29 sierpnia 1756 urodził się Jan Śniadecki, uczony epoki oświecenia. To jego Adam Mickiewicz skrytykował w balladzie "Romantyczność".

Wyrodny wychowanek jezuitów

Jan przyszedł na świat w ubogiej rodzinie mieszczańskiej w Żninie.

- Miał zaledwie 8 lat, gdy zaczął naukę w kolegium jezuickim w Poznaniu - słyszymy w audycji Tadeusza Bonika z cyklu "Ludzie nauki w anegdocie". - A jezuici mieli wówczas walne prawidło, którego nigdy z oka nie spuszczali, żeby całymi siłami zachęcać i przybierać do swojego zgromadzenia dobrą głową obdarzonych ludzi.

Tak też próbowali zrobić z młodym Janem. Tego jednak zbyt ciągnęło do akademickich ław: Śniadecki studiował w Krakowie, Getyndze i Paryżu. Później uczony stał się zagorzałym przeciwnikiem jezuitów, upatrując w prowadzonej przez nich działalności oświatowej źródła ciemnoty i zacofania.

Organizator i obrońca oświaty

- Będąc Polakiem, winienem moje usługi ojczyźnie - miał odpowiedzieć na propozycję objęcia stanowiska na uniwersytecie madryckim, które padło w Paryżu.

Do kraju wrócił w 1781 roku na wezwanie Komisji Edukacji Narodowej, by objąć Katedrę Matematyki i Astronomii w Szkole Wyższej Koronnej (obecnie Uniwersytet Jagielloński). Zaczął reformę i rozbudowę uniwersytetu. Organizatorską pracę przerwał upadek Rzeczpospolitej: musiał bronić dóbr uczelni przed targowiczanami. Dzięki Śniadeckiemu udało się uniknąć grabieży.  

Patriotą był nie tylko z mowy, ale i z czynu. W czasie powstania kościuszkowskiego objął funkcję członka komisji odpowiedzialnej za zbiórkę funduszy i prowiantu oraz rekrutację do powstańczej armii. Jako jeden z nielicznych nie został objęty amnestią przez władze zaborcze.

W latach 1807-15 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Wileńskiego. Na Wileńszczyźnie starał się zunifikować oświatę.

- Wprowadził jednolity program, jednolite podręczniki i zalecił weryfikację nauczycieli zakonników - słyszymy w audycji z 1976 roku.

Osiągnięcia naukowe

Śniadeckiemu nauka zawdzięcza nie tylko sprawną organizację oświaty. To on opracował polską terminologię matematyczną i astronomiczną.

- Był autorem najlepszego wówczas podręcznika algebry - słyszymy w audycji Tadeusza Bonika.

Odkrył, niezależnie od Heinricha Wilhelma Olbresa planetoidę Pallas. Był też popularyzatorem nauki: napisał popularnonaukową rozprawę dotyczącą teorii heliocentrycznej Kopernika. Wraz z młodszym bratem, Jędrzejem, w 1784 roku (a więc w rok po pionierskim locie braci Montgolfier) zbudował jeden z pierwszych na ziemiach polskich balonów.

"Mędrca szkiełko i oko"

Od 1819 roku Śniadecki zaczął krytykować rodzący się romantyzm. Upatrywał w nim powrotu do ciemnoty i zabobonności. Krytyka nie pozostała bez odzewu. Naukowy światopogląd Śniadeckiego skrytykował Mickiewicz w balladzie "Romantyczność", pisząc: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie/ Niż mędrca szkiełko i oko".

bm/kor

8 września 1523 roku, zmarł Maciej Miechowita, profesor i rektor Akademii Krakowskiej, wybitny lekarz, historyk i geograf.

Studia na krakowskiej uczelni rozpoczął w 1473 roku. Sześć lat później uzyskał tytuł mistrza sztuk wyzwolonych i rozpoczął naukę na Wydziale Lekarskim Akademii. Wkrótce potem udał się w podróż po Europie Zachodniej, by tam kontynuować zagłębianie się w tajniki wiedzy.

