11 lutego 1948 roku przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie rozpoczął się pokazowy proces członków Organizacji Polskiej i Narodowych Sił Zbrojnych. 

Narodowe Siły Zbrojne powstały, na mocy rozkazu płk Ignacego Oziewicza, we wrześniu 1942 roku. W szeregach tej organizacji wojskowej obozu narodowego znaleźli się początkowo żołnierze Związku Jaszczurczego i części oddziałów Narodowej Organizacji Wojskowej. Według szacunków historyków, w szczytowej fazie wojny, NSZ w sumie liczyły od 80 do 100 tysięcy żołnierzy. Ich celem była niepodległość Polski i odbudowa państwa polskiego z przedwojenną granicą na wschodzie.

Przeciw dwóm okupantom

– Dla oceny działań NSZ liczą się zasługi w walkach podjętych z jednym i z drugim okupantem, czyli Sowietami. To była formacja bardzo patriotyczna (…), a tych ludzi oskarżano o wszystkie możliwe przestępstwa: o mordowanie Żydów, mordowanie komunistów. To wszystko kłamstwo – mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji historycznej Polskiego Radia.

Pod koniec 1943 roku, gdy klęska Niemców stała się już tylko kwestią czasu, kierownictwo polityczne NSZ uznało Związek Sowiecki za głównego wroga Polski. Działalność formacji została skierowana przeciwko partyzantce komunistycznej.

 – To nie były działania wojenne, bo oddziały komunistyczne były zorganizowane w bandyckie grupy, które rabowały ludność cywilną. Przeciwko takim rabusiom, gwałcicielom i mordercom wystąpił oddział NSZ w starciu pod Borowem. Ujął rabunkową bandę komunistyczną i rozstrzelał z wyroku sądu polowego (…) Jeśli w polskim podziemiu ktoś przeciw komuś wyciągał broń, zawsze pierwsi byli to komuniści – przypominał prof. Paweł Wieczorkiewicz.

W komunistycznej Polsce przyznanie się do członkostwa w NSZ było niemal jednoznaczne z wyrokiem skazującym. W latach 1946-1948 odbyło się kilkanaście pokazowych procesów. Większość oskarżonych skazano na śmierć, część na wieloletnie więzienie. Jeden z ostatnich procesów rozpoczął się 11 lutego 1948 roku i trwał zaledwie 11 dni. Aresztowanych oskarżono między innymi o współpracę z Niemcami oraz "zbrodniczą działalność skierowaną przeciwko Polsce Ludowej".

Mordowani, prześladowani, wyklęci

Komunistyczny sąd skazał na śmierć ostatniego komendanta NSZ, podpułkownika Stanisława Kasznicę. Stracono go w mokotowskim więzieniu, 12 maja 1948 roku. Jego szczątki zostały w 2012 roku wydobyte z kwatery "Ł" na Powązkach Wojskowych i zidentyfikowane przez ekspertów Instytutu Pamięci Narodowej. W 1992 roku Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego uznał komunistyczny wyrok na Stanisława Kasznicę za nieważny. Sędziowie uznali, że prowadził on działalność, której celem była walka o niepodległą Polskę.

Ostatni żołnierze NSZ pozostawali w konspiracji do połowy lat 50., a jeszcze w latach 70. byli prześladowani przez władze PRL. "Żołnierze Wyklęci" zostali przez komunistów skazanymi na pogardę i zapomnienie. Dopiero po roku 90. zaczęto "odkłamywać" historię organizacji. W 2011 roku ustanowiono Narodowy Dzień Pamięci ''Żołnierzy Wyklętych", poświęcony żołnierzom zbrojnego podziemia antykomunistycznego.

Zobacz i posłuchaj, czym jest ojczyzna dla Bohdana Szuckiego ps. Artur, jednego z żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych:

mko

Antoni Szacki, pułkownik i dowódca Brygady Świętokrzyskiej NSZ, zmarł 2 lipca 1992 roku w Costa Mesa w Kalifornii. 

Kariera wojskowa

Przyszedł na świat 1 marca 1902 roku w Wilnie w rodzinie inteligenckiej. Jego ojciec wziął udział w rewolucji 1905 roku, za co cała rodzina została zesłana na Syberię. Przebywała tam do czasu śmierci ojca w 1910 roku. Następnie przeniosła się do Charkowa, gdzie Antoni skończył gimnazjum. Tam też przeżył rewolucję bolszewicką i I wojnę światową.

