyć dzięki współpracy z innym profesorem fizyki i chemii, Karolem Olszewskim. Wraz z nim dokonał 5 kwietnia 1883 pierwszego na świecie skroplenia tlenu, zaś 13 kwietnia tego roku skroplili azot.

Po tym osiągnięciu drogi naukowców rozdzieliły się. Od jesieni 1883 roku pracowali już osobno. Wróblewski skupił się na modernizacji swojej katedry, miał nadzieję przekształcić prowincjonalną wówczas uczelnię w ośrodek badań fizyczno-chemicznych. Tej ambicji nie udało mu się spełnić.  

Śmierć w płomieniach

25 marca 1888 Zygmunt Wróblewski pracował wieczorem nad szkicami nowej aparatury naukowej. W pewnym momencie trącił ręką lampę naftową. Płonąca ciecz oblała profesora. Naukowiec wybiegł w palącym się ubraniu z gmachu, dopiero tam uratowali go studenci. Rozległe oparzenia stały się przyczyną śmierci Wróblewskiego. Zmarł w męczarniach 16 kwietnia 1888 roku.

bm

Józef Rotblat urodził się 115 lat temu, 4 listopada 1908 roku, w Warszawie. Był fizykiem, który współtworzył broń jądrową, ale po zakończeniu II wojny światowej działał na rzecz jej ograniczenia w ramach ruchu Pugwash.

Zaczynał jako elektromonter

Dorastał w rodzinie żydowskiego furmana na warszawskich Nowolipkach. W 1928 roku rozpoczął studia na Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, która przyjmowała bez zdanej matury. Józef Rotblat był wówczas elektromonterem po szkole rzemieślniczej, ale interesował się fizyką i pragnął pójść na studia. Wieczorowo uczęszczał na zajęcia, podczas gdy w ciągu dnia pracował jako elektryk.

– Przez 12 lat zrobił eksternistycznie maturę, magisterium oraz doktorat na Uniwersytecie Warszawskim. Był uparty, bardzo zdolny i spotykał odpowiednich ludzi na swojej drodze. To mu umożliwiło karierę – opowiadał Marek Górlikowski, autor książki "Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój", w audycji Michała Nowaka z cyklu "O wszystkim z kulturą".

Dzięki swojemu opiekunowi naukowemu, prof. Ludwikowi Wertensteinowi, zdobył stypendium w Liverpoolu, gdzie miał uczyć się od fizyka światowej sławy Jamesa Chadwicka. Wyruszył do Wielkiej Brytanii wiosną 1939 roku.

W sierpniu wrócił do Polski po swoją żonę, Tolę Rotblat. Wspominał, że nie była w stanie podróżować z powodu zapalenia wyrostka robaczkowego i pozostała w Warszawie. Zginęła w czasie wojny w niemieckim obozie zagłady w Bełżcu.

Z Nowolipek do Los Alamos

Jesienią 1939 roku skontaktował się z Jamesem Chadwickiem i przekazał mu, że skonstruowanie bomby atomowej jest możliwe i jest w zasięgu możliwości Niemiec. Uważał, że należy za wszelką cenę wyprzedzić III Rzeszę w atomowym wyścigu. Razem z brytyjskimi kolegami uczestniczył w pracach nad bronią jądrową.

W 1944 dołączył do amerykańsko-brytyjskiego zespołu naukowców pracujących nad bombą atomową w ramach programu "Manhattan" w laboratorium w Los Alamos. Prace badaczy trwały już od przeszło roku, ale Rotblat z początku nie był do nich dopuszczony z powodu polskiego obywatelstwa. Ostatecznie amerykański i brytyjski wywiad zgodziły się na jego udział jako kluczowego członka zespołu, pomimo tego, że nie zgodził się przyjąć obywatelstwa Wielkiej Brytanii.

– Był zwolennikiem przysłowia "chcesz mieć pokój, gotuj się do wojny". Postanowił, że poświęci się temu, żeby alianci pierwsi mieli broń jądrową. Chciał, żeby wojna się jak najszybciej zakończyła. Gdy dowiedział się, że Niemcy nie zdążą zbudować bomby, to natychmiast opuścił Los Alamos i projekt "Manhattan" – opowiadał Marek Górlikowski.

