19 lutego 1812 roku w Paryżu urodził się Zygmunt Krasiński, poeta, dramatopisarz, prozaik, filozof, autor "Nie-Boskiej komedii", zaliczany w XIX wieku obok Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza do trójki polskich "wieszczów”.

Przyszedł na świat w bogatej rodzinie potomków polskich magnatów. Ojciec Zygmunta – Wincenty Krasiński - był generałem w służbie Napoleona Bonapartego, dowódcą elitarnej formacji wojska polskiego 1. Pułku Szwoleżerów w gwardii przypisanej do ochrony samego cesarza. Ojcem chrzestnym Zygmunta był sam Napoleon, choć to nie on trzymał go do chrztu. Nadano mu, zgodnie z tradycją, pięć imion – Napoleon, Stanisław, Adam, Feliks i Zygmunt. Był jedynakiem. Matkę stracił, gdy miał kilkanaście lat. Ojciec drugi raz się nie ożenił, poświęcił się wychowaniu syna. Chciał, żeby ten spełnił jego wszystkie życiowe aspiracje. Jednym z założeń było, że Zygmunt poświęci się pracy w dyplomacji cara Rosji.

"Ludzie usłyszą tylko twarde szczęki. Ja dniem i nocą słyszę serce moje. Ono tak bije na krwi mojej falach jak gwiazda brzmiąca na wirach błękitu…”

Krasiński debiutował w 1828 jako autor makabrycznych "Powieści gotyckich”, w których badacze literatury dopatrzyli się charakterystycznych cech całego pisarstwa Krasińskiego. Jego obsesją było cierpienie, zagłada i śmierć. Całe życie rozdarty był przez wewnętrzny konflikt między życiowym konwenansem a etosem romantycznej walki narodowowyzwoleńczej. W późniejszym czasie – około roku 1847 - wieszcz zastąpił skrajną rozpacz dotychczasowych dzieł przesłaniem etyki chrześcijańskiej, która z czasem, uzupełniona o myśl mesjanistyczną, przerodziła się w żarliwe odniesienia do ewangelicznej miłości.

"Jestem wierszokletą z niebiańskimi dźwiękami w sercu”

- Po odkryciu poezji Norwida, Krasiński został wyrzucony z grona tzw. trzech wieszczów. A mimo wszystko wciąż trwa – mówił w Polskim Radiu prof. Andrzej Fabianowski z Instytutu Literatury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. – Wciąż jest obecny w świadomości społecznej, nie tylko jako autor genialnej "Nie-boskiej komedii”, ale jako największy epistolograf polskiego romantyzmu.

Krasiński jest autorem listów wydanych w trzech tomach pt. "Listy do Delfiny Potockiej". Jan Kott, krytyk literacki, nazwał te listy "najwybitniejszą pozycją polskiego romantyzmu". Delfinę – kobietę wybitnej urody i uzdolnioną sopranistkę, której Fryderyk Chopin chciał słuchać na łożu śmierci i zadedykował "Koncert fortepianowy f-moll" - poznał Zygmunt Krasiński w Neapolu w 1838 roku. Gwałtowny romans przerodził się w najgłębsze uczucie w życiu Krasińskiego, w dodatku odwzajemnione.

W lipcu 1843 roku pod wpływem nacisków ojca ożenił się z Elizą Branicką (1820-1876), malarką, której uczucie i zalety charakteru ocenił dopiero na łożu śmierci. Podyktował wtedy wyznanie, w którym zakwestionował swoje życie: "Głupi, przez całe życie szukałem anioła, nie wiedząc, że mam go przy swoim boku i tym aniołem jest Eliza".

im

Maria Janion - jedna z największych polskich badaczek literatury XIX i XX wieku, a zwłaszcza tej spod znaku romantyzmu - urodziła się 24 grudnia 1926 roku. Los chciał, że 128 lat wcześniej, w tym samym dniu, przyszedł na świat Adam Mickiewicz.

