Kromer pochodził ze stanu mieszczańskiego. Urodził się 11 listopada 1512 roku w niemieckiej rodzinie w Bieczu. Studiował w Akademii Krakowskiej, po której ukończeniu pracował w kancelarii królewskiej. W latach 1537-1540 pozostawał poza granicami Polski. Pobierał wówczas nauki we Włoszech: w Padwie oraz Bolonii.

Po powrocie do kraju został sekretarzem i emisariuszem biskupa krakowskiego Piotra Gamrata, a po śmierci pracodawcy, bliskim współpracownikiem Samuela Maciejowskiego i sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Mimo przynależności do stanu duchownego Kromer podzielał tolerancyjną postawę monarchy w kwestiach religijnych.

– Byli dobrymi politykami. Uderzyły mnie ich zapiski z końca XVI wieku. Często jeździli na Zachód i wiedzieli, że Rzeczpospolita była zlepiona z różnych narodów i że gdyby wojny religijne przeniosły się do nas, oznaczałoby to nieuchronny rozpad Rzeczpospolitej - wyjaśniał historyk prof. Janusz Tazbir w audycji Anny Lisieckiej z cyklu "Na marginesach literatury".

Marcin Kromer zajmował się przede wszystkim sprawami pruskimi. W 1551 roku został skierowany jako kanonik do Lidzbarka Warmińskiego. Tam współpracował z biskupem Stanisławem Hozjuszem, choć poglądy duchownych różniły się znacząco. 

Po śmierci Hozjusza, to właśnie Kromer objął diecezję warmińską. To tu powstało jedno z najważniejszych dzieł tego wybitnego humanisty - "Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego".

– To był przewodnik po Polsce dla tych, którzy chcieli w szybki i łatwy sposób zapoznać się przynajmniej z podstawowymi rzeczami o tym kraju. W przewodniku zawarte były wiadomości o mieszkańcach Rzeczpospolitej, ich prawach i funkcjonowaniu ustroju – mówił Janusz Tazbir. – Dzieło to zostało pisane przez człowieka, który był zadowolony z życia w swoim kraju.

bm

Jeden z najwybitniejszych polskich poetów zmarł 31 maja 1957 r. w Skarżysku-Kamiennej. W jednym z ostatnich wierszy - z wydanego już po jego śmierci tomu "Dziewięć muz" - czytamy: "Zostanie po mnie pusty pokój / I małomówna, cicha sława". – To jedna z najlepszych autocharakterystyk Staffa. W ciągu swego długiego artystycznego życia zaproponował sporo formuł, które wyrażały jego twórczość, niewiele zaś znajdziemy u niego wypowiedzi bezpośrednio odnoszących się do jego biografii – powiedziała prof. Anna Czabanowska-Wróbel.

Pewna więź między twórczością a biografią tego artysty jednak istnieje, "ale nie tak oczywista, jak w innych przypadkach". W Dwójce rozmawialiśmy o tej i wielu innych tajemnicach Leopolda Staffa – o przemianach jego pisarstwa, jego kryzysach twórczych i o tym, jak poeta kształtował swoje życie "jako model ludzkiego życia w ogóle".

***

Tytuł audycji: Spotkania po zmroku

Prowadzi: Dorota Gacek

Goście: prof. Anna Czabanowska-Wróbel (historyk literatury z Uniwersytetu Jagiellońskiego), Piotr Matywiecki (poeta)

Data emisji: 30.05.2017

Godzina emisji: 21.30

mc/mz

62 lat temu, 10 lutego 1962 roku, zmarł Władysław Broniewski. Poeta i żołnierz, twórca poezji rewolucyjnej, liryków miłosnych oraz trenów, a także tłumacz. Służył w Legionach Polskich i bił się w wojnie polsko-bolszewickiej, we wrześniu 1939 roku przez chwilę był żołnierzem Wojska Polskiego, potem wstąpił do armii Andersa. Był więźniem politycznym kilku krajów - najpierw internowali go Niemcy (1917), później aresztowała Polska (1931), na końcu zaś wolności pozbawiło go ZSRR (1940-1942).