W 1919 roku przyjechał do Warszawy, gdzie wstąpił na ochotnika do wojska. Został przydzielony do 1 Pułku Ułanów Krechowieckich, w którym walczył podczas wojny polsko-bolszewickiej. Ciężko ranny dostał się do niewoli bolszewickiej, z której został uwolniony dopiero po podpisaniu pokoju ryskiego w 1921 roku.

W okresie międzywojennym Antoni Szacki podjął studia w Szkole Oficerskiej Piechoty w Warszawie. Jako kadet walczył po stronie rządowej podczas zamachu majowego w 1926 roku. Rok później został jednym z najlepszych absolwentów swojego szkolnego rocznika. Wtedy związał się obozem narodowym. Od 1927 roku służył w 76 Pułku Piechoty w Grodnie. W 1930 roku ożenił się z nauczycielką Zofią Chojecką. Od 1932  roku piastował stanowisko dowódcy kompanii rekruckiej. Do 1939 roku odpowiadał za szkolenie i wychowanie młodych żołnierzy.

II wojna światowa

W czasie kampanii wrześniowej walczył w Armii "Prusy". Kiedy Niemcy rozbili jednostkę, w której walczył, wycofywał się przez Uściłóg i Włodzimierz Wołyński do Łucka, gdzie 17 września  dowiedział się o wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski. Wtedy postanowił przedostać się do Lwowa, gdzie trafił do niewoli niemieckiej. Kilka dni po uwięzieniu udało mu się uciec. Udał się do rodziny swojej siostry, która mieszkała niedaleko Kielc. Przybrał wtedy fałszywą tożsamość i pracował jako ogrodnik.

Konspiracja

W 1940 roku został zaprzysiężony do Związku Jaszczurczego – podziemnej organizacji militarnej wywodzącej się z przedwojennego Obozu Narodowego-Radykalnego. Szacki przyjął wtedy pseudonim "Bohun". W ramach działalności konspiracyjnej prowadził tajne nauczanie z zakresu przedmiotów ścisłych dla młodzieży w wieku licealnym. Ponadto organizował zajęcia, na których przekazywał wiedzę na temat sztuki wojennej. W uznaniu za pracę, w 1942 roku dowództwo Związku Jaszczurczego mianowało Szackiego dowódcą Okręgu Wojskowego Kielecko-Radomskiego Związku Jaszczurczego.

Powstanie Narodowych Sił Zbrojnych

Rok 1942 rok przyniósł rozłam w podziemnym Stronnictwie Narodowym i jego zbrojnym przedłużeniu – Narodowej Organizacji Wojskowej. Zdecydowana większość żołnierzy postanowiła przejść do Armii Krajowej. Pozostali połączyli się ze Związkiem Jaszczurczym. Scalenie tych dwóch formacji doprowadziło do powstania we wrześniu 1942 roku Narodowych Sił Zbrojnych. "Bohun" został mianowany przez dowódcę Narodowych Sił Zbrojnych Ignacego Oziewicza Komendantem Okręgu Kielecko-Radomskiego. Pod rozkazami Szackiego znalazły się wszystkie oddziały podziemia narodowego operujące w tym terenie.

- "Bohun" był dowódcą Narodowych Sił Zbrojnych, czyli od samego początku konsekwentnie wyznawał koncepcję dwóch wrogów: Niemców i Sowietów. To wymagało od Szackiego odpowiedniego zachowania - mówił w audycji "Antoni Szacki" prof. Tomasz Panfil.

Wiosną 1944 roku na ziemię kielecką zaczęło przybywać coraz więcej partyzantów radzieckich. Pomiędzy nimi a oddziałami NSZ coraz częściej dochodziło do starć. W tym czasie "Bohun" otrzymał od Komendanta Głównego NSZ pułkownika Tadeusza Kurcyusza "Żegoty" rozkaz przejścia do ścisłej konspiracji. W opinii "Żegoty" decyzja była podyktowana tym, że okupacja w Polsce zmieniała się z niemieckiej na radziecką.