Rozstanie z Polską                   

Józef Rotblat przyjął brytyjskie obywatelstwo dopiero w 1946 roku. Jako obcokrajowiec mógł łatwiej ściągnąć rodzinę z Polski. Istniały obawy, że jego bliscy mogą zostać wykorzystani do zaszantażowania fizyka i nakłonienia go do pomocy w skonstruowaniu bomby atomowej dla Sowietów, a ponadto jego bliscy po tragicznych doświadczeniach Holokaustu chcieli opuścić ojczyznę.

– W 1957 roku przyjechał do Polski i zobaczył ruiny na Muranowie, na terenie dawnego getta. Nie miał do czego wracać. Komunizm też odgrywał istotną sprawę. Zetknął się z nim przed wojną i zobaczył, że to ideologia, która nie pozwala myśleć, tylko wykonywać odgórne polecenia. To było dla niego nie do przyjęcia, był wolnym człowiekiem i chciał być niezależny – mówił Marek Górlikowski.

Działacz ruchu Pugwash

Niebezpieczeństwo związane z bronią atomową skłoniło go do porzucenia pracy naukowej nad teoretyczną fizyką jądrową.

– W styczniu 1945 roku opuścił projekt "Manhattan" z powodu niesłusznych oskarżeń o szpiegostwo. Zrzucono bomby atomowe Hiroszimę i Nagasaki, co było szokiem dla Rotblata. Następnie naukowiec dowiedział się, że jego ukochana żona została zamordowana przez Niemców w Bełżcu. Te trzy sprawy spowodowały, że doznał czegoś w rodzaju załamania psychicznego i zobaczył, że musi zmienić swoje życie – opowiadał Marek Górlikowski w audycji Polskiego Radia.

W 1957 roku wraz z filozofem i matematykiem Bertrandem Russelem był inicjatorem konferencji w Pugwash, która zapoczątkowała ruch na rzecz ograniczenia rozwoju broni jądrowej.

Wraz z Pugwash w 1995 roku dostał pokojową nagrodę Nobla za "wysiłki na rzecz umniejszenia roli odgrywanej przez broń jądrową w polityce międzynarodowej i, w dłuższej perspektywie, do wyeliminowania takiej broni". Na życzenie Józefa Rotblata ceremonię wręczenia nagrody uświetnił Polonez As-dur op. 53 Fryderyka Chopina.

– Mam wrażenie, że nam się udało i dzięki pewnej działalności ruchu Pugwash skończył się wyścig atomowy, który trwał przez 40 lat. Zadanie nie jest skończone, dopóki broń jądrowa istnieje w arsenałach kilku państw, zawsze istnieje niebezpieczeństwo jej użycia. Uważamy, że jedyną możliwością ocalenia cywilizacji jest pozbycie się broni jądrowej – powiedział w Polskim Radiu po przyznaniu nagrody.

Posłuchaj wypowiedzi Józefa Rotblata.

Po 1945 roku zajmował się nie tylko działalnością pokojową, ale również medycyną nuklearną w uniwersytecie medycznym przy szpitalu św. Bartłomieja w Londynie. Prowadził badania m.in. nad leczeniem komórek rakowych.

Zmarł 31 sierpnia 2005 roku w Londynie.

sa

Skrót nowego pierwiastka to "Po", a jego liczba atomowa – 84. Jest on radioaktywnym metalem i znajduje się w grupie pierwiastków chemicznych, które nie mają żadnego trwałego izotopu. Jak dowodzi Stephen J. Hawkes polon nie jest półmetalem, jak się błędnie klasyfikuje, jako że wykazuje typowe właściwości metalu. Polon określany jest też jako silnie radioaktywny srebrzystoszary metal.

W tym samym roku, nieco później, słynne małżeństwo odkryło także kolejny radioaktywny pierwiastek - "Rad", którego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "radium" oznaczającego "promień" i zapisywana jest jako "Ra". Jego liczba atomowa wynosi 88 i choć ma 33 izotopy, to wszystkie są niestabilne. Taką samą liczbę niestabilnych izotopów ma polon. Rad w naturalnym środowisku występuje w skorupie ziemskiej w rudach uranu, a w formie czystej jest srebrzystym i lśniącym miękkim metalem. Odkrycie radu zostało umieszczone w sprawozdaniu Francuskiej Akademii Nauk z datą 26 grudnia 1898 roku.