W czasie wojny było łatwiej? Pamiętnik Władysława Broniewskiego

Był ideowym komunistą, piewcą nowej powojennej Polski, ale nigdy nie zachłysnął się Związkiem Radzieckim i często występował przeciw niemu. To jeden z powodów, dla którego zarówno w II RP, jak i w PRL cenzurowano część jego dorobku. Z kolei po 1989 roku Broniewski jako czołowy poeta poprzedniego ustroju niemal zniknął ze szkół i z przestrzeni publicznej.

Co najmniej czterech Broniewskich

"Władysław Broniewski nigdy nie wyparł się żadnego etapu swego życia. To inni uzurpowali sobie prawo decydowania o tym, które z jego utworów nadają się, by przedstawić je czytelnikom, a które nie" – napisał Mariusz Urbanek, autor biografii "Broniewski. Miłość, wódka, polityka", a także redaktor wyboru poezji Broniewskiego "Wierszem przez życie".

Mariola Pryzwan, autorka opracowania tomu "W słowach jestem wszędzie... Wspomnienia o Władysławie Broniewskim", zauważyła w Polskim Radiu, że jest co najmniej czterech poetów Broniewskich. – Jest Broniewski tragiczny, czyli wiersze do Anki i o Ance. Jest Broniewski liryczny, czyli wiersze o Marii. Trzeci Broniewski to piewca Mazowsza i Wisły, jego małej ojczyzny. Jest wreszcie Broniewski-rewolucjonista, żołnierz-tułacz, autor wierszy pisanych w czasie II wojny światowej w Rosji i Palestynie. To przepiękny Broniewski, płaczący – mówiła w 2011 roku.

 – To człowiek o wielokrotnie "połamanej" biografii – dodał Mariusz Urbanek. – W swoim życiu stanął wobec wszystkich największych wyzwań XX wieku, za co płacił wielką cenę. Był jednym z najbardziej "skłamanych" poetów PRL-u, gdyż odebrano mu część życiorysu, uczyniono zeń funkcjonariusza frontu ideologicznego – powiedział.

Władysław Broniewski patrzy na Wisłę

Zawsze nad Wisłą

Urodził się 17 grudnia 1897 roku w Płocku, zmarł 10 lutego 1962 roku w Warszawie. Pomiędzy tymi datami dłużej lub krócej przebywał w najróżniejszych częściach świata – we Lwowie, w Moskwie, w Palestynie, w Zurychu. W 1955 roku w Polskim Radiu przyznał jednak, że w gruncie rzeczy nigdy nie opuścił ojczyzny, której symbolem jest dla niego najdłuższa polska rzeka.

– Nad Wisłą się urodziłem, tam minęło moje dzieciństwo, moja młodość, i tam chciałbym dobiec do końca mych lat – słyszymy w nagraniu archiwalnym. – Nawet wtedy, gdy byłem na obczyźnie i jeździłem łódką po obcych wodach, wspominałem Wisłę i Płock, który jest moim rodzinnym miastem i który bardzo kocham. Zwiedziłem kawał świata, ale zawsze bliższe mi były wierzby nad Wisłą, niż palmy nad Jordanem lub Eufratem. Dla mnie piasek wiślany, topole, wierzby, sosny uczuciowo znaczą tyle, co matka, córka – powiedział.

Broniewski miał mieszkać w Londynie. Do Polski wrócił dla żony

Rzeka stała się również tłem jednej z największych tragedii w życiu Władysława Broniewskiego. Na początku lat 50 poeta zaczął pracę nad poematem "Wisła", a jego córka Joanna, zwana "Anką", we współpracy z ojcem rozpoczęła zdjęcia do filmu o tej rzece. Produkcja nigdy nie została ukończona. 1 września 1954 roku kobietę znaleziono martwą w warszawskim mieszkaniu. Zatruła się gazem. – Rok temu zmarła mi córka. Z nią jeździłem wzdłuż Wisły i Wisłą. Ja pisałem poemat, ona tworzyła film. Bardzo kochałem i kocham moją córkę. Było jej na imię Joanna. A po śmierci nazwę ją Wisłą – mówił Władysław Broniewski.

