Martin Scorsese pierwszy raz z filmem zetknął się jako 6-letnie dziecko, kiedy jego rodzice kupili telewizor. Zafascynował się wtedy westernem, jednak z wiekiem rozszerzał zakres zainteresowań filmowych.

Początkowo pragnął zostać księdzem albo misjonarzem, ostatecznie jednak zdecydował się na filmoznawstwo, które skończył w 1965 roku. Po studiach pracował jako montażysta w Hollywood.

W 1973 roku zrobił swój pierwszy film, "Ulice nędzy", a następnie "Alicja już tu nie mieszka". Te dwa filmy, choć docenione na różnych festiwalach, były tylko wstępem do jego prawdziwego sukcesu - "Taksówkarza" (1976). Z pewnością nie bez wpływu na twórczość i karierę młodego Scorsese pozostali jego przyjaciele, z którymi w latach 70. połączyła go wspólna pasja do kina. Do "chłopców z ferajny" należeli: Martin Scorsese, Steven Spielberg, George Lucas, Brian De Palma i Francis Ford Coppola. Wszyscy oni, wtedy jeszcze nieznani, zostali później istnymi gigantami kina. 

Nasze zło codzienne

Dopiero co odkryty Robert De Niro wystąpił u Scorsese w roli nowojorskiego taksówkarza jeżdżącego nocą po najniebezpieczniejszych dzielnicach, gdzie styka się z przytłaczającą demoralizacją i złem. Nie może spokojnie patrzeć na nastoletnią prostytutkę (w tej roli młodziutka Jodie Foster) i postanawia zabić jej sutenerów.

W "Taksówkarzu" zło codzienne, brutalność z ulic Nowego Jorku, zostaje zestawione ze złem - nazwijmy je - "okazjonalnym", którego bohater doświadczył w czasie wojny w Wietnamie. Traumatyczne wojenne przeżycia nie pozbawiły go wrażliwości, a może nawet okazały się mniej straszne niż okrucieństwa, które ludzie wyrządzają sobie co dzień w wielkim amerykańskim mieście.

Sam reżyser przyznaje, że nie jest to prosta historia o egzekwowaniu sprawiedliwości, ale że film należy czytać dużo szerzej - chociażby w kontekście religijnym, w kontekście grzechu i kary. 

- Moje zainteresowanie wiarą katolicką ujawniało się w wielu moich filmach, przede wszystkim w "Ulicach nędzy", w pewnym sensie w "Taksówkarzu", zdecydowanie we "Wściekłym byku", a także w wielu innych - wyliczał Martin Scorsese w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu. - We wszystkich próbowałem pokazać chrześcijańskie dogmaty w naszym codziennym życiu, ale w każdym z nich podchodziłem do tematu w inny sposób - tłumaczył.

Na fali sukcesu w 1980 roku wszedł do kin kolejny film Scorsese: muzyczny "New York, New York", który mimo nagród poniósł finansową porażkę, a reżysera wpędził w depresję i narkotyki. Z życiowego dołka wyciągnął go ulubiony aktor: Robert De Niro, który zaproponował nowy projekt - "Wściekły byk". Został on doskonale przyjęty zarówno przez krytyków, jak i przez widownię.

Czytaj także:

"Wściekły byk". Ponadczasowa kreacja Roberta De Niro

Zgłębianie zła

W swojej karierze filmowej Martin Scorsese stworzył wiele filmów, z czego "Taksówkarz" jest bodaj najbardziej rozpoznawalny. Jest w nim z największych tematów jego kina - rozważanie natury zła i odpowiedzialności za nie. Reżyser porusza go także w swoich wielkich, kasowych dziełach o mafii: "Chłopcy z ferajny" (1990), "Gangi Nowego Jorku" (2002) czy "Infiltracja"(2006), a także w ostatnim "Irlandczyku" (2019).

W filmach tych indywidualne wybory jednostki są pokazane na tle i pod wpływem całej grupy przestępczej, z jednej strony sympatycznych i oddanych przyjaciół, a z drugiej strony brutalnych, gotowych zabić każdego wroga "rodziny". Natura złoczyńcy i jego wyborów moralnych jest także przedmiotem filmów: "Przylądek strachu" (1991), "Wyspa tajemnic" (2010) czy "Wilk z Wall Street" (2013) - i tu dobro nie zawsze zwycięża. Może to być znak czasów i wyraz mody na pozostawiające niedosyt, pesymistyczne zakończenia. Zastanawiające jest jednak to unikanie moralnej oceny bohatera (jak na przykład w "Wilku z Wall Street") u reżysera, który bez wątpienia się tego nie boi.