Brygada Świętokrzyska NSZ

Pomimo podjętych środków bezpieczeństwa z dnia na dzień coraz więcej żołnierzy NSZ na Kielecczyźnie zostawało zdekonspirowanych. Działania przeciwko tej formacji wzmogła także partyzantka radziecka. W obliczu tych problemów "Bohun" zarządził w sierpniu 1944 roku koncentrację wszystkich oddziałów podziemia narodowego działających na terenie V Okręgu NSZ. W ten sposób, 11 sierpnia 1944 roku w Lasocinie powstała Brygada Świętokrzyska NSZ, której dowódcą został Antoni Szacki. Pod jego rozkazami znalazło około 850 żołnierzy, w tym około 50 oficerów. Dowodzony przez niego oddział w lecie i jesienią 1944 roku stoczył wiele bitw przeciwko Wehrmachtowi, Armii Ludowej i oddziałom partyzantki radzieckiej.

- Szacki pokazał żelazną konsekwencję w trzymaniu na gruncie wojskowym linii politycznej, czyli prowadził walkę przeciwko Niemcom i Sowietom - dodał prof. Tomasz Panfil.

Wymarsz Brygady

"Bohun" zdając sobie sprawę z tego, że pozostanie w Polsce, w której coraz większe wpływy zdobywają komuniści, oznacza śmierć dla jego podkomendnych, zadecydował o wycofaniu się z Polski, by połączyć się z Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie pod dowództwem generała Władysława Andersa. Swój wymarsz Brygada Świętokrzyska rozpoczęła 13 stycznia 1945 roku, staczając po drodze potyczki z Niemcami. Podejmując na niektórych odcinkach taktyczną współpracę z Niemcami (nigdy ideologiczną i bojową), przez Śląsk dotarł do Czech.

- Brygada Świętokrzyska znalazła się w bardzo wąskiej przestrzeni pomiędzy cofającym się Wermachtem a nacierającą Armią Czerwoną - wyjaśnił prof. Tomasz Panfil. - Przebicie się siłą przez niemiecki front nie wchodziło w grę, gdyż oznaczało to pewną śmierć. W tym celu dowódcy NSZ zawarli swoisty rozejm, w którym Niemcy pozwolili przejść Brygadzie Świętokrzyskiej przez most na Odrze.

Na czym dokładnie polegało to porozumienie? Posłuchaj audycji "Antoni Szacki".

Wyzwolenie obozu w Holiszowie

Brygada Świętokrzyska zapisała piękną kartę w polskiej historii, wyzwalając 5 maja 1945 roku niemiecki obóz koncentracyjny dla kobiet w miejscowości Holiszów niedaleko Pilzna w Czechach. Większość uwolnionych więźniarek stanowiły Żydówki i Belgijki. Tam też Brygada połączyła się z wojskami amerykańskimi generała George'a Pattona. W uznaniu za uratowaniu życia kilkuset Polek oddział "Bohuna" został odznaczony amerykańskim odznaczeniem wojskowym – Indian Head.

We wrześniu 1945 roku Wielka Brytania odmówiła wcielenia Brygady do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wtedy też oddział został przekształcony w Kompanie Wartownicze w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec. "Bohun" został ich pierwszym dowódcą.

- Brygada Świętokrzyska uzyskała status siły alianckiej, czyli Amerykanie uznali Brygadę za siłę sprzymierzoną - wyjaśnił prof. Tomasz Panfil.

Na celowniku władz PRL

W 1946 roku po demobilizacji "Bohun" osiadł w Niemczech, gdzie zajął się rolnictwem. Trzy lata później przeniósł się do Francji, gdzie także prowadził gospodarstwo rolne. Pomimo tego, że mieszkał za granicą, był niewygodny dla władz PRL-u, które uważały go za nazistowskiego kolaboranta. We Francji posługiwał się nazwiskiem Antoni Skarbek.

W 1949 roku komunistyczne władze polskie rozpoczęły starania o ekstradycję Szackiego. Dzięki agentowi wywiadu, którego zainstalowano blisko Szackiego, udało się dokładnie namierzyć jego miejsce zamieszkania. Po blisko roku przygotowań Antoni Szacki został aresztowany przez francuskich żandarmów w swoim domu w sierpniu 1950 roku. Został osadzony w więzieniu w jednej celi z przestępcami kryminalnymi. Podczas przesłuchania przed prokuratorem konsekwentnie odrzucał zarzuty o kolaborację z Niemcami. W obecności polskiego tłumacza stwierdził, że "walczył tylko z bandytami i Rosjanami". Twierdził, że jego walka podczas II wojny światowej była przedłużeniem jego antykomunistycznej działalności, którą prowadził od 1920 roku, kiedy "jako żołnierz napatrzył się na to, co wyrabiają bolszewicy".

