26 grudnia 1655 roku wojska szwedzkie zakończyły oblężenie klasztoru paulinów na Jasnej Górze.

Geneza potopu szwedzkiego

Rozejm ze Szwecją miał obowiązywać do roku 1661 na mocy układu pokojowego zawartego w Sztumskiej Wsi kilkanaście lat wcześniej. Dlatego w 1655 roku nie obawiano się najazdu szwedzkiego. Szwedzi wykorzystali słabość Rzeczpospolitej targanej wojnami z Kozakami i Moskwą.

Przyczyn wybuchu wojny było wiele, m.in. stosunki Polski ze Szwecją układały się bardzo źle po tym, jak wygasła na tronie szwedzkim polska linia Wazów. Punktem spornym pozostawały wciąż Inflanty.

- Z ostatnią misją pokojową pojechał do Szwecji w 1655 roku Andrzej Morsztyn, szlachcic i wybitny poeta barokowy. Zarzucono mu, że przywiózł listy uwierzytelniające, w których polski król użył obraźliwych dla Szwedów tytułów – mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel. – Dodatkowo do wypowiedzenia wojny przyczyniła się postawa części szlachty, skłóconej z królem.

W lecie 1655 roku armie szwedzkie w dwóch kolumnach wkroczyły do Rzeczpospolitej.

Zwycięski pochód Szwedów

- Pierwsze miesiące były jednym pasmem zwycięstw Szwedów – podkreśliła prof. Chynczewska-Hennel. Pod Ujściem wojewoda poznański Krzysztof Opaliński i kaliski Andrzej Grudziński oddali się pod protekcję Karola Gustawa, króla Szwecji. Hetman Janusz Radziwiłł i jego brat Bogusław zawarli w Kiejdanach układy ze Szwedami, które przekreślały unię polsko-litewską. Były to przedsięwzięcia nielegalne, traktowane jako zdrada Rzeczpospolitej.

Szwedom podporządkowywały się sukcesywnie kolejne jednostki wojsk polskich. - Bez walki padła Warszawa, jedynie Kraków, którego bronił Stefan Czarniecki, stawiał opór, ale skapitulował po trzech tygodniach. Najeźdźcy zajęli Rzeczpospolitą szybko jak potop, ale równie szybko zaczęli tracić poparcie szlachty. Stało się tak, bo Szwedzi przeszli przez tereny polskie, paląc, grabiąc, niszcząc i łamiąc wszelkie prawa – wyjaśniała prof. Teresa Chynczewska-Hennel.

Pierwsi do walki z wrogiem stanęli chłopi i mieszczanie, do których dołączała szlachta. Broniło się Podkarpacie, Zamość, Lwów, Gdańsk, Malbork. Król Jan Kazimierz schronił się wraz z rodziną na Śląsku i stamtąd wezwał naród do walki przeciwko Szwedom. Na wieść o patriotycznym zrywie wrócił w grudniu 1655 roku do kraju.

Jasna Góra

18 listopada 1655 Szwedzi rozpoczęli oblężenie klasztoru jasnogórskiego. Przeor klasztoru paulinów ksiądz Augustyn Kordecki na początku listopada 1655 roku przezornie uznał władzę króla Szwecji Karola Gustawa, ale jednocześnie wystąpił o wstawiennictwo do polskiego króla Jana Kazimierza.

Przeor miał przeczucie, żeby nie wierzyć Szwedom i najcenniejsze rzeczy z klasztoru, w tym cudowny obraz, wywiózł do klasztoru paulinów w Mochowie koło Głogówka, a na Jasnej Górze zawisła kopia obrazu. Mimo "listu żelaznego" gwarantującego nietykalność klasztoru, w dzień, kiedy Szwedzi stanęli pod murami klasztoru, zażądali wpuszczenia swych wojsk na jego teren.

Przezorny ksiądz Kordecki znacznie wcześniej dobrze przygotował klasztor do oblężenia. Siły polskie liczyły 160 żołnierzy, 50 puszkarzy, 20 szlachciców i 70 zakonników i były nieporównywalnie mniejsze niż szwedzkie z około 3200 żołnierzami.

Moralna przewaga Kordeckiego

Szwedzi zdawali sobie sprawę, że wśród załogi klasztoru jest wielu zwolenników kapitulacji, dlatego próbowali nakłonić przeora do poddania się. Wszystkie trzy propozycje kapitulacji ksiądz Kordecki odrzucił. Ostatecznie w nocy z 26 na 27 grudnia Szwedzi odstąpili od oblężenia klasztoru i odtrąbili generalny odwrót.