Misja w Japonii

Fascynacje Scorsese rozkładają się dość skrajnie - poza kinem gangsterskim oraz thrillerami tworzy również filmy dające głęboki wgląd w uniwersalne problemy wiary i religii. Jak dotąd powstały trzy filmy reprezentujące ten nurt w jego twórczości.

- Film "Milczenie" (2016) wpisuje się w trylogię religijną: "Ostatnie kuszenie Chrystusa" (1988), który wzbudził ogromne kontrowersje, "Kundun" (1997) o Dalajlamie i ten jest trzeci - mówił ksiądz Andrzej Luter w Polskim Radiu.

Ostatnio zrealizowane "Milczenie" Martina Scorsese to historia o chrześcijańskich zakonnikach, którzy w Japonii w XVII wieku mają odnaleźć zaginionego misjonarza. Podczas niebezpieczniej misji widzą okrutne prześladowania, których ofiarami są japońscy chrześcijanie. Wreszcie sami zostają wystawieni na próbę: mają demonstracyjnie podeptać symbole religijne albo zginą.

- Ten film ma kilka pięter teologicznych - mówił ksiądz Andrzej Luter w Polskim Radiu. - Pierwsze to męczeństwo, które może być wyrazem fanatyzmu, pychy. Drugie to misje - czy one w takim miejscu jak Japonia mają w ogóle sens, bo misje to nie nawracanie - nawraca tylko Bóg. I trzecie piętro to apostazja - jest dramatycznym problemem, czy można się wyrzec zewnętrznie Boga, utajnić swoją wiarę i zachować ją w sercu, a przez to ocalić życie, czy też być konsekwentnym do samego końca i razem ze wszystkimi ginąć - wyjaśniał.

Skandaliczne kuszenie

Wcześniej Scorsese zrealizował "Ostatnie kuszenie Chrystusa", którym wywołał wielkie kontrowersje. Zarzucano mu świętokradztwo i podważanie głównego dogmatu wiary chrześcijańskiej - boskości Chrystusa. Film uznano za antykatolicki, a w niektórych krajach nie dopuszczono do emisji. Po latach, gdy emocje opadły, można nieco inaczej odczytać ten film.

- Dzisiaj "Ostatnie kuszenie Chrystusa" to jest film rekolekcyjny - twierdził ksiądz Andrzej Luter. - Scorsese zadaje pytanie bardzo trudne teologicznie o to, co się nazywa unią hipostatyczną, to znaczy boskość i człowieczeństwo Jezusa. I mówi, co by było, gdyby to człowieczeństwo wzięło górę. A kiedy człowieczeństwo bierze górę, zwycięża rozpacz, kiedy bóstwo - zwycięża pycha. Musi być to Bóg-człowiek. Scorsese podkreśla wspólnotowość wiary. To jest film bardzo ortodoksyjny. Dzisiaj już by tych kontrowersji nie było, po 30 latach. Wtedy najbardziej protestowano we Francji… - dodawał.

Muzyczna uczta

Poza takim pogłębionym kinem, Scorsese bardzo interesuje się muzyką, co znajduje odzwierciedlenie nie tylko w doskonałym udźwiękowieniu jego filmów, lecz także w ich tematyce. 

- Oprócz serialu "Blues", jednym z najlepszych filmów o muzyce rockowej moim zdaniem jest "W blasku świateł", dokumentujący koncert Rolling Stonesów i "The Last Waltz" (1978) o koncercie The Band i dwa filmy o Dylanie. Te filmy muzyczne przywróciły mu po okresie depresji radość tworzenia kina - wymieniał Jacek Wakar w audycji Polskiego Radia.