Proces przed sądem

Podczas sprawy przed sądem w Tuluzie, jako świadkowie zeznający na korzyść Szackiego wystąpiły uratowane przez jego oddział kobiety z obozu z Holiszowie, w tym Żydówki. Francuski obrońca w blisko godzinnym przemówieniu przybliżył działalność Brygady Świętokrzyskiej. Odczytał także list generała Stanisława Maczka, który bronił Szackiego. Ostatecznie, sąd odrzucił wniosek o ekstradycję i uniewinnił "Bohuna".

- Francuski sąd stwierdził, że Szacki nie podlega wydaniu, gdyż nie ma żadnych dowodów wskazujących na współpracę zbrojną z Niemcami. Nikt nie kwestionuje faktu, że miał taktyczne kontakty z Niemcami, służące do tego, żeby Brygada przeszła przez front - wyjaśnił prof. Tomasz Panfil.

Późniejsze lata

Szacki w 1955 roku opuścił Francję i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiadł w Kalifornii. Pracował tam jako ogrodnik na wielkich plantacjach róż. Aktywnie udzielał się w środowiskach polonijnych oraz utrzymał kontakty z innymi żołnierzami NSZ, którzy przyjechali po II wojnie światowej do USA. Pod koniec życia spisał swoje wspomnienia w książce "Byłem dowódcą Brygady Świętokrzyskiej". Zmarł 2 lipca 1992 roku w miejscowości Costa Mesa w Kalifornii.

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, Jan Żaryn "Taniec na linie, nad przepaścią: Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach 1945-1955", wyd. 2011; Władysław Weker "Próby ekstradycji Antoniego Szackiego, dowódcy Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych, z amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec w latach 1945-1949" [w:] Niepodległość i Pamięć nr 22/3 (51), wyd. 2015

"Biuletyn Informacyjny" po raz pierwszy ukazał się 5 listopada 1939 roku. Czasopismo było organem prasowym Polskiego Państwa Podziemnego, pismem konspiracyjnym kolejno Związku Walki Zbrojnej oraz Armii Krajowej. Do początku 1945 roku - kiedy zakończyło swoją działalność - ukazało się 317 numerów.

Skromne początki największego konspiracyjnego czasopisma

Pomysł założenia pisma podziemnego powstał w środowiskach tworzących zalążki konspiracji jesienią 1939 roku. Głównym pomysłodawcą był Aleksander Kamiński. Uważał, że dostarczenie rzetelnych informacji jest ważne jako jedna z form walki z okupantem. Chodziło o to, aby niwelować wpływ kłamliwej niemieckiej propagandy. Tym bardziej, że okupant zamknął polskie tytuły prasowe i powołał w ich miejsce podległą sobie prasę polskojęzyczną - tzw. gadzinówki.

Pierwszy numer wyszedł w liczbie zaledwie 90 egzemplarzy, a praca redaktorska do końca 1939 roku była prowadzona w warunkach konspiracyjnej improwizacji. Profesjonalizacja nastąpiła na początku 1940 roku, kiedy czasopismo znalazło się w ramach struktur organizacyjnych Związku Walki Zbrojnej.

Organ prasowy Polskiego Państwa Podziemnego

"Biuletyn Informacyjny" – w myśl swojej nazwy – publikował przede wszystkim wiadomości krajowe i zagraniczne, ze szczególnym uwzględnieniem działań wojennych, oraz wieści z Warszawy, w której pracowała redakcja do października 1944 roku.

Wiosną 1941 roku czasopismo zostało organem prasowym Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ, od lutego 1942 Armii Krajowej.