Biografowie odnotowują fakt, że nazwę pierwszemu pierwiastkowi nadała sama Maria Skłodowska-Curie i uczyniła to na cześć Polski, która w owym czasie znajdowała się pod zaborami. Jedną z motywacji było nagłośnienie na arenie międzynarodowej sprawy odzyskania przez Polskę niepodległości. Nazwa tego pierwiastka i rozgłos związany z jego odkryciem miały niejako promieniować w stosunkach międzynarodowych.

Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie tak rozpoczyna jej biografię: "Urodziła się w Warszawie, przy ul. Freta 16, dnia 7 listopada 1867roku. Matka, Bronisława z domu Boguska, pochodziła ze szlacheckiej rodziny herbu Topór, była nauczycielką i właścicielką pensji dla dziewcząt, przy ul. Freta 16. Ojciec, Władysław Skłodowski herbu Dołęga, uczył fizyki i matematyki w szkołach średnich. Oprócz najmłodszej Marii państwo Skłodowscy mieli jeszcze czworo dzieci. (…) Od roku 1878 dzieci wychowuje ojciec, ponieważ Bronisława umiera na gruźlicę płuc. W rodzinie kultywowane są tradycje patriotyczne, najpierw romantyczne, potem pozytywistyczne. Młodzi Skłodowscy wzrastają wychowywani na poezji A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Z. Krasińskiego. Potem wzorami ideowymi Marii będą E. Orzeszkowa, B. Prus, A. Świętochowski oraz pozytywistyczna praca organiczna i praca u podstaw".

Dla wykształcenia odpowiedniej postawy wobec wiedzy, właściwych nawyków badawczych i dążenia do celu niezwykle istotny był okres nauki Marii Skłodowskiej. Kroniki informują, że:

"W roku 1884 Maria Skłodowska zapisuje się w Warszawie na kursy nielegalnej uczelni- Uniwersytetu Latającego, którego program obejmował głównie nauki przyrodnicze i społeczne. Na wykłady będzie uczęszczać powtórnie, jeszcze w roku 1889. Młoda Maria jest osobą wszechstronnie uzdolnioną; zna pięć języków, interesuje się socjologią, psychologią, naukami ścisłymi, dobrze rysuje. Wybiera jednak nauki ścisłe, marzy o studiach na paryskiej Sorbonie. Wyjazdy na studia za granicę były koniecznością dla ówczesnych dziewcząt ponieważ żaden uniwersytet w podzielonej na zabory Polsce nie przyjmował kobiet.

Niestety, ojciec nie posiada wystarczających finansów dla zabezpieczenia studiów dwóm najstarszym córkom. Dlatego też najpierw do Paryża jedzie starsza siostra Bronisława by studiować medycynę. Maria musi czekać na swój wymarzony wyjazd... po pięciu latach „w listopadzie 1891 r. spełniają się jej marzenia. Wyjeżdża do Paryża i zapisuje się na wydział matematyczno-przyrodniczy Sorbony. Jest jedną z nielicznych dziewcząt na tym ścisłym kierunku".

Madame Marie Sklodowska-Curie

Dla późniejszych odkryć niezwykle ważną datą był rok 1894, w którym poznaje Piotra Curie, świetnie zapowiadającego się fizyka francuskiego. Zafascynowani sobą, swoją wiedzą, umiejętnościami i sposobem dążenia do celu – tu słynna niezłomność i wytrwałość w pracy polskiej badaczki – już po kilku miesiącach decydują się na ślub w 1895 roku. Jak podają kroniki Maria "nie wyrzeknie się jednak nigdy polskich korzeni, polskiego pochodzenia, swojej ojczyzny ani nazwiska. Będzie podpisywać się francuskim zwyczajem: Madame Pierre Curie, Madame Marie Curie, Madame Curie-Skłodowska. Na dyplomie noblowskim z roku 1903 kiedy to otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki wraz Piotrem Curie i Henrykiem Becquerelem, figuruje jako Marie Curie, ale w roku 1911, kiedy samodzielnie otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie chemii, dyplom wypisany jest na nazwisko Marie Sklodowska-Curie".