Kiedyś jechałam pociągiem na zajęcia do Gdańska i czytając po raz setny z rzędu "Grażynę", trafiłam na ten cudowny opis: "Dyszała woda spod zielonych pleśni". Potoczyłam wzrokiem po siedzących w przedziale i resztkami sił powstrzymałam się, żeby nie powiedzieć: proszę państwa, tu jest taki piękny fragment, ja go państwu przeczytam. (Maria Janion w rozmowie z Barbarą Łopieńską)

Literatura jako narzędzie obrony

Maria Janion, zapytana w jednej z archiwalnych radiowych audycji, skąd u niej ta fascynacja literaturą polskiego romantyzmu, odpowiedziała, że przyczyniły się do tego region, skąd pochodzi (okolice Białegostoku, Baranowicze, potem Wilno), oraz czas, w którym przyszło jej dorastać. Przede wszystkim ten wojenny.

Źródeł romantycznej pasji należałoby zatem szukać w charakterze ziem białorusko-litewskich, a zwłaszcza Wilna jako miasta z przestrzenią romantyczną. - Miejsca te posiadały kapitał cudowności, ich kultura była wrażliwa na to, co irracjonalne, demoniczne, ciemne, groźne - opowiadała Maria Janion.

Natomiast czas okupacji zrodził szczególną formę oporu przeciwko temu, co wokół. - Miałam wówczas takie poczucie, podobnie jak wielu moich kolegów, że jedyną obroną przed okrucieństwem rzeczywistości jest "wdarcie się na szczyty", królestwo ducha - mówiła. - Wydawało nam się, że czytając książki, pochłaniając poezję i powieści, coś takiego w sobie budujemy, czego nic nie zdoła pokonać i obalić.

Z dzienniczka lektur

Przyszła znawczyni świata romantycznej wyobraźni urodziła się w Mońkach (dzisiejsze woj. podlaskie), jakiś czas później przeniosła się wraz z rodzicami do Baranowicz (ojciec Misi pracował tam jako zawiadowca stacji), a następnie została przekazana, decyzją matki, pod opiekę dalszej rodziny w Siedlcach. Matka małej Marysi musiała bowiem odejść wraz z dziećmi od męża-alkoholika. Ze względów finansowych zdecydowała, by przez kilka lat córeczka wychowywała się u wujostwa.

Misia wróciła do mieszkającej już wtedy w Wilnie mamy po 6 latach, w 1937 roku. Tu rozwijała odkrytą w najmłodszym wieku pasję pożerania książek i wszelkiego słowa drukowanego.

Jako kilkunastolatka prowadziła kajet poświęcony bieżącym lekturom. W notesie tym każda z kartek zawierała wyrysowane tabele: "AUTOR, TYTUŁ, STR.; AUTOR, TYTUŁ, STR". Ponadto młoda autorka dodała, wycinając "schodki" z literami, indeks alfabetyczny.

Wszystkich zanotowanych książek jest w kajecie 1039. Tylko na literę "C" wymienionych jest 46 pozycji: J.O. Curwood "Łowcy wilków" (200), E. Curie "Maria Curie-Skłodowska" (450), L.F. Céline "Podróż do kresu nocy" (660), C.A. Chant "Cuda wszechświata" (180), A. Czechow "Nowele" (150), J. Conrad "Lord Jim" (320). I tak dalej.

Maria Janion wspominała jednak, że nie była dobrą uczennicą: będąc u wujostwa "zadawała się z dziecięcą bandą z podwórka", zdarzyło się również, że nie otrzymała promocji do następnej klasy. Jednak w świecie literatury czuła się jak u siebie.

"Chciałam mieć swój tajemniczy ogród"

- Niemożliwie jest odzyskanie spontanicznego, niewinnego stosunku do literatury - mówiła po latach w Polskim Radiu. - Z pewnością moje czytanie wynika z zajęć profesjonalnych, którymi się zajmuję. Czytam bardzo dużo, a jednocześnie moje fascynacje wybuchają i gasną. Związane jest to na pewno i z rozmaitymi okresami w moim życiu, i z wiekiem biologicznym.