"Wiadomości Literackie". Tygodnik kulturalny okresu międzywojnia

Nocne telefony i więzienne piosenki

Twórcza aktywność Broniewskiego trwała około 40 lat, w czasie których poeta zawarł liczne literackie przyjaźnie. Jednym z jego najbliższych kolegów po piórze był Antoni Słonimski, który w 1972 roku tak wspominał autora "Bagnetu na broń":

– Mało ludzi wie, że Broniewski był na etacie "Wiadomości Literackich". Siedział na górze w redakcji i robił korekty. Był uroczym człowiekiem – opowiadał. – Zawsze bardzo ceniłem go jako poetę. To był poeta-liryk. Miał tak nastawiony głos liryczny, jak urodzony tenor. To, co pisał, było wzruszające. Różniliśmy się czasem poglądami, ale przyjaźniliśmy się całe życie – dodał.

Literat. Jak Antoni Słonimski zaraził się poezją

Mimo wielu dramatycznych doświadczeń Władysława Broniewskiego nie opuszczał humor, o czym także przypomniał Antoni Słonimski. – Broniewski miał to, co ja niestety mam, że źle sypiał, a wtedy wieczorami i w nocy telefonował do przyjaciół – wspominał. – Często dzwonił do mnie i mówił: "przeczytam ci mój wiersz". Wtedy wyłączałem telefon. Czasem próbował mnie łapać, mówiąc: "Antek, przeczytam ci twój wiersz!". Ja mu na to: "nie ma głupich, przeczytasz jeden mój, a trzy swoje. Bo ty świnia jesteś!". Odpowiadał: "wiem. Dobranoc" – śmiał się Słonimski.

W archiwum Polskiego Radia zachowało się ponadto unikatowe nagranie Broniewskiego... śpiewającego. W okresie PRL, jako naczelny poeta socjalistycznego kraju, chętnie jeździł po Polsce, spotykając się z wielbicielami poezji, którymi często okazywali się ciężko pracujący prości ludzie. Być może chęć znalezienia z nimi nieco trwalszego wspólnego gruntu sprawiła, że w Kołobrzegu poeta zaśpiewał rybakom dawną więzienną piosenkę, którą szczęśliwie udało się zarejestrować na taśmie.

mc

Beskidzki folklor i górale

Emil Zegadłowicz przyszedł na świat w Białej Krakowskiej (obecnie jest to jedna z dzielnic Bielska-Białej), jako syn Elżbiety Kaiszarówny i Tytusa Zegadłowicza – nauczycieli pracujących w gimnazjum w Wadowicach.

- Różnica wieku pomiędzy rodzicami wynosiła ponad trzydzieści lat. Kaiszarówna nie była żoną Tytusa Zegadłowicza. Nie mamy żadnych dokumentów potwierdzających ich ślub – mówił w audycji Doroty Gacek z cyklu "Dwukropek" literaturoznawca prof. Mirosław Wójcik. - Emil Zegadłowicz urodził się w pokoju hotelowym w Białej Krakowskiej dlatego, że w tak opresyjnej kulturowo miejscowości, jaką były Wadowice z końca wieku XIX, nieślubne dziecko było wielkim skandalem – dodał.

Dzieciństwo i wczesną młodość przyszły pisarz dzielił między domem swoich dziadków znajdującym się w Wadowicach i dworkiem ojca zlokalizowanym w Gorzeniu Górnym, w którym obecnie mieści się muzeum Emila Zegadłowicza. 

Po ukończeniu gimnazjum wyjechał do Krakowa, gdzie rozpoczął naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim – studiował nie tylko polonistykę, lecz także germanistykę i historię sztuki. Z tamtym okresem związane są też pierwsze próby literackie Zegadłowicza – zadebiutował w 1908 roku na łamach antologii młodej poezji "Tententy". Od tego momentu regularnie publikował swoje utwory: w 1910 roku ukazał się jego poemat "Nad rzeką", a rok później tomik wierszy "Powrót". Na docenienie musiał jednak jeszcze poczekać.

Przełom w jego karierze przyszedł w 1923 roku za sprawą "Powsinóg beskidzkich" – cyklu ballad wychwalających Beskidy i mieszkających w tamtejszych okolicach górali. Artysta w swoich utworach zastosował język stylizowany na gwarę beskidzką i za jego pomocą ukazał świat góralskiego folkloru i wierzeń ludowych. Dzieła zostały ciepło przyjęte przez krytyków i czytelników. Zachęcony pozytywnym odzewem, Zegadłowicz w tym samym roku wydał między innymi "Kolędziołki beskidzkie" i "Wielką nowinę w Beskidzie".