Powodem była nie tylko bezsilność wobec obrońców jasnogórskich, ale też rozkaz od króla, by ruszali do Prus wspomóc inną szwedzką akcję.

- Ogromną rolę w odpieraniu wroga, nie tylko militarną, ale również moralną, odegrał klasztor na Jasnej Górze z jej przeorem Augustynem Kordeckim, paulinami i innymi obrońcami twierdzy, dobrze umocnionej już za czasów Władysława IV, przyrodniego brata Jana Kazimierza – mówiła w Polskim Radiu prof. historii Teresa Chynczewska-Hennel.

Pokój w Oliwie

Potop szwedzki, nazywany drugą wojną północną, stał się konfliktem zbrojnym na skalę europejską. Udział w nim wzięli Duńczycy, Brandenburczycy, Węgrzy, Polacy, Szwedzi. Zakończył się on pokojem podpisanym w Oliwie w 1660 roku. Polska nie straciła swoich terytoriów, ale siłę międzynarodową zyskała Brandenburgia, faktyczny zwycięzca tej wojny.

Posłuchaj, w jakich okolicznościach Jan Kazimierz został królem Polski, o jego wrogach i poplecznikach oraz o tym, czy prawdziwy jest obraz króla - jako wielkiego patrioty i obrońcy Polski - w powieści Henryka Sienkiewicza "Potop".

bs/im

W chwili składania ślubów sytuacja Rzeczpospolitej była tragiczna. Niemal cały kraj był zajęty przez Szwedów i Rosjan. Losy wojny zaczęły się jednak powoli odwracać. Ucisk i terror wprowadzony przez protestanckich i prawosławnych najeźdźców spowodowały bunty katolickiego chłopstwa. Konfederację tyszowiecką, skierowaną przeciwko obcym wojskom, zawiązała szlachta. Skuteczna obrona Jasnej Góry obudziła nadzieję na pokonanie Szwedów.

W społeczeństwie Rzeczpospolitej tliła się iskra walki, potrzebny był impuls, żeby zmienić ją w płomień. Król Jan Kazimierz postanowił odwołać się do katolicyzmu i w katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Lwowie oddał swój kraj pod opiekę Matki Boskiej i nazwał ją Królową Korony Polskiej.

Jan Kazimierz. Król w pożodze wojny

- Doceniając rolę chłopów w walce z najazdem szwedzkim, złożył uroczyste śluby, w których zobowiązał się ulżyć ich doli - powiedziała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

Posłuchaj tekstu ślubów lwowskich Jana Kazimierza w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

bm

67 lat temu, 26 sierpnia 1956, miały miejsce Śluby Jasnogórskie Narodu Polskiego. Tekst ślubowania napisał uwięziony w Komańczy prymas Stefan Wyszyński.

Uroczystość nawiązywała do dwóch rocznic: ślubów lwowskich Jana Kazimierza i obrony Jasnej Góry podczas potopu szwedzkiego. Oba wydarzenia sprzed trzystu lat miały charakter symboliczny, ale też prowadziły do odnowy narodu.

Prymas Stefan Wyszyński- zobacz serwis specjalny

Podobny cel przyświecał Prymasowi Tysiąclecia, który poprzez śluby chciał przywrócić ducha narodowi, złamanego przez doświadczenia II wojny światowej i stalinizmu. Jasnogórska uroczystość miała być wstępem do odbywających się dekadę później obchodów Millenium Chrztu Polski.

– Wyszyński stworzył dziewięcioletni program "rekatolicyzacji" Polaków - mówił historyk Bartłomiej Noszczak w audycji z cyklu "Familijna Jedynka". – To był program typowo religijny, aczkolwiek w tamtych uwarunkowaniach jakakolwiek aktywność wykraczająca poza ramy narzucone przez partyjnych decydentów była uważana za antysystemową. Prymas zdawał sobie z tego sprawę i świadomie rzucił wyzwanie władzy, co także pokazywało siłę Kościoła.

Tekst ślubów został ułożony przez Wyszyńskiego 16 maja 1956 podczas jego internowania w Komańczy. Uwięziony prymas nie mógł wziąć udziału w uroczystościach. W jego imieniu tekst przyrzeczenia odczytał bp Michał Klepacz, pełniący obowiązki przewodniczącego Episkopatu Polski. Na fotelu prymasa spoczywały białe i czerwone kwiaty.