Ponadto reżyser nie boi się eksperymentów gatunkowych - wypróbował między innymi kino kostiumowe ("Wiek niewinności" 1991), animację 3D dla dzieci ("Hugo i jego wynalazek" 2011) czy dokument o historii filmu ("Moja podróż do Włoch"). Uchodzi za wielkiego erudytę i znawcę kina światowego, a także wielbiciela i popularyzatora polskiego kina. Jego ulubionym polskim filmem jest "Rękopis znaleziony w Saragossie" Wojciecha Jerzego Hasa.

az/im

Najważniejsze filmy Wesa Andersona to "Genialny klan" (2001), "Pociąg do Darjeeling" (2007), "Grand Budapest Hotel" (2014) oraz pełnometrażowe animacje lalkowe (kino familijne) "Fantastyczny pan Lis" (2009) i "Wyspa psów" (2018). Trudno z nich wybrać ten jeden najlepszy, opus magnum, ale na pewno najbardziej docenionym i dochodowym był "Grand Budapest Hotel", który zdobył m.in. nagrodę BAFTA za scenariusz, Złotego Globa za film, Srebrnego Niedźwiedzia w Berlinie oraz 4 Oscary. Warto też zauważyć, że "Wyspa psów" jako pierwsza animacja w historii została wyróżniona na Berlinale (Srebrny Niedźwiedź).

W głowie reżysera

Dla twórczości tego reżysera charakterystyczna jest bezkompromisowa i konsekwentna estetyka - ograniczenie palety do pastelowych, stonowanych barw, jakby kręcono przez filtr lub w świetle zachodzącego słońca. Wyróżnia się także jego język filmowy: przeważa płaska inscenizacja, jazda kamery w poprzek lub w pionie, po liniach prostych, prawie nigdy w głąb planu, niezwykle częste są też statyczne ujęcia. Przypomina to nieco dawne gry komputerowe, które w całości działy się na płaskiej pionowej planszy, jakby ścianie. Co ciekawe to dobrowolne ograniczenie nie hamuje ani reżysera, ani historii, które stanowią u niego główną siłę nośną, są fantazyjne i opowiadają o bohaterach mających dziecięcą, niczym nieskrępowaną wyobraźnię i przygody.

- Ktoś kiedyś powiedział, że on konstruuje swój własny, miniaturowy świat, w którym próbuje przysłonić czy jakoś otulić ciężkie uczucia, które towarzyszą ludziom w życiu, na przykład żałobę czy problemy rodzinne - mówił krytyk filmowy Sebastian Smoliński w audycji Katarzyny Borowieckiej w Polskim Radiu. - To jest świat, który się rozpadł, a Anderson próbuje go poskładać i tworzy takie piękne miniatury - dodawał.

Wszystko w rodzinie

Typowe są także tematy, które Anderson wybiera i analizuje w swoich filmach, często pokazywane z perspektywy dziecka, dorosłego dziecka lub dorosłego człowieka, który zachował wrażliwość dziecka.

- Centralnym tematem Wesa Andersona jest rodzina, więc może też dlatego tworzy wokół siebie taką rodzinę aktorską - mówił krytyk Sebastian Smoliński w Polskim Radiu. - Akurat Billa Murraya traktuje jako swojego ojca, mistrza. Z kolei Bill Murray traktuje go jako swojego syna, bardzo zdolnego, któremu się nie odmawia. Z kolei Owen Wilson czy Jason Schwartzman najlepiej odnajdują się właśnie w jego filmach, w tym ekscentrycznym, wyjątkowym świecie Andersona - zauważał krytyk.

Do tego w niemal wszystkich filmach Andersona zobaczymy stały zestaw aktorów, z którymi reżyser pracuje od początku swojej kariery. Nawet w filmach lalkowych ci sami aktorzy, którzy wcześniej grali - teraz użyczają swoich głosów, a są to wymienieni już Bill Murray, Owen Wilson, Jason Schwartzman oraz Anjelica Huston, Adrien Brody czy Tilda Swinton.

Grand Budapest bubel?

Przedostatnia produkcja Andersona - "Grand Budapest Hotel" - to niezwykle kunsztowna scenograficznie i scenariuszowo konstrukcja oparta na wspomnieniach Stefana Zweiga, zbudowana w wyimaginowanym świecie nieistniejącego Królestwa Żubrówki, gdzieś na pograniczu czesko-polsko-austriackim. Ma ono reprezentować dawny, przedwojenny świat z jego arystokracją, manierami, przepychem, który przepadł i nigdy już nie powróci. Niestety twórcy tak mocno skoncentrowali się na licznych detalach wizualnych, że przysłoniły one sens opowiadanej historii, przez wielu krytyków uznanej za pustą.