Występujący w "Powsinogach" folkloryzm ściśle łączył się z programem artystycznym grupy poetyckiej "Czartacy", którą pisarz założył w 1921 roku. Jej nazwa wzięła się od nazwy budowli – prawdopodobnie dawnej kaplicy bądź warowni – ze wsi Mucharz położonej w województwie małopolskim. "Czartacy" działali do 1928 roku i przez krótki czas wydawali również własne pismo o tym samym tytule.

Prasa, radio, kabaret

Lata 20. były zresztą dla Zegadłowicza okresem wyjątkowo intensywnym. Po odejściu z Ministerstwa Kultury i Sztuki, gdzie od 1919 do 1921 roku był urzędnikiem Wydziału Literatury, został na krótko członkiem redakcji warszawskiego czasopisma "Ponowa", założonego przez Różę Czekańską-Heymanową. Przez kolejne lata wielokrotnie zmieniał pracę: był między innymi kierownikiem artystycznym Teatru Polskiego w Poznaniu, redaktorem naczelnym katolickiego pisma "Tęcza" i dyrektorem poznańskiej rozgłośni radiowej. W 1928 roku został jednym ze współorganizatorów kabaretu "Ździebko", który działał w Poznaniu do 1930 roku.

Polskie Radio Poznań - dziecko niecierpliwych entuzjastów

Nie zarzucił również swojej rozkwitającej kariery literackiej. Z 1927 pochodzą jedne z jego najbardziej udanych dzieł - poemat "Dziewanny" oraz tomik poezji "Dom jałowcowy". Jednocześnie Zegadłowicz pisał również dramaty – warto wspomnieć między innymi o sztukach "Lampka oliwna: tragedia w trzech aktach" (1924) i "Głaz graniczny" (1925).

Pod koniec lat 20. żywo zainteresował się także prozą. W latach 1927-1929 wydał trzy części swojej serii zawierającej wątki autobiograficzne - "Żywot Mikołaja Srebrempisanego". Ostatnia książka wchodząca w skład cyklu, "Zmory", została wydana w 1935 roku. To właśnie dzięki niej Zegadłowicz zyskał opinię skandalisty. 

"Zmory"

Akcja powieści toczy się na początku XX wieku w Wołkowicach, wzorowanym na Wadowicach. Głównym bohaterem utworu jest młody chłopak, Mikołaj, który niedawno przeniósł się do miasta i próbuje odnaleźć się w nowym środowisku.

Zegadłowicz przybliżył i wyśmiał cechy, którymi jego zdaniem charakteryzowali się ówcześni ludzie z prowincji – bigoterię, zacofanie, nietolerancję i małostkowość. Swoją powieść ubarwił także licznymi scenami erotycznymi. Z tego powodu jej drugie wydanie zostało nawet skonfiskowane przez krakowską prokuraturę.

- Zegadłowicz w "Zmorach" dał pewien zdiagnozowany obraz świata II Rzeczpospolitej i polskiej kultury. To było jego dzieło życia, którego wątki w różnych później formach kontynuował, rozwijał do końca swojego życia – mówił literaturoznawca prof. Mirosław Wójcik.

Powieść wywołała ogromne kontrowersje. Kuratorium nakazało wycofanie z bibliotek szkolnych wszystkich dostępnych książek Zegadłowicza, a miasto Wadowice odebrało mu honorowe obywatelstwo, które zostało mu przyznane w 1933 roku.

- Zegadłowicz budził skrajne emocje. Było albo uwielbiany, albo nienawidzony. To uwielbienie spotykało go ze strony największych, czyli Juliana Tuwima, Janusza Korczaka, Brunona Schulza. Znienawidzony był na pewno przez obóz prawicowy, nacjonalistyczny - mówił prof. Mirosław Wójcik na antenie Polskiego Radia.

Powieść doczekała się w 1979 ekranizacji, którą wyreżyserował Wojciech Marczewski.

Strajki robotnicze i romanse, czyli powieść "Motory"

W 1932 roku Zegadłowicz wrócił do Gorzenia Górnego i zamieszkał na stałe w dworku swojego ojca. Jak mówił literaturoznawca prof. Mirosław Wójcik na antenie Polskiego Radia, dla pisarza wieś była prawdziwym rajem, z którym był niezwykle silnie związany i z którego niechętnie wyjeżdżał.

