11 sierpnia 1807 zmarł warszawski architekt i ogrodnik Szymon Bogumił Zug.

Choć urodził się w Saksonii, można powiedzieć, że był naturalizowanym Polakiem. Swój pierwszy projekt architektoniczny przygotował w wieku 14 lat. Był to Pałacyk dr Saula w Dreźnie. Do Warszawy przeprowadził się w 1756 roku, na początku wojny 7-letniej. Miał wtedy 23 lata. Resztę życia spędził w Warszawie i to tu powstały jego największe dzieła. Co skłoniło go do zamieszkania w Polsce?

– Wybuch wojny między Saksonią a Prusami spowodował, że cały dwór drezdeński uciekł i przeniósł się do Warszawy – tłumaczył historyk sztuki i varsavianista, prof. Marek Kwiatkowski. – Potem Zug tutaj został, bo zrozumiał, że tu otwiera się dla niego szerokie pole działania.

Młody architekt liczył też na współpracę z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, który już wtedy uchodził za mecenasa sztuki. Król jednak nie zaakceptował Zuga i jego stylu. Rzadko sięgał po jego projekty.

Budynek zboru ewangelickiego, który stał się jego wizytówką, Zug zaprojektował za darmo oraz w dużej mierze sfinansował jego budowę. Dzisiejszy kościół św. Trójcy jest najciekawszym reprezentantem architektury Zuga.

- Ten gmach fascynuje nas dlatego, że reprezentuje różne wewnętrzne siły – mówił prof. Marek Kwiatkowski. - Składa się z potężnego bębna, w który zostały wtrącone, przepruwające ten walec cztery przybudówki. Całość jest przykryta kopułą i zwieńczona wysmukłą latarnią.

Z setek budowli zaprojektowanych przez Zuga do dziś przetrwało około 40. Zostały po nim nie tylko budynki, ale również rysunki. Szymon Zug projektował też parki i ogrody, można je dziś znaleźć w różnych częściach Warszawy: na Solcu, Powązkach, Mokotowie, na Ksiażęcem i na Górze. W tych ogrodach wznosił także wiele różnorodnych pawilonów w stylach historycznych i egzotycznych.

- Raz potrafił być tradycyjny, raz nowoczesny, raz reprezentował porządek klasyczny, opierał się niemal o tradycję antyku, a z drugiej strony przeciwstawiał się jej – podkreślał prof. Kwiatkowski. – Te wszystkie przełamywania są widoczne w jego sztuce. Jest artystą.

Posłuchaj rozmowy Marii Sawickiej z historykiem sztuki i varsavianistą prof. Markiem Kwiatkowskim o dziełach Szymona Zuga

mb

Arseniusz Romanowicz zmarł 9 lutego 2008 roku.

– Dworzec Centralny w XXI wieku powinien być równie sprawny, jak i w tym kończącym się XX wieku. Założenia funkcjonalne są takie, że on będzie mógł być coraz bardziej sprawny przy zachowaniu tych rozmiarów i kształtu, jakie ma dotychczas – mówił w audycji Polskiego Radia z 1974 roku.

Wykolejony

Arseniusz Romanowicz pochodził z Hrubieszowa, z którego przybył do Warszawy na studia. W 1936 roku ukończył architekturę na Politechnice Warszawskiej i rozpoczął praktykę w biurze małżeństwa Stanisława i Barbary Brukalskich. Przed wojną zdołał zadebiutować projektem restauracji na Gubałówce, wykonanym wspólnie z Jackiem Szweminem i Władysławem Stokowskim.

W tym czasie rozpoczęła się także jego przygoda z tworzeniem budynków infrastruktury kolejowej, z których był najbardziej znany, oraz praca nad budową centralnej stacji w Warszawie. W 1938 roku zatrudnił się w Biurze Budowlanym Dworca Głównego, który miał zastąpić postawiony w połowie XIX wieku Dworzec Wiedeński.