- Te konteksty z przedwojnia, obawy o końcu naszej cywilizacji tłumaczone są tutaj tylko z perspektywy człowieka, który wie, że to jest nie do odratowania, więc jako artysta wybiera formę, która jest w sposób celowy przerysowana - tłumaczyła krytyk Urszula Śniegowska w audycji Marcina Pesty w Polskim Radiu. - Wydaje się, że mamy do czynienia z postaciami, które są przerysowane, a one mają pewien zestaw wartości i cech, których w naszym świecie już nie ma. To jest elegancja, dystynkcja, godność, głęboki stosunek do relacji czy do emocji. To, że on to pokazuje z przymrużeniem oka, wcale nie znaczy, że odbiera temu wartość. On musi to tak pokazać, żeby nie popaść w sentymentalizm - mówiła.

To właśnie kolejny znak rozpoznawczy twórczości Andersona - niemal karykaturalny przepych lub teatralna forma, które obrastają emocje, tak szczere i delikatne, że narażone w dzisiejszym świecie na śmieszność.

"Wyspa psów"

W ostatnim filmie Andersona, lalkowej "Wyspie psów", oszałamia bardzo dynamiczne tempo akcji i wręcz utrudnia percepcję kolejnej historii z rozbudowaną, piękną warstwą wizualną, w całości stworzoną w studiu z kunsztownej scenografii i lalek. Z ponad - bagatela - 11 tysięcy lalek zbudowanych w pięciu skalach specjalnie do tej produkcji ok. 40 sztuk wykonali artyści z Łodzi.

Co najbardziej wartościowe w tym filmie to to, że Anderson nie dąży do komputerowej perfekcji wyglądu i płynności ruchów.

- Jest twórcą, który potrafi wyłuskać z lalki jej charakter ręcznie robionej rzeczy, która nie wygląda jak lalka w 3D - chwaliła producentka Justyna Rucińska w Polskim Radiu.

"Wyspa psów" mocno inspiruje się kulturą Japonii, cała akcja rozgrywa się współcześnie właśnie w tym kraju, jednak najbardziej wyraźne są odniesienia do dawnych mistrzów kina japońskiego, jak Akira Kurosawa, oraz do wielkiego twórcy tradycyjnej animacji Hayao Miyazakiego.

az

Sofia Coppola stała się znana jako reżyserka za sprawą swojego drugiego pełnometrażowego filmu "Między słowami" (2004), którym wygrała Oscara i Złoty Glob za najlepszy scenariusz oraz nagrodę dla najlepszego reżysera Festiwalu Filmowego w Cannes. Jej dorobek od tamtej pory stale rośnie, bo reżyserka powoli i starannie tworzy kolejne filmy, wychodząc na niepodległość jako w pełni niezależna od swojego wielkiego ojca, dojrzała twórczyni, mówiąca własnym językiem.

Pierwszy Oscar

"Między słowami" to historia spotkania dwojga ludzi - starzejącego się aktora (Bill Murray) i młodej żony fotografa (Scarlett Johansson) - w kompletnie obcej im kulturowo stolicy Japonii - i to właśnie wyobcowanie ich zbliża. Rodząca się ożywcza relacja nie ma jednak szans, ponieważ tych dwoje - o czym doskonale wiedzą - bardzo wiele dzieli. Jednocześnie poza motywem różnic kulturowych bardzo mocno obecna jest tu kwestia osamotnienia w związku - każde z bohaterów znajduje się w swego rodzaju kryzysie, o którym najłatwiej byłoby zapomnieć. To nieco senny, niespieszny w tempie film, który choć prosty, to jednak pełen subtelności i głębszej prawdy. 

Ku dojrzałości

Po kolejnej, niezbyt udanej i niezbyt dobrze też ocenianej produkcji kostiumowej "Maria Antonina" (2006), Coppola nakręciła "Somewhere. Między miejscami" (2010) zdobywając Złotego Lwa na festiwalu w Wenecji. Tu też bohater mierzy się z życiowym kryzysem, którego nie jest początkowo świadomy, ale nieoczekiwanie przyjeżdża do niego 11-letnia córka i odrywa go od zwyczajowych rozrywek oraz w konsekwencji zmienia jego życie.