– Kamiński redagując "Biuletyn Informacyjny" dbał o to, żeby utrzymać w ryzach, naturalną w trudnym czasie, tendencję do krzepienia serc wiadomościami zbyt optymistycznymi – opowiadał dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Nie zawsze podobało się to czytelnikom. Kamiński przedstawił swoją wizję na łamach jednego z numerów:

"Wśród nas Polaków jest wielki odsetek uczuciowców, dlatego też doniosłym obowiązkiem prasy podziemnej jest miarkowanie uczuciowych ocen sytuacji. "Biuletyn Informacyjny" w ciągu swej służby starał się uporczywie patrzeć na świat bez szkiełek. Musimy przyznać, że brak szkiełek różowych denerwował niektórych czytelników. Z drugiej strony amatorzy szkiełek czarnych też kierowali do nas pretensje. Główny zarzut to nawoływanie przez nas do liczenia przede wszystkim na nasze własne siły, a szczególnie krajowe".

Czasopismo w walce

"Biuletyn Informacyjny" przez większość czasu wychodził jako tygodnik, ale w szczytowym momencie w trakcie Powstania Warszawskiego przekształcił się w gazetę codzienną o nakładzie 20 tysięcy egzemplarzy. Odegrał bardzo ważną rolę w trakcie walk w stolicy. Na bieżąco informował o przebiegu działań wojennych i podnosił na duchu czytelników.

Po upadku Powstania Warszawskiego siedziba redakcji została przeniesiona do Krakowa. Czasopismo było wydawane do początku 1945 roku, a jego redaktorem naczelnym został Kazimierz Kumaniecki, który po wojnie zyskał światową sławę jako wybitny filolog klasyczny. Sam jednak wspominał, że najbardziej dumny jest nie z osiągnięć naukowych, lecz z pracy w "Biuletynie Informacyjnym".

sa

Zamek Królewski, Praga i Targówek

Varsavianista z Muzeum Powstania Warszawskiego Ryszard Mączewski podczas konferencji prasowej wspomniał, że fotografie można podzielić na kilka serii. Ta najcenniejsza skupia się wokół Zamku Królewskiego. 

- Zdjęcia przedstawiają moment, gdy większość zamku jest już wysadzona, ale pozostał jeszcze fragment skrzydła od strony placu Zamkowego i wieża zegarowa - dodał. Ich istnienie potwierdza tezę fotografa i varsavianisty Zygmunta Walkowskiego. Badacz już kilkanaście lat temu odkrył, że Zamek Królewski zaczął być celowo wyburzany przez Niemców już we wrześniu 1944 roku, a nie - jak podawały inne źródła - dopiero w grudniu.

Warto podkreślić, że wkrótce po upadku Powstania Warszawskiego naziści przystąpili do planowego niszczenia pozostałych części miasta. Ich działania przerwała dopiero w styczniu 1945 roku sowiecka ofensywa. 

 
Kolejne zdjęcia ukazują między innymi budynek Ministerstwa Komunikacji przy ulicy Chałubińskiego, Pragę i Targówek, w tym między innymi ruiny kamienic przy ulicy Księcia Ziemowita, gdzie podczas Powstania Warszawskiego znajdował się tymczasowy cmentarz dla żołnierzy niemieckich, a także częściowo zburzoną Katedrę Warszawską, Pałac Saski i Pałac Brühla przy placu Piłsudskiego.

W kolekcji znajduje się również jedna niepasująca do innych fotografia - jako jedyna, została zrobiona w Pruszkowie, gdzie znajdował się obóz przejściowy dla ludności Warszawy i miejscowości przyległych: między innymi Anina, Wawra, Zielonki i Łomianek. Fotografia przedstawia zlokalizowany obok obozu płot, obwieszony karteczkami osób poszukujących swoich bliskich.

Jedno ze zdjęć wchodzących w skład kolekcji niedawno uzyskanej przez Muzeum Powstania Warszawskiego. Fotografia przedstawia niemiecki czołg na tle ruin Warszawy. Źródło: K. Stefanowska / Muzeum Powstania Warszawskiego

Jak powiedział Ryszard Mączewski w rozmowie z PAP, nie udało się jeszcze ustalić tożsamości jej autora.

- Mógł to być żołnierz 303 Batalionu Radiowego, ponieważ na niektórych zdjęciach widać broń, którą posługiwali się żołnierze tej formacji. Mogła to być też osoba związana ze Służbą Ochrony Kolei. Gmach Ministerstwa Komunikacji był wówczas siedzibą Wschodnich Kolei Niemieckich, a na fotografiach można dostrzec funkcjonariuszy kolei niemieckich - dodał.