Dworzec Główny w Warszawie w budowie, 1938 rok. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Budynek nie został ukończony przed wybuchem II wojny światowej. Najpierw poważnie uszkodził go pożar w czerwcu 1939 roku, a następnie we wrześniu ucierpiał w wyniku bombardowania niemieckiego lotnictwa. Został prowizorycznie odremontowany podczas okupacji, ale dzieła zniszczenia dopełniło wysadzenie go w powietrze po zakończeniu Powstania Warszawskiego.

Kilkadziesiąt lat zmagań z Dworcem Centralnym

Arseniusz Romanowicz po zakończeniu II wojny światowej wykorzystał zachowane podziemne perony po Dworcu Głównym do stworzenia nowej stacji kolejowej. To zaprojektowana wspólnie z Piotrem Szymaniakiem stacja Warszawa Śródmieście.

Wraz z nim stworzył duet, który odpowiada za wiele interesujących budynków infrastruktury kolejowej w Warszawie, takich jak Dworzec Wschodni (w 1969 roku nagrodzony tytułem Mistera Warszawy za najpiękniejszy budynek w stolicy) czy stacje Ochota, Powiśle i Stadion. Ich najważniejszym dziełem jest jednak projektowany przez niemal trzydzieści lat budynek Dworca Centralnego.

Dworzec Centralny – perełka warszawskiego modernizmu

– Romanowicz i Szymaniak sporo podróżowali po Europie, podglądając dobre i złe rozwiązania. Ich projektowanie Dworca Centralnego przez dwadzieścia parę lat było procesem samokształcenia. Kolejne wersje trafiały do szuflady, ale wyciągano z nich wnioski na przyszłość – powiedział Grzegorz Piątek, historyk i krytyk architektury, w audycji Polskiego Radia z 2013 roku.

Pierwszy projekt dworca przygotowali już w 1946 roku, ale na realizację musieli poczekać jednak 25 lat, kiedy to rozpoczęcie jego budowy zostało wprzęgnięte w gierkowską propagandę sukcesu.

– Kariera Romanowicza i Szymaniaka to przykład tego jak przeplata się polityka i architektura. Gierek faktycznie uruchomił realizację Dworca Centralnego i mistrzowsko wykorzystał go propagandowo – oceniał Grzegorz Piątek. – Natomiast również pociągnął go w dół, ponieważ wraz z upadkiem jego ekipy Dworzec, który był efektem apolitycznej pracy dziesiątków fachowców, zaczął być kojarzony jako symbol rozpasania i przeinwestowania tej epoki.

Wysokie założenia architektoniczne Arseniusza Romanowicza i Piotra Szymaniaka okazały się zbyt wymagające dla niewydolnej gospodarki PRL. Na placu budowy nie obyło się bez typowych dla tego okresu opóźnień i fuszerek. Dworzec Centralny został jednak ukończony i otwarty w grudniu 1975 roku, a Arseniusz Romanowicz wkrótce po ukończeniu swojego życiowego dzieła przeszedł na emeryturę.

sa

Uhonorowany przez papieża

Za swoje dzieło stworzenia tylu świątyń i budowli sakralnych został odznaczony decyzją papieża watykańskim Orderem Świętego Grzegorza Wielkiego. Oprócz tego państwo polskie uhonorowało go także Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a Politechnika Lwowska tytułem honoris causa. Zaprawdę trudno nie docenić tak ogromnego dorobku naszego architekta i konserwatora zabytków.

Urodzony z początkiem maja 1844 roku w Płocku określany jest mianem jednego z najwybitniejszych, a z pewnością najpłodniejszym przedstawicielem historyzmu w polskiej architekturze. Styl ten, często deprecjonowany mianem kierunku nietwórczego i eklektycznego, którego podstawą było naśladownictwo minionych epok. W architekturze styl ten zbiegał się z romantyzmem, także jako przynajmniej częściowe przeciwstawienie się klasycyzmowi. Często też specjaliści architektury określają dość specyficzny styl narodowy Dziekońskiego mianem stylu wiślano-bałtyckiego.