Okres ten, pełen przeżyć i ciężkiej pracy opisywany jest w "Autobiografii" wydanej w 1959 roku przez PWN (oryginał – "Autobiographical notes Marie Curie", New York 1923). Czytamy tam: "Wielkie, wzniosłe cele rodziły nieprzeciętną odwagę, wyrażającą się w śmiałych planach: n a u k a, nauka w Paryżu. Takie ma plany osiemnastoletnia dziewczyna. Decyduje się na matematykę i fizykę. Decyduje się przełamać bariery na drodze kobiety do nauki. (…) W 1891 r. dwudziestoczteroletnia cudzoziemka przyjeżdża do Paryża. Trudne warunki materialne znajdują sobie rekompensatę w poczuciu wielkiej swobody, w otwarciu się wielkiej szansy, wielkiego spełnienia. Sorbona – bastion wiedzy zastrzeżony dotąd prawie wyłącznie dla mężczyzn. Jeśli nawet były trudności, to zostały chwalebnie pokonane: licencjat z fizyki z pierwszą lokatą (1893) i z matematyki z drugą lokatą (1894)".

Przełomowy okazał się właśnie rok 1894 – "spotkanie z Piotrem Curie. Już wtedy wiedza jako środek w sprawie narodowej, społecznej staje się coraz wyraźniej celem, choć nigdy nie stanie się ona celem w sobie: zawsze pozostanie dla Marii środkiem (…) na realizację celów nie tylko jednego narodu, nie tylko dwóch narodów, ale celów ludzkich".

Po ślubie małżeństwo ze zdwojoną siła przystępuje do analizy dotychczasowych osiągnięć nauki i własnych badań odkrywczych. „W 1897 r. spotkanie intelektualne z wynikami badań Becquerela. Zaczęła się wielka przygoda życia osobistego i życia NAUKI. Nie, nie przygoda, ale wielki trud i wielkie poświęcenie. Pojawia się świadomość roli ścisłego pomiaru. Przychodzi sukces w postaci POLONU – doniosły krok w rozwoju nauki, wielkie świadectwo żywego uczucia dla Polski, skąd Maria przywiozła do Paryża wielką motywację trudu i poświęcenia. Praca w niezwykle trudnych warunkach przyniosła poczucie szczęścia: "w tej nędznej, starej szopie przeżyliśmy najlepsze i najszczęśliwsze nasze lata, poświęcając całe dnie pracy" - napisała Maria.

Muzeum tak opisuje te fakty: "Państwo Curie pracują razem w laboratorium przerobionym ze starej szopy, użyczonym im przez władze Szkoły Fizyki i Chemii Przemysłowej, w której pracuje Piotr. Maria wybiera temat pracy doktorskiej, która dotyczyć będzie promieniowania uranu badanego wcześniej przez H. Becquerela. W lipcu 1898 r. odkrywają pierwszy pierwiastek promieniotwórczy, nazwany na cześć ojczyzny Marii – polonem, w grudniu zaś informują świat o odkryciu radu. Zaczyna się nowa era, świat oszalał, rad staje się cudownym lekiem, jak informują reklamy przedłuża młodość, zapewnia długie życie. Uczeni, którzy nie opatentowali odkrycia, zajmują się dalszym badaniem jego właściwości, próbują otrzymać go w stanie czystym, stoją zupełnie z dala od tego radowego szaleństwa".

O Marii Skłodowskiej-Curie wystarczy powiedzieć jedno zdanie, by uzmysłowić sobie kim była dla nauki, dla Polski i dla świata: "Fizyczka i chemiczka, pierwsza osoba dwukrotnie uhonorowana Nagrodą Nobla, pierwsza osoba nagrodzona w dwóch różnych dziedzinach nauk ścisłych, pierwsza kobieta-noblistka w dziedzinie chemii; pierwsza kobieta-wykładowczyni na paryskiej Sorbonie, pierwsza kobieta pochowana w paryskim Panteonie".

PP

12 września 1897 roku urodziła się w Paryżu Irène Joliot-Curie, pierwsza córka Marii Skłodowskiej-Curie i Pierre'a Curie, a zarazem jedyna, która poszła w ślady rodziców. Była fizykiem i chemikiem, prowadziła badania nad promieniotwórczością i reakcjami jądrowymi. Za naukowe osiągnięcia wspólnie z mężem Frédérikiem Joliot-Curie otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii.