Cenne znalezisko

Kilka tygodni temu pracownicy Muzeum Powstania Warszawskiego natknęli się na jednym z portali aukcyjnych na serię zdjęć przedstawiających Warszawę z czasów powstania. Wkrótce potem szefowa działu Ikonografii i Fotografii MPW Joanna Jastrzębska-Woźniak skontaktowała się z wystawcą. 

- On zgodził się wycofać fotografie z aukcji, pod warunkiem, że zapłacimy mu w ciągu 48 godzin, przekazując pieniądze do rąk własnych w Czechach - wspomniał dyrektor MPW Jan Ołdakowski podczas konferencji prasowej. Powiedział również, że odkupienie zdjęć kosztowało ponad dziesięć tysięcy złotych.

Wykonania zadania podjął się Aleksander Kinn z działu Ikonografii i Fotografii. Sprzedający zdjęcia mężczyzna nie chciał powiedzieć, jak znalazły się one w jego posiadaniu. Zdradził jedynie, że zostały znalezione w Karlowych Warach. 

- Te zdjęcia zostały zrobione przez niemieckiego fotografa niezgodnie z zaleceniami propagandowymi, które wtedy obowiązywały w armii. Żołnierz niemiecki nie mógł pokazywać na zdjęciach innego żołnierza niemieckiego, który miał rozpięty mundur i jest zmęczony. Żołnierze niemieccy mieli być przedstawiani jako armia zwycięska, świetnie umundurowana, a te zdjęcia pokazują jej codzienność - podkreślił Jan Ołdakowski, dyrektor MPW. 

 
IAR/PAP/jb

Początki funkcjonowania organizacji

Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) powstały pod koniec września 1942 roku na mocy rozkazu pułkownika Ignacego Oziewicza ps. Czesław, który następnie został pierwszym komendantem głównym formacji. W jej szeregach znaleźli się początkowo żołnierze Związku Jaszczurczego i części oddziałów Narodowej Organizacji Wojskowej. W szczytowej fazie wojny siły NSZ liczyły od 80 do 100 tysięcy żołnierzy.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Cele tej konspiracyjnej organizacji wojskowej obozu narodowego zostały przedstawione w deklaracji programowej z lutego 1943 roku: grupa koncentrowała się na walce o polską niepodległość i dążeniu do odbudowy Rzeczpospolitej w granicach przedwojennych. Organizacja za równorzędnych wrogów państwa polskiego uważała zarówno III Rzeszę, jak i ZSRR: "Nie ma w Polsce i dla Polski wrogów numer 1 i 2. Obojętnie, jak się nazywa: Niemiec czy Bolszewik" – można przeczytać w "Szańcu", czyli oficjalnym piśmie NSZ, z 4 grudnia 1943 roku. 

Walka z partyzantką komunistyczną

Jak tłumaczył historyk Michał Gruszczyński na antenie Polskiego Radia, program Narodowych Sił Zbrojnych różnił się pod tym względem od założeń Armii Krajowej, która skupiała się głównie na walce z niemieckim okupantem, uznając, że Sowietów należy traktować jak "sojuszników naszych sojuszników". Od połowy 1943 roku NSZ prowadziło więc akcje przeciwko partyzantce komunistycznej, która uaktywniła się wówczas na ziemiach polskich (mowa tu przede wszystkim o Polskiej Partii Robotniczej i jej zbrojnym ramieniu - Gwardii Ludowej, a następnie Armii Ludowej). 

- Oddziały komunistyczne były zorganizowane w bandyckie grupy, które rabowały ludność cywilną. Przeciwko takim rabusiom, gwałcicielom i mordercom wystąpił oddział NSZ w starciu pod Borowem. Ujął rabunkową bandę komunistyczną i rozstrzelał z wyroku sądu polowego – przypominał w 2004 roku historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz na antenie Polskiego Radia.

Rozkaz "Żegoty" 

Sytuacja uległa zmianie na początku 1944 roku, gdy Armia Czerwona wkroczyła na ziemie polskie. Dowództwo NSZ przeorientowało wówczas swoją strategię działania i to właśnie ZSRR uznało za największe zagrożenie dla polskiej państwowości. Oficjalnie stwierdzał to rozkaz ówczesnego komendant głównego organizacji płk Tadeusz Kurcyusz "Żegota" z 15 stycznia 1944 roku.