Kościoły warszawskie

W swoim dorobku ma ponad 240 budowli, a wśród nich ponad 60 kościołów, z których na specjalne znaczenie zasługują choćby katedra Wniebowzięcia NMP w Białymstoku, kościół św. Jana Chrzciciela w Tczowie oraz kościół św. Katarzyny w Grybowie. Jednak jednymi z najsłynniejszych jego dzieł, stojącymi do dnia dzisiejszego są dwa kościoły warszawskie: Bazylika katedralna św. Michała Archanioła i św. Floriana, zwana potocznie kościołem św. Floriana, to kościół parafialny o randze bazyliki mniejszej i funkcji katedry diecezji warszawsko-praskiej położony przy ul. Floriańskiej 3 na Starej Pradze w dzielnicy Praga Północ oraz Kościół Najświętszego Zbawiciela – kościół położony w Śródmieściu Południowym, przy placu Zbawiciela 1.

Kościół św. Floriana na warszawskiej Pradze, fot. Wikipedia/domena publiczna

Projekty niesakralne

Natomiast, kiedy szukamy budowlę poza nurtem sakralnym na szczególną uwagę zasługuje stojąca do dzisiaj, piękna Kamienica Władysława Ławrynowicza albo Kamienica Portera jest to neogotycka kamienica położona przy Alejach Ujazdowskich 22. Dziś kamienica jest siedzibą Polskiego Towarzystwa Lekarskiego i Naczelnej Izby Pielęgniarek i Położnych. Warto zajrzeć do licznych zestawień prac architekta, zarówno tych jeszcze stojących, te warto także odwiedzić i podziwiać osobiście, jak i tych już nieistniejących, a wyliczanych i udokumentowanych. W wielu miejscach przedwojennej Warszawy można było znaleźć jego projekty oraz liczne rozbudowy i restauracje.

Portal "e-kartka z Warszawy" wystawia architektowi ciekawą biografię dokonań: "W późniejszym okresie, pracując indywidualnie, dał się poznać jako autor neogotyckich kamienic: wzniesionej dla rodziny cukierników Zambonich przy ul. Marszałkowskiej 127 oraz dla Władysława Ławrynowicza stojącej pod obecnym adresem Al. Ujazdowskie 22. Największym jednak jego warszawskim dziełem jest rozległy kompleks szpitala Dzieciątka Jezus, który powstał wzdłuż ulicy Nowowiejskiej. Dziekoński zaprojektował nowoczesny zespół, na który składają się wolnostojące pawilony, z własną kotłownią, budynkiem administracyjnym od strony obecnej ul. Lindleya, a także dwiema świątyniami: katolicką kaplicą na rogu ul. Nowogrodzkiej i Lindleya, oraz cerkwią na rogu ul. Oczki i Lindleya. Druga część szpitala, znajdująca się w widłach ul. Koszykowej i Nowogrodzkiej, mieściła klinikę położniczą, sierociniec i dom wychowawczy dla dzieci i dorastających".

Dom dla ubogich chłopców, fot. Wikipedia/domena publiczna

Kunszt architektoniczny

Szczególnym uwzględnieniem zostały podjęte także znane budowle sakralne Warszawy, z których "Oprócz nieistniejącego kościoła św. Rodziny przy ul. Księdza Siemca jest autorem dwóch ważnych dla miasta kościołów – św. Stanisława w parafii św. Wojciecha przy ul. Wolskiej a także kościoła św. Floriana – obecnie w randze bazyliki katedralnej diecezji warszawsko-praskiej. Obydwa wzniesione w stylu neogotyckim z wysokimi wieżami stały się charakterystycznymi punktami na religijnej mapie miasta".

Możemy także podziwiać kunszt rozbudowy kolejnej znanej świątyni w Warszawie: "Kolejną spektakularną świątynią wzniesioną, a w zasadzie rozbudowaną przez Dziekońskiego był kościół św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży. Niewielki obiekt zaprojektowany przez Chrystiana Aignera został potężnie rozbudowany przez Dziekońskiego poprzez wzniesienie nowej kopuły, dobudowanie nawy południowej, pod którą znalazł się kościół dolny, a także budowę dwóch wież".