Po powrocie do kraju zajął się wykładaniem na macierzystej uczelni i prowadzeniem praktyki lekarskiej. O wysokiej ocenie jego umiejętności lekarskich może świadczyć fakt, że został wezwany w 1501 roku do Torunia, gdzie miał się opiekować umierającym królem Polski Janem Olbrachtem.

Rektor reformator

Wkrótce Maciej Miechowita został powołany do piastowania godności rektora Akademii. Dał się poznać jako dobry administrator i odważny reformator. Zwiększył dyscyplinę zarówno wobec żaków, jak i wykładowców. W trosce o uboższych studentów – musiał rozumieć ich sytuację, sam wywodził się ze średniozamożnej rodziny mieszczańskiej – zniósł kosztowne uczty promocyjne i prezenty dla promotorów.

- Dużą część swojego majątku przekazał na potrzeby uczelni. Dzięki jego pieniądzom finansowano działalność katedr i przeprowadzano inwestycje. Zasłynął jako filantrop – podkreślała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Zasługi wobec Alma Mater spowodowały, że mówiono o nim z szacunkiem, że jest "Kolumną Uniwersytetu". Na czym polegały jego dokonania? Posłuchaj audycji.

Na cenzurowanym

Najprawdopodobniej Maciej Miechowita poznał osobiście Jana Długosza. Z czasem stał się jego kontynuatorem. Efektem jego wieloletniej pracy była jego "Kronika polska", pierwszy w dziejach polskiej historiografii utwór objęty cenzurą.

- W krytycznym świetle przedstawiał niektórych członków dynastii Jagiellonów. Z tego powodu kanclerz i prymas zarazem, Jan Łaski, zakazał rozpowszechniania tego dzieła – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika.

Badacz Sarmacji

Opus magnum Miechowity okazał się jednak "Traktat o dwóch Sarmacjach", w którym opisał terytoria położone między Wisłą, Donem i Morzem Kaspijskim.

- Obalił szereg mitów i błędnych poglądów i mitów, jakie krążyły wówczas w Europie na temat tego obszaru – podkreślała historyk.

Jego praca, oparta głównie na relacjach świadków, jeńców i uchodźców z Państwa Moskiewskiego (sam Miechowita nigdy nie był nawet na wschodnich kresach Rzeczpospolitej), szeroko opisywała klimat i geografię na poły legendarnych dla czytelnika zachodniego terenów, przynosząc autorowi międzynarodowe uznanie.

bm

3 lipca 1935 roku zmarł historyk Michał Bobrzyński. Do pamięci potomnych przeszedł jednak nie dzięki swojej pracy naukowej, ale politycznemu zaangazowaniu. Był przywódcą tzw. stańczyków, krakowskich konserwatystów, a w latach 1908-1913 sprawował urząd namiestnika Galicji.

Historyk w służbie narodowi

Pasję do historii nabył podczas nauki w krakowskim gimnazjum św. Anny. Podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie wykształcił swój późniejszy warsztat naukowy. Uważał, że  w pracy historyka najważniejsza jest znajomość prawa politycznego.

Jego mistrzem naukowym i politycznym był Józef Szujski, główny przedstawiciel ruchu stańczyków i założył krakowskiej szkoły historycznej.

W latach 70. XIX wieku rozwijał swoją karierę naukową na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz studiował w Berlinie i Strasburgu. W 1877 roku zdobył profesurę na Uniwersytecie Jagiellońskim, a dwa lata wydał swoje największe dzieło - "Dzieje Polski w zarysie". Przedstawiał w niej opinię charakterystyczną dla krakowskiej szkoły historycznej, która tłumaczyła rozbiory słabością Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

– Ta praca wywołała prawdziwą burzę surową diagnozą naszych narodowych grzechów, skumulowaną w opinii, że nie granice i sąsiedzi, tylko nieład wewnętrzny przyprawił nas o utratę bytu politycznego. Najłagodniej sformułowane oskarżenia o nadmierny pesymizm przysłoniły zarzuty o spotwarzanie narodu, dostarczanie argumentów zaborcom, wręcz zarzuty zaprzaństwa autora – mówił dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków". – Ta krytyka znakomicie jednak spopularyzowała dzieło, choć przyczyniła się do złagodzenia tonu nazbyt pesymistycznego tonu kolejnych wydań.