Są jednak utwory, przyznawała Maria Janion, do których często wraca. - Jednym z nich jest "Tajemniczy ogród", książka czytana przeze mnie w dzieciństwie. Odczytana dziś wcale nie przyniosła mi zawodu. To osobliwa powieść grozy dla dzieci i o dzieciach, z obecnym w niej charakterystycznym fantazmatem dążenia dziecka do posiadania własnej tajemnicy. Jako dziecko chciałam mieć właśnie taki tajemniczy ogród jak bohaterka tej powieści. I dziś wcale nie mogę powiedzieć, że się tego marzenia radykalnie wyrzekłam - opowiadała Maria Janion w latach 70 XX w.

Droga akademicka

Podczas okupacji Maria Janion uczęszczała na tajne komplety, działa w podziemnym Związku Harcerstwa Polskiego. Po 1945 roku się w ramach tzw. akcji repatriacyjnej przeniosła się wraz z rodziną do Bydgoszczy. Maturę zdała w Toruniu, studia polonistyczne rozpoczęła na Uniwersytecie Łódzkim.

Stefan Żółkiewski - literaturoznawca, redaktor naczelny lewicującej "Kuźnicy" - zaproponował wyróżniającej się studentce akademicką współpracę. Maria Janion została jego uniwersytecką asystentką, zapisała się do PZPR, przeżyła zafascynowanie marksizmem. "Bezmiar klęski zadecydował o naszym zaakceptowaniu nowego ładu", przyznała po latach.

Współtworzyła - już w Warszawie, do której się przeniosła w 2. poł. lat 40. XX w. - Instytut Badań Literackich, z którym związała całe swoje zawodowe życie. Profesurę uzyskała w 1963 roku. Wykładała równie na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku (w roku akademickim 1968/1969, na fali represji marcowych, została stamtąd zwolniona), później na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie prowadziła słynne seminaria (ich plonem stała się m.in. seria wydawnicza "Transgresje"). W latach 70. zaangażowała się w działalność opozycyjnej – była m.in. współzałożycielką niezależnego Towarzystwa Kursów Naukowych.

Czytanie jako samopoznanie

Maria Janion - dzięki swojej wiedzy, osobowości i szczególnym podejściu do humanistyki - stworzyła swoistą szkołę czytania i rozumienia literatury. Uważna, na wielu poziomach znaczeń, interdyscyplinarna tekstów tekstów nie była celem samym w sobie. Zawsze stały za tym pytania o człowieka, o narodową wyobraźnię, o kulturowe dziedzictwo. O samego siebie.

- Kiedy przyglądam się tylu swoim fascynacjom literackim - a to "Leśnikiem" Kuncewiczowej, a to liryką mistyczną Słowackiego, a to dziennikiem Gombrowicza - odkrywam w nich pewną prawidłowość. Podobają mi się pisarze, którzy są zajęci bardzo niebezpieczną pracą samopoznania - opowiadała w Polskim Radiu Maria Janion. - Pisarze ci są bardzo dbali o literackość swoich dzieł, stwarzają narzędzie swojego poznania, a jednocześnie nie tracą kontaktu z miąższem istnienia.

Archiwum egzystencji

Młodzieńcza namiętność w pochłanianiu książek pozostała Marii Janion już na zawsze. "Jesteśmy w tak zwanym gabinecie. Jest jeszcze pokój romantyczny, ale książki są również w kuchni i w łazience, nie mówiąc o przedpokoju. Ludzie mi mówią, że mam jakąś niesamowitą umiejętność upychania książek i papierów, a one są jak żywe rośliny, które się pną", mówiła o swoim domowym księgozbiorze Barbarze Łopieńskiej.

A w kolejnej rozmowie zdradziła się ze swojej utopijnej, jakby zakorzenionej w świecie romantycznej wyobraźni, idei stworzenia archiwum egzystencji. "Chodzi mi o archiwum egzystencji wszystkich. Żeby gdzieś wszystko było zapisane", opowiadała z pasją. Być może jej "potworne zbieractwo", wycinanie z różnojęzycznych czasopism tekstów, ta nieustająca praca czytelnika byłby sposobem na budowanie owego archiwum.

"Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś"

Trudno jest streścić ogromny obszar badawczych zainteresowań Marii Janion. Wśród "janionowskich tematów" są bowiem takie, jak alienacja, androginizm, Białoszewski, choroba psychiczna, feminizm, gnoza, graniczność, Narcyza Żmichowska, nuda, odmienność, pisanie (czytanie) jako życie, reprywatyzacja życia zbiorowego, tragizm, wampir, Żeromski, żałoba, Żydzi.

Wiele też o naukowym - i jak zawsze u niej: jednocześnie bardzo bliskim problemom egzystencji - dorobku Marii Janion mówią już same tytuły jej książek. "Romantyzm, rewolucja, marksizm", "Wobec zła", "Projekt krytyki fantazmatycznej", "Szkice o egzystencjach ludzi i duchów", "Kobiety i duch inności, "Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś", "Niesamowita Słowiańszczyzna: fantazmaty literatury", "Żyjąc, tracimy życie", "Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi".

- Pani profesor była nieustannie przejęta dialogiem z twórcami kultury dawnymi i współczesnymi. Jeżeli nie czytała książek, to czytała gazety, oglądała programy telewizyjne. Po prostu interesowało ją wszystko, co działo się w naszym kraju, Europie i na świecie - wspominała w Polskim Radiu dr Katarzyna Nadana-Sokołowska, jedna z uczennic Marii Janion. - Humanistyka była dla niej wszechświatem.

***

Czytaj także:

• Dorota Siwicka: Maria Janion uczyła nas, by żyć wedle własnych marzeń
• Paweł Huelle: Maria Janion rzadko wpadała w ton liryczny

***

Maria Janion wspominała w Polskim Radiu, jak ogromne wrażenie zrobiły na niej między innymi dzienniki Zofii Nałkowskiej. - Pisarka w pewnym momencie zwraca się do swojego przyszłego czytelnika: "Będziesz wiedział, jak długi będzie bieg mojego życia. Ja tego nie wiem, to jest tajemnica" - mówiła. - Nałkowska chce zapisać dosłownie wszystko. Każdy dzień, każdą godzinę, by nic nie zginęło. By coś, co jest istnieniem, zostało utrwalone.

Prof. Maria Janion zmarła 23 sierpnia 2020 roku w Warszawie w wieku 93 lat.

jp

Źródła

Małgorzata Baranowska, "Prywatna historia poezji", Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1999; Barbara Łopieńska, "Książki i ludzie", wyd. Twój Styl, Warszawa 1998; tejże, "Męka twórcza. Z życia psychosomatycznego intelektualistów", wyd. W.A.B., Warszawa 2004; "Księga Janion", pod redakcją Zbigniewa Majchrowskiego i Stanisława Rośka , słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007; "Janion. Transe - traumy – transgresje. 1. Niedobre dziecię", rozmawia Kazimiera Szczuka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012.

Nie dla śmierci stworzony, więc nie myślisz o niej.

John Keats, "Oda do słowika", fragm.

Przyszedł na świat w 1795 roku. Należał – obok George’a Byrona i Percy’ego B. Shelleya – do już drugiego pokolenia angielskich romantyków. Pierwsi byli William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge czy William Blake.

Wpłynął na następnych twórców języka angielskiego: Alfreda Tennysona, Algernona Ch. Swinburne’a, a nawet, to już czasy współczesne, Williama Butlera Yeatsa. Był ważny dla poetów z wielu innych krajów, choćby dla Zbigniewa Herberta.

John Keats - bo o nim mowa – żył krótko i bez świadomości, jak ważne zajmie miejsce w historii europejskiej kultury. Zresztą, czy syn stajennego mógł liczyć na to, że dostanie się do poetyckiego panteonu?

Poeta u chirurga 

Ojciec Johna Keatsa zajmował się końmi, był właścicielem zajezdnej stajni. Zmarł w wyniku wypadku, gdy John (jedno z jego pięciorga dzieci) miał dziewięć lat. Rodzina przeprowadziła się wówczas z podlondyńskiego Moorgate do Edmonton.