Dziecko ze spółdzielni

Piotr Curie. W cieniu żony

Siedem lat później, 6 grudnia 1904 roku przyszła na świat jej siostra Denise-Ève. Niedługo potem wydarzyła się rodzinna tragedia. 19 kwietnia 1906 roku ojciec dziewczynek - fizyk Pierre Curie - zginął pod kołami wozu konnego. Tylko starsza z sióstr go zapamiętała. Ich matka, słynna Maria Skłodowska-Curie, przeżywszy żałobę, rozpoczęła życie samotnego rodzica, który jednak nie przestał być naukowcem.

Gdy Irène miała 9 lat, Maria Curie dokonała dwóch ważnych odkryć. Po pierwsze: jej starsza córka była wybitnie uzdolniona matematycznie, po drugie: żadna ze szkół nie była w stanie sprostać tym uzdolnieniom. Wszystkie były na zbyt niskim poziomie. Dlatego wraz z grupą zaprzyjaźnionych naukowców zorganizowała edukacyjną spółdzielnię, by nawzajem nauczać w prywatnych domach swoje dzieci poza systemem. Irène spędziła w tym środowisku dwa lata.

Reżim nauczania był tak ścisły, że 13-letnia dziewczyna miała codzienne lekcje nawet podczas wakacji spędzonych u ciotki Bronisławy w Polsce. Późniejsza ścieżka edukacyjna Irène Curie obejmowała także profesjonalne instytucje, w tym Sorbonę, ale można przypuszczać, że to właśnie tamto domowe nauczanie stało się podwaliną późniejszych naukowych osiągnięć genialnego dziecka. Zanim jednak pojawił się pierwszy sukces, na Irène czekały jeszcze doświadczenia wojenne oraz miłość.

Romans radioaktywny

Polon miał promieniować nazwą nadaną na cześć Polski

Wybuch I wojny światowej przerwał jej studia na Sorbonie. Irène Curie wyruszyła na front u boku swej matki, która od 1916 roku jeździła peugeotem po polach bitew z mobilnym punktem rentgenowskim, którym robiła prześwietlenia rannym żołnierzom. Irène była jej asystentką, a potem w Belgii prowadziła szkolenia rentgenologiczne dla miejscowych lekarzy. Za tę działalność otrzymała wojskowy medal.

Po wojnie Irène Curie dokończyła studia. Pracowała w laboratorium swej matki m.in. nad właściwościami polonu, radioaktywnego pierwiastka odkrytego przez jej rodziców w 1898 roku. Polonowi poświęciła swój doktorat, który obroniła w 1925 roku. W laboratorium poznała także młodego naukowca Frédérika Joliot, który zaczął pracę jako asystent Marii Skłodowskiej-Curie. Irène miała go wprowadzić w tajniki badań radiochemicznych. Wspólna praca doprowadziła najpierw do ślubu, a później do jednego z najważniejszych odkryć chemicznych XX wieku, za które w 1935 roku małżeństwo Joliot-Curie dostało nagrodę Nobla.

Wcześniej było ich sześcioro. Kim są polscy nobliści?

Zakochani naukowcy kontynuowali wcześniejsze badania samej Irène, która ponadto otrzymała oryginalny spadek po zmarłej w 1934 roku matce - dużą porcję polonu. Doświadczenia duetu Joliot-Curie doprowadziły do odkrycia sztucznej promieniotwórczości, która - po dziesiątkach lat kolejnych badań - jest dziś jednym z elementów terapii nowotworowej.

Przy okazji Irène i Frédéric mogli także odkryć neutron i pozyton, cząstki elementarne przewidywane teoretycznie już od kilkunastu lat, jednak niewłaściwie zinterpretowali niektóre wyniki swoich badań. Zainspirował się nimi za to angielski fizyk James Chadwick, który za odkrycie neutronu dostał nagrodę Nobla z fizyki w tym samym roku, w którym małżeństwo Joliot-Curie otrzymało wyróżnienie w dziedzinie chemii.

Antyfaszystka w klubie ju-jitsu

Odkrycie polonu zmieniło świat. Maria Skłodowska-Curie prekursorką radioterapii

Irène i Frédéric Joliot-Curie z przerażeniem obserwowali rozwój faszyzmu w Europie, który w latach 30. zyskiwał coraz większe wpływy polityczne. Oboje mieli poglądy lewicowe, co potwierdzili w 1934 roku zapisując się do socjalistycznej partii SFIO. Rok później wstąpili do antyfaszystowskiej komisji intelektualistów. W związku z groźbą wojny na pewien czas zaprzestali publikowania wyników swojej pracy w obawie, że mogłyby posłużyć do celów wojskowych.