Aby utrzymać rodzinę – od 1915 roku był mężem Marii Kurowskiej, z którą miał dwie córki – musiał jednak zarabiać. Podjął wówczas pracę w Katowicach, gdzie wykładał historię sztuki w tamtejszym konserwatorium. W 1936 roku związał się z redakcją "Dziennika Popularnego" – od tego momentu zaczął być żywo kojarzony ze środowiskiem lewicowym. Opinię te potwierdziła wydana w 1937 roku powieść "Motory" – kolejna pozycja w dorobku artystycznym pisarza, która wywołała olbrzymie kontrowersje.

Akcja książki obejmuje kilka ostatnich tygodni z życia Cypriana Fałna, który zginął podczas demonstracji robotniczych w 1936 roku. Jest to wyraźne nawiązanie do krwawych strajków, które miały miejsce w Krakowie 23 marca 1936 roku, gdy pracownicy Polskich Zakładów Gumowych "Semperit" i Fabryki Czekolady "Suchard" SA rozpoczęli strajk okupacyjny, domagając się między innymi poprawy warunków pracy. Demonstracja została brutalnie rozpędzona przez policję - zginęło wówczas osiem osób, a kilkadziesiąt innych zostało rannych. 

Powieść ukazuje także (w formie retrospekcji) wcześniejsze wydarzenia – między innymi liczne romanse głównego bohatera.

Zegadłowicz ukończył "Motory" w marcu 1937 roku, jednak przez dłuższy czas żadne wydawnictwo nie zgadzało się wydać książki. Udało się to dopiero pod koniec roku, jednak wkrótce potem powieść została skonfiskowana, a przeciw jej autorowi zostało wszczęte śledztwo. Zegadłowiczowi zarzucano wówczas między innymi szerzenie pornografii i wyśmiewanie narodu polskiego.

Tak opisywał dzieło jeden z krytyków w 1939 roku: "Książka ta obraca się wciąż wokoło jednego tematu – sexus – a bohater jej Fałn (czyli Faun) to zboczony sensualista, chorobliwy erotoman, widzący we wszystkim zaspokojenie swojego popędu. I znowu, może nie tyle treść, ile forma jest super- -obrzydliwa".

"Motory" ponownie ukazały się na rynku dopiero czterdzieści lat później.

Niedługo po wybuchu II wojny światowej Zegadłowicz poważnie zachorował i dlatego musiał wyjechać na leczenie do Sosnowca. Tam zmarł 24 lutego 1941 roku. Po jego śmierci dworek w Gorzeniu został przejęty i zrabowany przez Niemców. Wywieziono wówczas między innymi dzieła rzeźbiarza Jędrzeja Wowro, artysty ludowego, rzeźbiarza, którego talent odkrył właśnie Zegadłowicz.

jb

Podczas pracy korzystałam z recenzji "Wizerunek Emila Zegadłowicza panseksualisty i filo‑semity", który ukazał się na łamach pisma "Chrobra Polska" w 1939 roku (nr 4–5).

13 listopada 1921 roku ukazała się w Krakowie druga "Jednodńuwka futurystuw" pod prowokacyjnym tytułem "Nuż w bżuhu". Był to zbiór wierszy oraz tekstów krytycznych i publicystycznych wydany w postaci dwustronnego plakatu niemal metrowej wysokości. Wśród wydrukowanych autorów znaleźli się Aleksander Wat, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern i Leon Chwistek.

Obrazoburcze treści, ekscentryczna forma językowa i błazeńska megalomania twórców jednodniówki ściągnęła na futurystów falę krytyki - nie pierwszą i nie ostatnią w epoce rozkwitu tego ruchu w II Rzeczpospolitej.

Pierwsza i druga strona jednodniówki "Nuż w bżuhu". Źródło: Polona.pl

"Ustanawia śę pisowńę śćiśle fonetyczną"

Właściwie jesienne wydawnictwo awangardzistów nie powinno być aż takim zaskoczeniem, ponieważ już w czerwcu 1921 roku ukazała się pierwsza tego typu publikacja, czyli "Jednodńuwka futurystuw. Mańifesty futuryzmu polskiego", która, zgodnie z tytułem, zawierała artykuły programowe polskiej odmiany nurtu futurystycznego. Teksty, które wyszły wtedy spod pióra Brunona Jasieńskiego, były wezwaniem do radykalnej przemiany całej zastanej kultury, negowały wartość tradycji i przeszłości, stawiając postulat artystycznego nowatorstwa za wszelką cenę.