Tu Johnem zajęła się babka. Z powodzeniem, gdyż wysłała wnuka do prywatniej szkoły, w której młody chłopak odkrył (jako już nastolatek) pasję do literatury. Porwał go świat książek, języka łacińskiego, kultury antycznej. Przetłumaczył nawet, prozą, "Eneidę" Wergiliusza!

Po śmierci matki w 1810 roku John, decyzją jego prawnego opiekuna, rozpoczął pięcioletnią praktykę u miejscowego chirurga. Ta daleka od lirycznych uniesień praca nie przeszkodziła Johnowi w rozwijaniu jego literackich pasji. Kiedy odkrył zaś "The Faerie Queene", epos Edmunda Spensera, odnalazł drugie, obok antyku, źródło dla swojej poetyckiej wyobraźni: fascynujący świat średniowiecza.

"Rudowłosa dziewczyna i rycerz" Franka Bernarda Dicksee. Obraz jest powstał pod wpływem ballady Johna Keatsa "La Belle Dame Sans Merci". Fot. Wikimedia/dp

Twórcza dojrzałość

W 1817 roku, w wieku 22 lat, John Keats wydał swój pierwszy zbiór wierszy. Rok później kolejny, zawierający kunsztowne poematy czy ballady. – Zadziwia u niego różnorodność wątków i bogactwo wizji poetyckiej. Keats pisze wzniosłe hymny i sonety zdumiewające powagą w odbieraniu świata przez przecież tak młodego jeszcze poetę – mówiła w Polskim Radiu Helena Komorowska.

– Zaduma Keatsa nad życiem i śmiercią, estetycznym kryteriami prawdy i piękna świadczą o jego wielkiej dojrzałości twórczej – podkreślała dziennikarka. – Od legend z pieśni rybałtów, z których Keats snuje nastrojowe opowieści, przechodzi on do ludowych ballad, wyrażając w ten sposób swoją admirację dla średniowiecza. A pamiętajmy, że pociągał go również hellenizm wraz z przynależnymi tej epoce humanizmem i estetyką.

W cieniu śmierci

Wspomniane tu, charakterystyczne dla twórczości Keatsa, refleksje nad życiem czy przemijaniem wiązały się z osobistą sytuacją poety. W 1818 roku podczas podróży z przyjacielem do Irlandii nabawił się poważnego przeziębienia. Zapadł na gruźlicę, która z roku na rok pozbawiała go sił.

Drugim istotnym biograficznym tłem dzieła Keatsa była miłość poety do Fanny Brawne – uczucie odwzajemnione, ale rozwijające się w cieniu śmierci, która zdawała się być coraz bliżej (romans ten stał się kanwą filmu "Jaśniejsza od gwiazd" w reżyserii Jane Campion).

***

Czytaj także:

• Zygmunt Krasiński - wieszcz rozdarty miłością i cierpieniem
• Prof. Maria Janion i książki, które mogą zmienić życie

***

Świadomość kurczącego się czasu sprawiała, że John Keats - mimo nieprzychylnych mu głosów krytyków - spieszył się z pisaniem, z przekazaniem swojej wiary w jedność życia i sztuki. "Piękno jest prawdą, prawda pięknem! – oto. / Co wiesz na ziemi i co wiedzieć trzeba", podkreślał na zakończenie swoje słynnej "Ody do urny greckiej".

A czasu – co Keats niejako w swoich wierszach przewidział – miał niewiele. Na początku 1820 roku doznał pierwszego gruźliczego krwotoku. Za radą lekarzy udał się, wraz z przyjacielem, do Włoch. Przebywali najpierw w Neapolu, później w Rzymie. W Wiecznym Mieście Keats mieszkał w ciasnym mieszkaniu przy Piazza di Spagna, tuż obok słynnych Schodów Hiszpańskich.

Zmarł 23 lutego 1821 roku.

Na rzymskim nagrobku Keatsa wyryto – na prośbę poety – epitafium: "Here lies one whose name was writ in water". "Tutaj spoczywa ten, którego imię zapisano na wodzie".

jp

Źródła:

Zygmunt Kubiak, "John Keats", w: tegoż, "Wędrówki po stuleciach", Wydawnictwo Znak, Kraków 1969.