- Te filmy często dotyczą niechęci do przekraczania pewnej granicy dorosłości, to było widoczne w "Marii Antoninie" - stwierdzała dramaturg, Agnieszka Jakimiak w audycji Błażeja Hrapkowicza w Polskim Radiu. - Myślę, że dzięki temu w nich tkwi bardzo duży potencjał anarchistyczny, bo to są opowieści o tym, że bohaterowie nie chcą stać się trybikami w systemie, nie chcą wykonywać pewnych gestów i ruchów, które przynależą wyższym klasom - dodawała.

Bohater "Somewhere…" podobnie - chce żyć pełną piersią, ale odczuwa dziwny niedosyt, a dzięki spotkaniu z córką bierze na siebie odpowiedzialność, dojrzewa, choć pozostaje sobą.

Subtelna gra

Warto wspomnieć o jeszcze jednym spośród filmów Coppoli - "Na pokuszenie" z 2017 roku, kolejnym kameralnym i niskobudżetowym obrazie, choć z gwiazdorską obsadą. W czasie wojny secesyjnej ranny żołnierz (Colin Farrell) trafia do internatu dla dziewcząt, którego dyrektorka (Nicole Kidman) postanawia się nim zaopiekować, a jednocześnie skorzystać z okazji i okiełznać jego instynkt walki.

- "Na pokuszenie" jest filmem bardzo kobiecym i jego intencja była bardzo kobieca, bo jest on oparty na powieści "Malowany diabeł" i na filmie z 1971 roku Dona Siegela z Clintem Eastwoodem, ponieważ oprócz tego, że ma antywojenny przekaz, to intencją twórców było też opowiedzenie - ujmując to ich słowami - "o pierwotnym instynkcie kobiet do wykastrowania mężczyzn" - oceniała Agnieszka Jakimiak w Polskim Radiu. 

Między mężczyzną a kobietami wytwarza się niezwykle silne napięcie wynikające z naturalnych instynktów, emocji i obudowanych konwenansami potrzeb.

Za "Na pokuszenie" Coppola odebrała nagrodę dla Najlepszego Reżysera w Cannes. To kolejny film, w którym objawiła swój styl i charakterystyczny język: kameralne sytuacje, intymne relacje między kilkoma bohaterami, w tle zaś przewijająca się uśpiona energia.

az

Clint Eastwood należy do najbardziej aktywnych twórców Hollywood: zaczynał od aktorstwa, by następnie zająć się reżyserią i produkcją. Swój talent aktorski odkrył w latach 50., a światu objawił go w latach 60., kiedy wystąpił w serii trzech spaghetti westernach w reżyserii Sergio Leone w roli Człowieka bez imienia. Pierwszy film z trylogii , "Za garść dolarów" (1964), uchodzi dziś za kultowy, ale jego twórcy zostali posądzeni o plagiat i to nie przez byle kogo, bo przez największego japońskiego reżysera, Akirę Kurosawę - i proces przegrali. Już w tych filmach Eastwood wypracował swoją charakterystyczną postać, którą potem często powtarzał w innych obrazach: mówiącego przez zaciśnięte usta samotnika i brutalnego twardziela.

Bohater bez imienia

Eastwood zagrał w niezliczonej liczbie filmów, z których wiele stało się kasowymi przebojami i wywindowało aktora do rangi gwiazdy. Z najważniejszych wymieńmy choćby "Tylko dla orłów" (1968), "Złoto dla zuchwałych" (1970), "Brudnego Harry'ego" (1971) czy "Ucieczkę z Alcatraz" (1979).

- Clint Eastwood jest typowo amerykański, kiedy gra Człowieka bez imienia, to znaczy, że działa niejako poza społecznością, działa jako "Dirty", ale to nie znaczy brudny, bo brudne mogą być skarpetki - "dirty" ma połączenie z twardym charakterem, w tym sensie jest amerykański - opowiadał prof. Chris Przyjałkowski w audycji Michała Montowskiego w Polskim Radiu. - "Not refined" to znaczy podważa system sprawiedliwości, w imię swoich wartości, a w przypadku "Dirty Harry" to są typowo amerykańskie wartości, z którymi on się rozstaje w "Gran Torino": indywidualność, nikomu się nie poddaje, działa poza systemem - dodawał gość Polskiego Radia.

Warto też w tym miejscu wspomnieć o nieco innych rolach Eastwooda, którymi udowadniał, że ma dużo szerszy wachlarz aktorskich możliwości i zainteresowań. W takich dramatach jak "Oszukany" (1971) oraz "Piorun i Lekka Stopa" (1974) pokazał, że może grać więcej niż tylko brutalnych twardzieli. 