Ponieważ "ZSRR, równocześnie z głoszonymi roszczeniami do połowy ziem polskich, prowadzi w Kraju przez swe agentury PPR i Armię Ludową, komunistyczną akcję dywersyjno-rewolucyjną wymierzoną przeciw ustrojowi i całości Państwa Polskiego", to "wojska sowieckie na terytorium Polski muszą być uważane za wojska wrogie". Narodowe Siły Zbrojne natomiast "walczyć będą o przywrócenie Polsce wszystkich Jej ziem wschodnich". W swoim rozkazie "Żegota" podkreślił, że "dążenie do normalizacji stosunków z rządem ZSSR ani ewentualne osiągniecie tego porozumienia nie może powstrzymać bezwzględnej walki z komunizmem i rozkładową akcją agentur bolszewickich na ziemiach polskich". W prowadzonych wówczas działaniach zbrojnych prym wiódł największy oddział zbrojny NSZ, czyli dowodzona przez płk. Antoniego Szackiego ps. Bohun Brygada Świętokrzyska. 

Powojenne prześladowania członków NSZ

Z chwilą wkroczenia wojsk Armii Czerwonej na ziemię polskie, Armia Krajowa obrała odmienną strategię niż Narodowe Siły Zbrojne. 12 stycznia 1944 roku Komendant Główny Armii Krajowej gen. Tadeusz Komorowski "Bór" wydał rozkaz o numerze 126, w którym zapowiedział współdziałanie AK z ZSRR w wojnie z Niemcami: "W dzisiejszym momencie ponownego przeniesienia się frontu w nasze granice państwowe, nie odmawiamy armiom sowieckim, wkraczającym do Polski w walce z cofającymi się Niemcami, prawa toczenia wojny na naszych ziemiach. Przeciwnie, walkę tę wesprzemy w miarę naturalnych warunków wojennych, w miarę naszych sił i interesów państwowych, w granicach decyzji Rządu Rzeczypospolitej i rozkazów Naczelnego Wodza". 

***

Zobacz także:

• Gen. Tadeusz Bór-Komorowski. To on wydał rozkaz o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego
• Żołnierze NSZ bili się dzielnie i krwawo
• Proces przywódców Stronnictwa Narodowego

***

Po 1945 roku nie wszystkie oddziały Narodowych Sił Zbrojnych złożyły broń – niektóre z nich, nie godząc się na terror komunistyczny, pozostawały w konspiracji aż do połowy lat 50. XX wieku. W czasach PRL członkowie NSZ byli prześladowani przez komunistów i oskarżani o m.in. mordowanie Żydów, kolaborowanie z Niemcami i prowadzenie bratobójczych walk z innymi polskimi ugrupowaniami konspiracyjnymi podczas II wojny światowej. W latach 1946-1948 odbyło się kilkanaście pokazowych procesów członków tej organizacji. Większość oskarżonych skazano na karę śmierci, część na wieloletnie więzienie.

jb

Życie w wojennej Warszawie

Pod koniec lipca 2021 roku Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej poinformowało, że do jego zasobów trafiły pamiątki i fotografie Henryka Śmigacza, przedwojennego fotoreportera "Kuriera Warszawskiego".

W zbiorze znalazły się m.in. fotografie powstańców na barykadach stolicy i w szpitalu polowym. Archiwum IPN zwróciło się z apelem o pomoc w rozpoznaniu na fotografii, prawdopodobnie z 1944 roku, rodziców z nowo narodzonym dzieckiem na tle ruin Warszawy.

- Wśród pozyskanych do Archiwum zdjęć, poza przedstawieniami ruin gmachów i kamienic warszawskiego Śródmieścia czy powstańczych barykad, znajdziemy także zdjęcia portretowe, w tym jedno wyjątkowe, przedstawiające rodziców z nowo narodzonym dzieckiem. Radość rodziców, spokój dziecka i czysta biel becika kontrastują z morzem ruin w tle. Zdjęcie wykonano prawdopodobnie w 1944 roku w Warszawie – informowali archiwiści IPN.

Powstańcze dzieci

Podczas konferencji prasowej 24 stycznia br., Joanna Dardzińska z Archiwum IPN podkreśliła, że celem wykonywania takich zdjęć w czasie Powstania Warszawskiego było podtrzymywanie morale ludności cywilnej.