420 lat temu, 16 listopada 1603, urodził się Augustyn Kordecki, przeor klasztoru paulinów na Jasnej Górze, organizator obrony sanktuarium częstochowskiego przed wojskami szwedzkimi w 1655 roku.

W zakonie paulinów

Przyszedł na świat pod imieniem Klemensa Kordeckiego w rodzinie mieszczańskiej, osiadłej w Iwanowicach. Jego ojciec był nawet burmistrzem rodzinnego miasta. Młody Augustyn kształcił się w kolegiach jezuickich w Kaliszu i w Poznaniu.

Po wstąpieniu do zakonu przyjął imię Augustyna. Rok później złożył śluby zakonne i po święceniach kapłańskich został skierowany do klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie.

Ojciec Kordecki zajmował się pracą wychowawczą i uczył retoryki oraz teologii. Zdobył dość znaczącą pozycję w zakonie paulinów i w trakcie posługi duchownej był przeorem lub podprzeorem klasztorów w Wielgomłynach, Wieluniu, Beszowej, Oporowie, Pińczowie oraz na Jasnej Górze.

Obrońca Jasnej Góry

Ojciec Kordecki podczas najazdu szwedzkiego w 1655 roku starał się utrzymać klasztor na Jasnej Górze z dala od działań zbrojnych i w tym celu napisał list do szwedzkiego króla Karola X Gustawa o gotowości poddania klasztoru w zamian za gwarancję nienaruszalności. Jednocześnie przezornie ewakuował skarbiec klasztoru w obawie przed nadciągającymi wojskami.

Szwedzi przybyli pod Częstochowę 18 listopada 1655 roku. Przezorny ojciec Kordecki znacznie wcześniej dobrze przygotował klasztor do oblężenia. Załoga klasztoru liczyła 160 żołnierzy, 50 puszkarzy, 20 szlachciców i 70 zakonników. Szwedzi zdecydowanie przeważali z około 3200 żołnierzami.

– Weryfikacji należy poddać też opinie na temat znaczenia klasztoru. Nie był on oczywiście wielką fortecą, ale daleko mu też było do powieściowego określenia "kurnika". Był zbudowany na skalistym podłożu i jak na owe czasy był całkiem potężną fortalicją – mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika Polska".

Oblężenie klasztoru trwało do końca grudnia 1655 roku. Wojska szwedzkie odstąpiły od Częstochowy wezwane na pomoc przez Karola X Gustawa, który toczył wówczas ciężkie walki w Prusach Królewskich. Przeor Kordecki opisał oblężenie klasztoru w dziele zatytułowanym "Nowa Gigantomachia", wydanym w 1658 roku.

– Ciągle pozostaje otwarte pytanie, dlaczego Szwedzi chcieli zająć klasztor jasnogórski. Czy rzeczywiście powodowała nimi jedynie chciwość i żądza łupu na klasztornym skarbcu, który zresztą najprawdopodobniej w listopadzie 1655 roku został ukryty wraz z cudownym obrazem. Wiele wskazuje na to, że były jeszcze inne względy i być może Szwedzi chcieli, żeby twierdza nie została zajęta przez powstańców, którzy operowali w rejonie Częstochowy – mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika.

Legenda obrony Częstochowy

– Opinie historyków są podzielone i często skrajne. Obok ocen negatywnych i minimalizujących znaczenie obrony klasztoru można znaleźć entuzjastyczne sądy, zbliżone do sienkiewiczowskiej wizji. Prawda jak zwykle leży gdzieś pośrodku – powiedziała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Polskiego Radia z 2001 roku.

Opór wobec szwedzkiego najeźdźcy pojawiał się samorzutnie jeszcze przed oblężeniem klasztoru na Jasnej Górze. Chociaż duża część szlachty wolała pójść na ugodę z Karolem X Gustawem, to jednak niektórzy z poddanych pozostali wierni królowi Janowi Kazimierzowi Wazie, tak jak Stefan Czarniecki, który jeszcze przed oblężeniem Częstochowy dowodził obroną Krakowa i nie zawarł ugody z królem Szwecji.

– Niewątpliwie to właśnie obrona klasztoru przyczyniła się do rozszerzenia oporu przeciwko Szwedom – podkreśliła prof. Jolanta Choińska-Mika.

sa

Życie człowieka a "kultura śmierci"

Nazwa i treść encykliki nawiązują do orędzia "Humanae vitae" z 1968 roku papieża Pawła VI, a także do instrukcji "Donum vitae", opublikowanej przez Kongregację Doktryny Wiary w 1987 roku. Nie jest to przypadek - Jan Paweł II w "Ewangelii życia" rozszerzył tezy przedstawione w obu przytoczonych tekstach. 