Dlatego też, warto zwrócić uwagę na tę specjalną rocznicę śmierci jednego z najwybitniejszych polskich architektów sakralnych. Można także odwiedzić na warszawskich Powązkach grób rodzinny. Pamiętajmy, że szczególnie w czasach drugiej Rzeczpospolitej prasa zachwycała się jego budowlami... choćby dlatego, że można było spotkać je dosłownie na każdym kroku.

PP

Co prawda, zaprojektował je wspólnie z Maciejem Krasińskim, z którym dość często współpracował, to jednak praca nad tak wielkimi przedsięwzięciami wymagała większej grupy architektów. Dwaj wymienieni stawiani są na głównych miejscach.

Gintowt i Krasiński współpracowali także projektując Spółdzielczy Dom Handlowy "Central" w Łodzi, a także Halę Widowiskowo-Sportową "Podpromie" w Rzeszowie. Tę ostatnią wspólnie z Andrzejem Strachockim. Wszystkie te budowle charakteryzują się prawdziwie znaczącą kubaturą i ciekawie zaprojektowanym dachem, a przy tym każda z nich ma swój niepowtarzalny charakter artystycznie rozwiązanego kształtu.

Modernista

Gintowt był przedstawicielem modernizmu w polskiej współczesnej architekturze. Ten powszechny w świecie styl architektoniczny, trwający w XX wieku aż do lat 80. jako wiodący, porzucał wcześniejsze style historyczne i tak popularne stylizacje wraz z ich ornamentyką. Znaczące dla modernizmu w architekturze było budowanie formy, funkcji i konstrukcji budowli wyłącznie z uwarunkowań materialnych, co przedstawiało się w dążeniu do celu głównie przez wymogi funkcjonalności. To przeznaczenie obiektu determinowało jego projekt. Tak właśnie było w przypadku "Spodka" czy hali "Olivii".

Wszystkie wymienione wcześniej zaprojektowane obiekty powstały niejako na bazie maksymy Louisa Sullivana, wielkiego amerykańskiego twórcy tego nurtu i jego teoretyka, która brzmiała "Form follows function" - można ją przetłumaczyć jako "Forma wynika z funkcji". Stosując się także do dwu innych haseł modernizmu, "Mniej znaczy więcej" ("Less is more") oraz "Ornament to zbrodnia", Gintowt i Krasiński tworzyli niepowtarzalne i dość abstrakcyjne w formie obiekty. Jednak ich przeznaczenie, wypełnione całkowitą funkcjonalnością wpływają na wyobraźnię każdego, kto odwiedza te monumentalne budowle. Dość powiedzieć, że obaj byli laureatami nagród SARPu, a także profesorami - Gintowt na Politechnice Warszawskiej, a Krasiński na Politechnice Białostockiej.

Architekt i dydaktyk

Gintowt w okresie II wojny światowej walczył w szeregach Armii Krajowej i jako nastoletni chłopak został pojmany i zesłany do obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen. Po wojnie oddał się studiowaniu architektury na Politechnice Gdańskiej, którą ukończył w 1952 roku. Projektowaniem "Spodka" zajął się już kilka lat później jako członek Biura Studiów i Projektów Typowych Budownictwa Przemysłowego z Warszawy. To właśnie w tym Biurze współpracował ze starszym kolegą, o 4 lata i 7 dni, też Maciejem - Krasińskim. Do jeszcze jednego dzieła należy przypisać Gintowta - samodzielnie zaprojektował budynek Muzeum Azji i Pacyfiku, stojący przy ulicy Solec w Warszawie.

Profesor, także dziekan na Politechnice Warszawskiej, wiele lat poświęcił także nauczaniu architektury, a studenci podziwiali syntetyzm jego wywodu i jasność przekazywanej wiedzy. Profesor zmarł ostatniego dnia września 2003 roku w Warszawie i spoczął na cmentarzu Powązkowskim. Wspominajmy tego wybitnego profesora i współtwórcę wielkich budowli, znanych i podziwianych w Polsce. 

PP