"Cywilizacja i kultura - na śmietnik!". Anatol Stern i bunt futurystów

Jednym z elementów zarysowanej przez Jasieńskiego rewolucji kulturalnej miała być reforma pisowni, której projekt zawarł autor w manifeście "W sprawie ortografji fonetycznej". "Idealną pisowńą (…) będźe pisowńa z gruntu prosta i śćiśle fonetyczna" – czytamy w punkcie pierwszym artkułu, który, po krótkim wykładzie na temat zasad nowej ortografii, kończy się odezwą:

"W pszekonańu że reforma nasza ortografji polskiej oparta na zasadah fonetycznyh jest jedyńe słuszną, uzasadńoną i wygodną - wzywamy wszystkih obywateli polskih do wprowadzańa jej w życie z hwilą ogłoszeńa ńińejszego manifestu. Zwracamy śę do kierowńikuw szkuł, nauczyćeli ludowyh i gimnazjalnyh, także do Ministerstwa Wyznań Religijnyh i Oświeceńa publicznego z żądańem wprowadzeńa jej ńezwłocznego w szkołah elementarnyh, średnih i wyższyh".

Etap pierwszy: burzenie

Bruno Jasieński. Ojciec polskiego futuryzmu

Manifest ortograficzny skonstruowany jest w sposób reprezentacyjny dla publicznych wystąpień futurystów, gdzie poważny namysł nad kwestiami kultury i inżynierii społecznej podaje się zawsze z przymrużeniem oka. Przedstawiciele ruchu zdawali sobie sprawę z utopijności swego projektu, w końcu rozpoczęli działanie jako jedni z ostatnich w Europie, całą dekadę po pierwszych awangardowych wystąpieniach w Rosji oraz we Włoszech, gdzie w 1909 roku poeta Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944) ogłosił fundamentalny "Manifest futuryzmu".

Polski futuryzm został więc przez przodowników nurtu wprowadzony w krwiobieg polskiej sztuki w formie pigułki. Zdaniem artystów koniecznie było szybkie odrobienie zaległości, intensywne przepracowanie pierwszego, najbardziej gwałtownego etapu rewolucji, by móc po pewnym czasie rozpocząć budowę "nowego wspaniałego świata". Podglebiem tych założeń były zresztą przesłanki natury politycznej - wielu futurystów było zadeklarowanymi komunistami, z czego większość zmuszona była tłumaczyć się po latach.

Nie bez znaczenia jest fakt, że futurystami zostawali niemal bez wyjątku ludzie młodzi, naturalni buntownicy i wichrzyciele, pełni sił witalnych, ambicji artystycznych i wiary we własną moc sprawczą. Stąd właśnie ich ostentacyjny nonkonformizm, nieustające kpiarstwo i efekciarskie wygłupy podczas wieczorów poetyckich i na łamach własnych publikacji. "Nuż w bżuhu" w dużej części składa się z utworów już wcześniej zaprezentowanych przez autorów na publicznych występach, które nie raz kończyły się awanturą, interwencją policji, a nawet aresztowaniami.

Druga "jednodńuwka futurystuw" zgorszyła konserwatywnych odbiorców tak samo, jak owe głośne wieczory. Tym razem jednak "wybryki" awangardzistów miały pozostawić ślad w postaci druku, a tego wielu dostojnych krytyków nie było w stanie znieść.

Panie ministrze, wołamy o pomoc!

Stanisław Młodożeniec. Futurysta spod chłopskiej strzechy

"Nuż w bżuhu" miał dwie premiery i dwóch redaktorów naczelnych: za wydanie krakowskie odpowiedzialny był Bruno Jasieński, zaś za opublikowaną dwa tygodnie później edycję warszawską – Anatol Stern. Pismo zawiera jeden tylko manifest autorstwa Jasieńskiego, który zaczyna od autopromocji swojej grupy ("30.000 egzemplaży manifestu futurystuw — rozhwytano po całej polsce w ćągu 14 dni"), następnie formułuje odezwę do narodu ("obywatele, pomużće nam zedżeć z was wasze znoszone od codźennego użytku skury"), by zakończyć osobliwym wyznaniem: "Hcemy szczać we wszystkih kolorah!".