Samodzielność

W latach 70. Clint Eastwood zaczął sam reżyserować filmy, w których często też występował w głównych rolach. Klasyczne westerny Eastwooda, takie jak "Wyjęty spod prawa Josey Wales" (1976), "Bronco Billy" (1980) a zwłaszcza oscarowy "Bez przebaczenia" (1992), świadczyły o tym, jak ważne i potrzebne jest dziś kultywowanie dawnych, coraz bardziej zanikających wartości - męstwa, obrony słabszych, poszukiwania sprawiedliwości.

- Clint Eastwood jest taki ciekawy, bo jest pomostem pomiędzy dawnym Hollywood ze złotego okresu, z lat 50. i 60. i późniejszym Hollywood, tym w jakiś sposób zbuntowanym, odwracającym się od dawnych wartości - mówił krytyk filmowy Tomasz Jopkiewicz w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu. - To nie jest przypadek, że zrobił karierę właśnie u Sergio Leone, którego filmy przyjmowano bardzo źle, uważano, że on rozmontowuje tę hollywoodzką i w ogóle amerykańską mitologię - tłumaczył.

Eastwood dojrzały

Od lat 90. Eastwood łagodnieje, to znaczy łagodnieje główny bohater w jego filmach, więcej miejsca zostawia dla wrażliwości i psychologii, pojawia się większa różnorodność tematyczna i gatunkowa, choć prawdziwie męski typ pozostaje. Do najwybitniejszych filmów reżysera (których był także producentem) w ostatnich 30 latach należą zwłaszcza doskonałe dramaty "Co się wydarzyło w Madison County" (1995), "Rzeka tajemnic" (2003), "Za wszelką cenę" (2004) czy "Gran Torino" (2008) oraz film sensacyjny o najskuteczniejszym snajperze w amerykańskiej armii - "Snajper" (2014). Istotne stają się tematy przemijającego czasu, starzenia się i wolności jednostki w społeczności.

az/im

• "Casablanca" kręcona była w okresie amerykańskich walk na Morzu Koralowym i w północnej Afryce. 
• Film uważany za przeciętny, z biegiem czasu zyskał miano "kultowego".
• W pierwszoplanową rolę wciela się Humphrey Bogart. Grany przez niego Rick Blaine jest najważniejszą postacią filmu.
•  W historii kina zapisało się kilka fraz z filmu, np. "Zagraj to jeszcze raz, Sam".

Mimo upływu lat film Michaela Curtiza wciąż budzi żywe emocje. Amerykanin na emigracji we francuskim Maroku zastanawia się, czy pomóc swojej byłej kochance i jej zbiegłemu mężowi w ucieczce przed nazistami. "Casablanca" to dziś jeden z najlepiej znanych i najbardziej lubianych obrazów w historii kina. W dwie główne role - dawnych kochanków, którzy po latach przypadkowo spotykają się w Casablance - wcielili się Humphrey Bogart i Ingrid Bergman. 

W kontekście zmagań na froncie w Afryce Północnej

Kiedy rozpoczęły się zdjęcia do filmu "Casablanca" w maju 1942 roku, Amerykanie zwyciężyli wprawdzie w powietrzno-morskiej bitwie na Morzu Koralowym, ale wojska alianckie straciły wyspę Mindanao i japońska inwazja na Filipiny stała się faktem. Film miał premierę 26 listopada, Amerykanie dokonali wówczas operacji Torch, nieudanego desantu morskiego sił amerykańsko-brytyjskich, które miały zdobyć Oran, będący w rękach francuskiego rządu Vichy, kolaborującego z hitlerowcami. Straty były bardzo dotkliwe. Alianci jednak po kilku dniach zdobyli port i miasto, a podobną akcję przeprowadzono w Algierze. W takim właśnie kontekście, walki Amerykanów w Afryce Północnej, na ekrany amerykańskich kin wszedł melodramat wszech czasów. 

If Casablanca Came Out Today | Modern Trailer | HBO Max

- "Casablanca" jest bardzo dobrym przykładem, a nawet dowodem na to, że nie można zaprogramować sukcesu - mówi Katarzyna Wajda, filmoznawczyni. - Nie można zaplanować stworzenia filmu, który porwie publiczność do tego stopnia, że będzie się o nim mówiło, że jest filmem kultowym. A "Casablanca" jest filmem kultowym. Kiedy ją realizowano, nie myślano o niej w kategoriach sukcesu. Złośliwie mówi się w historii kina, że jest to "wzorcowo przeciętnie zrealizowany film". A jednak coś "zaskoczyło", przede wszystkim bohater - zaznacza gość Programu 1 Polskiego Radia.