"Evangelium vitae" porusza temat wartości ludzkiego życia - według encykliki jest ono darem pochodzącym od Boga, wyrazem Jego miłości do ludzi i dlatego tylko Stwórca może decydować o momencie ludzkiej śmierci.

Jan Paweł II w swoim orędziu pisze również, że pobyt człowieka na ziemi nie jest przypadkowy - jest to początkowy etap procesu ludzkiej egzystencji, która swój punkt kulminacyjny osiąga w momencie Zbawienia. Życie doczesne jest więc niezmiernie ważne i dlatego musi być chronione, otaczane opieką.

Stąd papież w "Ewangelii życia" potępił zabójstwa, ludobójstwa, samobójstwa, aborcje, eutanazje, ale także wszelką przemoc fizyczną i psychiczną, czyli wszystko, co godzi w ludzkie życie. Sprzeciwił się również deportacjom, niewolnictwu, prostytucji, handlowi żywym towarem i innym formom naruszenia ludzkiej godności.

Jan Paweł II wspomniał w tekście także o zagrożeniach, jakie niesie za sobą stale rozwijająca się "kultura śmierci", która sprawia, że śmierć zaczyna być postrzegana jako cywilizowane rozwiązanie, wynikające z wolności osobistej. Tego typu rozumowanie zapoczątkowuje "wojnę silnych przeciwko bezsilnym" – życie zamiast być otaczane miłością i opieką, zaczyna być postrzegane jako ciężar, coś bezużytecznego.

Obrona i promocja życia

Według papieża świadectwem uczestnictwa w Boskiej misji jest właśnie obrona i promocja życia. Ludzie powinni poprzez różne formy wolontariatu, działalność społeczną, zaangażowanie polityczne, ale także przez własne świadectwo pokazywać, jak wielką wartość ma ludzka egzystencja.

Ze stanowiskiem Jana Pawła II zawartym w encyklice zgodził się arcybiskup senior archidiecezji przemyskiej ksiądz doktor Józef Michalik podczas audycji Ewy Hołubowicz i Arkadiusza Ekierta "Gość Sygnałów Dnia". 

– Jeżeli pozwoli się na naruszenie godności w jednym przypadku, usankcjonuje się ją, to później takie prawo staje się wzorcem również w innych wypadkach – powiedział arcybiskup Józef Michalik.

Duchowny wspomniał na antenie Polskiego Radia, że nie należy promować tej formy postępu, która dąży do powstania świata, gdzie słaby traci prawo do życia, ponieważ takie działania doprowadzą ludzkość do upadku.

Jak doszło do wydania encykliki? 

We wprowadzeniu do "Evangelium vitae" można przeczytać, że na początku kwietnia 1991 roku konsystorz kardynałów zwrócił się z prośbą do Jana Pawła II o publikację dokumentu, który poruszałby tematykę wartości ludzkiego życia.

I tak pod koniec maja tego samego roku papież wysłał listy do episkopatów z całego świata, w których oznajmił im, że zamierza podjąć się stworzenia takiego tekstu. Poprosił ich również o pomoc, opinie i wszelkie sugestie co do tego, jak encyklika ma wyglądać. Po kilku latach pracy, w marcu 1995 roku tekst był już gotowy do druku.

Wydaje się, że wpływ na decyzję papieża miały również wydarzenia, które rozgrywały się w latach 90. XX wieku. Był to czas wielkich przemian, dynamicznego rozwoju sytuacji światowej – upadł Związek Radziecki, Niemcy zjednoczyły się, rozpadła się Czechosłowacja, w Polsce budowano nowy ustrój po obaleniu komunizmu, powstała Unia Europejska, a na Kaukazie i w Bośni i Hercegowinie wybuchły konflikty zbrojne. Nie należy zapominać o tym, że zbliżało się nowe stulecie, co z jednej strony wzbudzało w ludziach nadzieje na nowy początek, a z drugiej wywoływało u nich niepokój i myśli o końcu świata.

Brakowało autorytetu, który uspokoiłby ludzi – zdaje się, że Kościół wziął na siebie rolę takiego właśnie przewodnika, pocieszyciela. Stąd też pod koniec lat 80. XX wieku powstały trzy encykliki papieskie, a w latach 90. XX wieku kolejne sześć - w tym właśnie "Evangelium vitae". Miały one właśnie wskazywać ludziom drogę i pokazywać zaangażowanie Jana Pawła II w to, co działo się na świecie. 

jb