W 1936 roku Irène Joliot-Curie weszła w skład rządu francuskiego jako podsekretarz stanu do spraw badań naukowych. Podczas II wojny chorowała na gruźlicę i leczyła się w Szwajcarii, robiąc jednak ryzykowne wypady do Francji, gdzie jej mąż był poszukiwany przez Niemców w związku ze swym zaangażowaniem w działalność ruchu oporu.

Po wojnie, obok pracy naukowej, Irène i Frédéric Joliot-Curie nie ustawali w aktywności politycznej. Wciąż wierni ideom socjalizmu, nie ukrywali poparcia dla nowego porządku w Europie Wschodniej. Byli jednymi z gwiazd Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu w 1948 roku i który miał przekonać świat o dobrych zamiarach komunistów oraz zagrożeniach pochodzących od zachodnich imperialistów.

Poza zajęciami intelektualnymi Irène Joliot-Curie interesowała się także sportem. Zaskakujący może być fakt, że propagowała dalekowschodnie sztuki walki. W 1936 r. wspólnie z dziennikarzem Charlesem Faroux otworzyła w Paryżu klub pod nazwą "Jiu-jitsu Club de France", w którym nauczano tej tradycyjnej japońskiej techniki walki wręcz.

Dynastia

Do pewnego momentu każdy w tej rodzinie, kto zajmował się chemią, umierał przedwcześnie. Nie licząc śmiertelnego wypadku Pierre'a Curie, na choroby wynikłe z ekspozycji na promieniowanie radioaktywne zmarła Maria Skłodowska-Curie (jako 66-latka), Irène Joliot-Curie (miała 58 lat) oraz Frédéric Joliot-Curie (także w wieku 58 lat). A przecież dowody w postaci pozostałych członków familii wyraźnie wskazują, że silny jest tam gen długowieczności.

Ève Curie Labouisse, młodsza siostra Irène, której nie ciągnęło do nauk ścisłych, przeżyła prawie 103 lata. Dzieci małżeństwa Joliot-Curie - Hélène (ur. 1927) i Pierre (ur. 1932) - żyją nadal. Oboje są naukowcami, a Hélène zajmuje się nawet fizyką jądrową. 19 września 2020 roku skończy 93 lata. Współczesna świadomość zagrożeń radioaktywnych sprawiła szczęśliwie, że wnuczka Marii Skłodowskiej nie była w swoim życiu tak bardzo wystawiona na promieniotwórczość, jak jej dziadkowie i rodzice.

Ciekawostką jest fakt, że Hélène wyszła za mąż za Michela Langevina, wnuka matematyka Paula Langevina. To z nim Maria Skłodowska miała romans już po śmierci Pierre'a Curie, co przerodziło się w głośny skandal na początku XX wieku. Najwyraźniej świat genialnych naukowców jest bardzo mały, skoro ich życie towarzyskie mieści się w tak nielicznym gronie osób. A przecież to ludzie, którzy sięgają gwiazd. Niektórzy całkiem dosłownie - Yves Langevin (ur. 1951), syn Hélène Joliot i Michela Langevina, prawnuk Marii Skłodowskiej-Curie, to uznany francuski astrofizyk i planetolog.

Irène Joliot-Curie zmarła w Paryżu 17 marca 1956 roku na białaczkę. Dwa lata później umarł Frédéric. Oboje pochowani są na podparyskim cmentarzu w Sceaux. Wraz z nimi leży ich zięć Michel Langevin (żył, podobnie jak teściowie, 58 lat). Na nagrobku pozostało jeszcze sporo miejsca na kolejne nazwiska.

Irène Joliot-Curie w laboratorium w 1927 roku. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

mc

Dziesięciogroszowe znaczki

W 1913 roku otwarto Pracownię Radiologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, której projekt opracowała Maria Skłodowska-Curie. Niedługo później badaczka postanowiła pójść o krok dalej i zaczęła mówić o przekształceniu pracowni w Instytut, w którym zajmowano by się nie tylko pracą naukową, lecz także badaniem chorych. Pomysł zaczerpnęła z Paryża, gdzie w 1914 roku wybudowano Instytut Radowy.