Już więc po pierwszych kilku zdaniach jednodniówki wrażliwsza część publiczności wpadła w furię, a to dopiero początek. Poniżej można było zapoznać się m.in. z groteskowym reportażem z zakopiańskich wieczorów futurystycznych, które "zakończyły śę walką dwuh odłamuw publicznośći na pięśći i jajka", a na drugiej stronie czytelnicy ze zgrozą odkrywali wiersz Jasieńskiego "Mięso kobiet" (cytuję w wersji poprawionej ortograficznie):

"Przechodząc przypadkowo przez cienisty pasaż,
mimo palm kiwających się jak senny palec
zobaczyłem kobietę, którą rąbał masaż
i układał na ladzie kawał po kawale

(...)

Pożerajcie kobiety z octem i na sucho
Przestańcie z nimi robić swoje nudne świństwa
Kochankowie, noszący swe kochanki w brzuchu
nadchodzi wasza era: nowe macierzyństwo".

Już wkrótce uczucia konserwatywnych odbiorców zostały wzięte w obronę na łamach krajowej prasy. "Fanatycy ludożerstwa, apostołowie zboczeń, (...) indywidua, usiłujące rozkołysać tłumy do rozszalałych bachanalii" – wymyślała futurystom lwowska "Gazeta Wieczorna". 13 grudnia 1921 roku felietonista endeckiej "Rzeczpospolitej" Maciej Wierzbiński w artykule pod tytułem "Głupota czy zbrodnia" wskazywał, że awangardowe wystąpienia to tak naprawdę sterowana z zewnątrz antypolska kampania, "celowa, planowa a chytra robota rozkładowa, zamaskowana bezmiarem wykoszlawionych idiotycznie słów, zlewających się w morze bezsensu i - ohydy".

Zdaniem Wierzbińskiego "Nuż w bżuhu" wsącza bowiem w czytelnika "zarodek pogardy najpierw dla pisowni i języka polskiego, a tutaj dla sztuki polskiej, aby wezwać go do akcji zaczepnej przeciwko wszystkiemu, co świętego jest w duszy zbiorowej narodu. (...) Czyliż taką »literaturą« karmiony umysł nie przejmie łatwo anarchistycznych teoryj? Czyż nie jest to wszystko obliczone na przygotowanie gruntu do posiewu bolszewizmu? Czyż ci »poeci« nie są apostołami z łaski emisariuszów?".

Aleksander Wat: byłem politykiem, kiedy trzeba było być poetą i byłem poetą, kiedy trzeba było być politykiem

Po tym demaskatorskim wywodzie felietonista apelował do władz, "aby radykalny położyły koniec tej bezecnej igraszce agitatorów". W 1921 roku oskarżenia o krzewienie bolszewizmu były zarzutami dużego kalibru. I rząd Rzeczpospolitej rzeczywiście odpowiedział na wezwanie "Rzeczpospolitej". Następnego dnia po felietonie Wierzbickiego minister spraw wewnętrznych nakazał konfiskatę jednodniówki "Nuż w bżuhu", nie bacząc na fakt, że jeszcze przed publikacją wydawnictwo zostało przedstawione w krakowskiej cenzurze i uzyskało jej akceptację.

Decyzja władz spotkała się z oburzeniem i krytyką prasy, szczególnie tej stojącej po drugiej stronie politycznej barykady. Publicyści pism socjalistycznych pytali, jak to możliwe, że minister spraw wewnętrznych działa z inspiracji gazet prawicowych, i jaką rolę odgrywa w państwie "wszechmocny Maciej" z "Rzeczpospolitej".

Protesty nie odniosły jednak skutku i publikacja pozostała poza oficjalnym obiegiem dystrybucyjnym. Wielka przykrość spotkała ponadto Leona Chwistka, który wydrukował w jednodniówce artykuł "O poezji". Badacz futuryzmu Zbigniew Jarosiński, powołując się na Karola Estreichera, pisze, że Chwistek miał przez to problemy jako pracownik naukowy: "konserwatywne środowisko profesorskie Uniwersytetu Jagiellońskiego uznało go za człowieka nieodpowiedzialnego i opinia ta bardzo utrudniła mu potem starania o habilitację".