- Fotografie pokazywały, że w tych dramatycznych momentach ludzie próbują normalnie żyć, rodzą się dzieci, zawierane są małżeństwa – powiedziała.

Po trzech miesiącach od pierwszego apelu wystosowanego przez Instytutu Pamięci Narodowej do Archiwum Pełnego Pamięci zgłosił się Stefan Piątkowski, brat Barbary Piątkowskiej – sfotografowanej przez Henryka Śmigacza matki nowonarodzonej dziewczynki. W czasie konferencji powiedział, że jego siostrzenica urodziła się 28 sierpnia 1944 roku przy ulicy Polnej 9.

- W czasie porodu nad Barbarą trzymano koc, ponieważ właśnie trwał ostrzał i z sufitu leciały kawałki gruzu  – powiedział. Fotografie wykonano prawdopodobnie kilka dni później, jeszcze w sierpniu 1944 roku. Zdjęcie wykonano w okolicach placu Grzybowskiego.

Piątkowski przybliżył losy swojej siostry. W wieku 16 lat została aresztowana przez Niemców i wywieziona na roboty przymusowe w głąb Rzeszy. Po ponad roku wróciła do rodzinnego Milanówka, ale z obawy przed ponownym aresztowaniem wyjechała do Warszawy i zamieszkała przy ulicy Próżnej, wyszła za mąż i zmieniła nazwisko.

Kolejne identyfukacje

Podczas konferencji prasowej w siedzibie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej dyrektor Marzena Kruk podziękowała mediom za zaangażowanie w sprawę wyjaśnienia zagadki fotografii i zwróciła się z prośbą o pomoc przy kolejnych identyfikacjach bohaterów bezcennych zdjęć i dokumentów. Stwierdziła, że głównym celem prowadzonego przez IPN projektu Archiwum Pełne Pamięci jest "opowiedzenie historii Polaków w XX wieku, nie tylko tych z pierwszych stron gazet, ale również zwykłych ludzi". Dodała, że zdjęcie wykonane przez Henryka Śmigacza jest jedną z takich historii. Do końca zeszłego roku, dzięki realizowanemu od 2017 roku projektowi Archiwum Pełne Pamięci, zasób Instytutu wzbogacił się o dokumenty przekazane przez 1562 darczyńców, z czego w 2021 roku było ich 327.

Zadania fotografa wojennego

Autor fotografii, Henryk Śmigacz wykonywał zdjęcia na zlecenie Delegatury Rządu na Kraj, głównie na obszarze północnego Śródmieścia jako fotograf cywilny. Przebieg działań wojennych w stolicy dokumentował wspólnie z fotoreporterem Janem Rysiem. Poza fotografiami dotyczącymi powstania w lecie 1944 roku przekazane do Archiwum IPN materiały Śmigacza to m.in. jego dokumenty osobiste, ale także zdjęcia zniszczeń Warszawy dokonanych podczas bombardowania w 1939 roku.

"Robiłem zdjęcia, gdy mieszkańcy Starówki, wśród nich moi sąsiedzi, próbowali gasić płonący Zamek; nie zważając na niebezpieczeństwo, ratowali bezcenne zabytki. To dzięki nim część zamkowych eksponatów ocalała. Utrwaliłem na szklanych kliszach 9x12 cm swego aparatu Zeiss Ikon Nettar hitlerowskie samoloty zrzucające bomby na Zamek. Wykonałem wiele zdjęć z ulicy Podwale, skąd obiektyw obejmował widok całego Zamku. Na moich oczach waliły się stropy zamkowe, wylatywały okna z futrynami, impet darł na strzępy wspaniałe kobierce" – czytamy w książce "Z historii fotografii wojennej" Henryka Latosia.

Po upadku powstania Henryk Śmigacz razem z żoną Jadwigą i córką Aleksandrą zamieszkali w Łodzi. Śmigacz założył zakład fotograficzny przy ul. Piotrkowskiej. Stał się kronikarzem łódzkiej sceny teatralnej od końca lat czterdziestych do lat sześćdziesiątych XX wieku. Zmarł w 1972 roku. Cenne fotografie trafiły do IPN jako dar najbliższych krewnych Śmigacza - jego córki Aleksandry Szczygielskiej oraz wnuczki Małgorzaty Szczygielskiej-Scott.

PAP/im