Mężczyzna zgorzkniały, a jednak romantyczny

Od pierwszej sceny bardzo istotny jest kontekst wojenny. - Ale po pierwsze, historia miłosna rozgrywa się w retrospekcji; po drugie, jakkolwiek mówi się, słusznie czy nie, że melodramat jest gatunkiem "kobiecym" i to właśnie aktorki są w centrum historii, tutaj całość opiera się na mężczyźnie. To Rick Blaine, z twarzą Bogarta, jest głównym bohaterem "Casablanki". Ilsa Lund pozostaje na drugim planie. Jest to film o mężczyźnie, na pozór nieco zgorzkniałym, może nawet cynicznym, który jednak pod maską zgorzknienia kryje nie tylko romantyka zranionego przez kobietę, ale także, co ważne w kontekście wojennym, człowieka z poczuciem obowiązku patriotycznego - mówi Katarzyna Wajda.

Poświęcenie osobiste. I dla sprawy  

Jeśli melodramat, to tragiczny wybór łamiący serca i bardzo często trójkąt. Tu mamy jedno i drugie. Gorąca miłość, ale ona ma męża, w dodatku - dzielnego antyfaszystę, dysydenta, poszukiwanego przez nazistów. - Jest to film z początku lat 40., kiedy obowiązywał Kodeks Haysa, więc bohaterki nie powinny były porzucać mężów, nawet dla kogoś takiego, jak Rick Blaine. Chodzi nie tylko o jego życie, ale o sprawę, którą reprezentuje. Stąd to poświęcenie Ricka, osobiste, ale zarazem dla sprawy. Wszyscy wychodzą z twarzą z tego trójkąta emocjonalnego - mówi rozmówczyni Michała Montowskiego.

"Zagraj to jeszcze raz, Sam"

Film kultowy musi mieć wyraziste, wymowne sceny i teksty, które zapadają w pamięć. Działają jako skróty morału, idei. Ważne są muzyka, rekwizyty, kostiumy. Wszystko do czegoś się odnosi i przywołuje całość. "Casablanca" spełnia te warunki. Sam przy fortepianie gra "As Time Goes By". - Mamy charyzmatycznego aktora - kontynuuje Wajda. - Bogart jako Rick Blaine stał się wcieleniem, ikoną ekranowej męskości, lekko zgorzkniałym, a przecież uczuciowym mężczyzną. Do tego muzyka i pamiętne frazy, które większość z nas zna, nawet jeśli nie wiemy, że to frazy z "Casablanki": "Zagraj to jeszcze raz, Sam", "Ale zawsze będziemy mieli Paryż". Scena na dworcu, scena na lotnisku, mimo że wszystko to kręcone było w atelier. Poetyka kina noir z lat 40.: cienie, mgła, wyraziste twarze aktorów. Kapelusze, trencze, to wszystko tworzy niepowtarzalny klimat - wymienia Katarzyna Wajda.

Czytaj także:

• Jerzy Skolimowski: "IO" to protest wobec złego traktowania zwierząt
• Wielkie gwiazdy Hollywood: Barbra Streisand i Jack Nicholson
• Keanu Reeves - jeden z najbardziej lubianych aktorów Hollywood

O miłości niespełnionej

W chwili gdy rozpoczynano produkcję filmu, nie przewidywano, że będzie to wielki hit. Nie wiedziano, jak potoczą się losy wojny. Nie wiedziano, że Amerykanie zaangażują się w pełni w działania wojenne. Fraza "To może być początek pięknej przyjaźni" odczytywana jest dziś również w kontekście wojennym. I choć filmoznawcy widzą dziś w tym filmie opowieść o tym, jak uprzedmiotawia się kobietę, pozostaje on jednak dla większości widzów wciąż melodramatem o niespełnionej miłości, która musi ustąpić przed poczuciem obowiązku. 

***

Tytuł audycji: Magazyn bardzo filmowy

Prowadziła: Michał Montowski

Data emisji: 26.05.2022

Godzina emisji: 23.30

djr