Cały jednak incydent - jak wiele innych skandali wokół środowiska awangardy - ostatecznie przyczynił się do umocnienia artystycznej legendy futurystów, w której "Nuż w bżuhu" zajmuje miejsce honorowe. Kilka lat później sami twórcy futuryzmu ogłosili koniec tego ruchu w Polsce i każdy z nich poszedł w swoją stronę, ale echa ich dawnych radykalnych, ekstrawaganckich i rozpustnych działań pobrzmiewały w literaturze i kulturze polskiej przez wiele dekad.

***

Korzystałem z książki "Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki", oprac. Helena Zaworska, wstęp: Zbigniew Jarosiński, Wrocław 1978

mc

Trzy dni wcześniej komendant skierował do 144 (163) żołnierzy I Kompanii Kadrowej słowa: "Odtąd nie ma Strzelców, ani Drużyniaków. Wszyscy co tu jesteście zebrani, jesteście  żołnierzami polskimi. (…) Jedynym waszym znakiem jest odtąd orzeł biały".

Ten oddział bojowy był pierwszym ochotniczym Wojskiem Polskim od wielu dekad. Został utworzony z najlepszych członków Polskich Drużyn Strzeleckich i wspomnianego Związku Strzeleckiego. Już o godz. 9.45 obalili oni słupy graniczne państw zaborczych w Michałowicach.

Ich droga do Kielc, do których wkroczyli 12 sierpnia, nie była usłana różami, przyjmowani byli chłodno, z obojętnością. Tę atmosferę oddają słowa późniejszego majora Romana Starzyńskiego: "To już nie Krakowskie, nie polska Galicja, to Rosja zaludniona szczepem mówiącym po polsku, ale czującym po rosyjsku".

Plan Piłsudskiego

Dlaczego plan Józefa Piłsudskiego, czyli próba przebicia się oddziału do Warszawy, aby wywołać powstanie, nie powiódł się i kompania musiała wrócić do Krakowa? W dniu jej wymarszu na posiedzeniu Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych Józef Piłsudski oświadczył, że w Warszawie powstał tajny Rząd Narodowy i mianował go komendantem polskich sił zbrojnych. To były słowa bez pokrycia, gra polityczna. Zdaniem prof. Janusza Pajewskiego Piłsudski "powziął myśl powtórzenia sytuacji z powstania styczniowego (…), plan tyle samo prosty, ile nierealny, uniezależnić się od stronnictw politycznych i Austrii, chciał być, wedle własnych słów - swobodnym ptakiem".

Choć wyprawa do Królestwa Polskiego zakończyła się fiaskiem, a Austriacy chcieli rozwiązać formację Piłsudskiego lub wcielić ją do armii Cesarstwa, ostatecznie wyrazili zgodę na powstanie dwóch Legionów: Wschodniego i Zachodniego, niebawem połączonych w Legiony Polskie, które do 1917 roku walczyły po stronie Austro-Węgier i Niemiec.

Od Oleandrów do niepodległości

Ta historia toczyła się krętymi drogami, przez dymisję Piłsudskiego z funkcji dowódcy I Brygady, przez kryzys przysięgowy po Akcie 5 listopada 1916 roku. Ale toczyła się do niepodległości w listopadzie 1918 roku. A wszystko zaczęło się dopiero w krakowskich Oleandrach. Dlaczego? Czego uczyła, uczy nas ta historia Legionów Polskich nazywanych Legionami Piłsudskiego, czy słusznie, skoro Piłsudski był dowódcą tylko I Brygady?

Przeczytaj również:

• Rewolucja 1905-1907. "Państwo carskie wydawało się kolosem na glinianych nogach"
• Skąd bierze się rosyjski imperializm? Prof. Andrzej Nowak o najnowszej książce
• Orientacje polityczne przed I wojną światową. Ich droga ku Niepodległej

*** 

Tytuł audycji: Historia żywa

Prowadziła: Dorota Truszczak 

Gość: prof. Andrzej Nowak (historyk, publicysta, nauczyciel akademicki, sowietolog, autor "Dziejów Polski")

Data emisji: 2.05.2022

Godzina emisji: 21.08

DS