Do realizacji zamysłu polskiej noblistki przystąpiono w latach 20. W 1921 roku powstało Towarzystwo Instytutu Radowego - zalążek przyszłej placówki. Dwa lata później powołano do życia Komitet Daru Narodowego im. Marii Skłodowskiej-Curie, który miał się zająć urzeczywistnieniem projektu.  

Prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie Małgorzata Sobieszczak-Marciniak mówiła na antenie Polskiego Radia, że polski rząd – w przeciwieństwie do francuskiego – nie mógł sobie wówczas pozwolić na sfinansowanie budowy placówki. Stąd sukces Instytutu zależał wyłącznie od dobrej woli i hojności obywateli Rzeczypospolitej i amerykańskiej Polonii, którą zachęcał do składania datków Ignacy Paderewski.

- Zachowały się cegiełki, takie zwykłe małe znaczki, które można było kupić za 10 groszy. Przetrwały także dyplomy wpłat wynoszących na przykład tysiąc złotych. W swojej zamożności darczyńcy naprawdę bardzo się od siebie różnili – opowiadała Małgorzata Sobieszczak-Marciniak na antenie Polskiego Radia.

Potrzebną kwotę dość szybko udało się zebrać, dzięki czemu już 7 czerwca 1925 roku odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę Instytutu. W wydarzeniu uczestniczyła - przybyła z Paryża - Maria Skłodowska, prezydent Rzeczpospolitej Stanisław Wojciechowski, ambasador Republiki Francuskiej oraz tłumy mieszkańców Warszawy.

Prace nad budynkiem rozpoczęto pod koniec roku. Miał on stanąć na placu znajdującym się przy ulicy Wawelskiej. 

- Plany budowy Skłodowska sama konsultowała z architektami. Zadbała o to, żeby budynek miał odpowiednią przestrzeń i ogród. W nim do tej pory rośnie drzewo posadzone przez badaczkę – opowiadała Małgorzata Sobieszczak-Marciniak na antenie Polskiego Radia.

Liczne sukcesy i porażki

29 maja 1932 roku odbyła się ceremonia otwarcia placówki. Honorowym gościem uroczystości była Maria Skłodowska, która ofiarowała Instytutowi gram radu o wartości pół miliona ówczesnych złotych. Prócz badaczki w wydarzeniu wzięli również udział przedstawiciele najwyższej władzy państwowej Rzeczypospolitej oraz liczne grono osób związanych ze światem medycyny i nauki.

Pierwszym dyrektorem placówki został dr med. Franciszek Łukaszczyk – funkcję tę pełnił aż do swojej śmierci w 1956 roku. W momencie otwarcia Instytut dysponował pięcioma aparatami rentgenowskimi. Do końca 1933 roku do szpitala przyjęto na leczenie około siedmiuset osób. Co ciekawe, osoby niezamożne były albo całkowicie zwolnione z opłat za leczenie, albo otrzymywały na nie wysokie ulgi.

W kolejnych latach placówka była rozbudowywana – w 1936 roku otwarto Pracownię do Pomiarów Ciał Promieniotwórczych i Pracownię Fizyczną ze Wzorcownią Rentgenowską. Rozwój Instytutu zatrzymał wybuch II wojny światowej. 5 września 1939 roku dr Łukaszczyk zdecydował się przerwać leczenie radem – sprzęt ukrył, a cenny pierwiastek wywiózł do swojego podwarszawskiego domu letniskowego. Po kapitulacji stolicy placówka wznowiła działanie, chociaż Niemcy skonfiskowali część przywiezionego z powrotem przez dyrektora radu. Instytut przemianowano wówczas na Miejski Szpital Przeciwrakowy.

5 sierpnia 1944 roku naziści wypędzili personel medyczny i niewielką liczbę chorych ze szpitala. Budynek podpalono, a pozostałych chorych rozstrzelano. Odbudowę Instytutu rozpoczęto pod koniec 1945 roku, a jego pełną działalność wznowiono dwa lata później.

W latach 50. Instytut połączono z Instytutem Onkologii w Krakowie i Państwowym Instytutem Przeciwrakowym w Gliwicach, tworząc Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie. W 1984 roku placówkę przemianowano na Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie. Pod tą nazwą funkcjonuje ona po dziś dzień.

jb