Polityk, który tworzył historię

Praca naukowa Michała Bobrzyńskiego była nierozerwalnie związana z jego działalnością polityczną. Jako przedstawiciel stańczyków uważał, że Polacy muszą zrozumieć błędy z przeszłości, jeżeli chcą uniknąć ich powtórzenia.

– Nigdy nie krył, że pisze swoje dzieło także z aktualnym przesłaniem politycznym jako program silnego rządu i pracy organicznej. Jako gorzkie lekarstwo, a nie słodką miksturę ku pokrzepieniu serc – powiedział dr Janusz Osica w audycji Polskiego Radia z 2002 roku.

Stańczycy uważali, że Polacy pod zaborami powinni być pragmatyczni. Ich zdaniem najwięcej możliwości do rozwoju dawała autonomia w austriackiej Galicji. Polacy powinni więc zaakceptować ówczesną sytuację międzynarodową i dążyć metodami politycznymi do wykorzystania autonomii do zagwarantowania polskich interesów.

– Bobrzyński wszedł na szlaki wielkiej polityki drogą parlamentarnej kariery w galicyjskim Sejmie Krajowym i parlamencie austriackim. Szybko stanął na czele lojalnych wobec Wiednia krakowskich konserwatystów, którzy w zamian uzyskiwali warunki swobodnego rozwoju narodowego w ramach monarchii habsburskiej – mówił dr Janusz Osica.

W 1903 roku został członkiem Rady Państwa, a pięć lat później objął urząd namiestnika Galicji. Od tej pory, jak stwierdził historyk Józef Feldman, profesor prawa i historii Michał Bobrzyński tworzył prawo i historię.

Bobrzyński przestał być namiestnikiem Galicji w 1913 roku, ale wciąż cieszył się dużym autorytetem. To właśnie jego prosił o radę cesarz Franciszek Józef w sprawie stworzenia polskich formacji zbrojnych po wybuchu I wojny światowej.

– W pierwszych dniach niepodległości stanął na czele zespołu przygotowującego konstytucję Rzeczypospolitej. Rozgoryczony zerwał z konserwatystami krakowskimi i Krakowem i przeniósł się do Wielkopolski, skąd pochodziła jego żona, córka słynnego Hipolita Cegielskiego – powiedział dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

sa

Stanisław Estreicher należał do zasłużonego rodu krakowskich uczonych. Dwóch przedstawicieli rodziny piastowało godność rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego (Stanisław w latach 1919-1921), pięciu było profesorami uczelni. Opus magnum całego uczonego rodu była "Bibliografia polska" zawierająca kompletny spis druków dotyczących Polski powstałych w kraju i za granicą. Dzieło rozpoczął Karol Estreicher, po nim kontynuował je jego syn Stanisław i wnuk Karol.

- Stanisław podniósł te dalsze tomy na najwyższy poziom naukowego pogłębienia i bogactwa treści. Każdy nowy tom był dużym wydarzeniem – oceniał historyk gen. Marian Kukiel na antenie Radia Wolna Europa.

Przyjaciel Wyspiańskiego i Malinowskiego

Krakowski światek intelektualistów przełomu XIX i XX wieku był niewielki. Nic dziwnego, że wśród przyjaciół Estreichera znaleźć można czołowych przedstawicieli młodopolskiego środowiska artystycznego ze Stanisławem Wyspiańskim, Lucjanem Rydlem i Józefem Mehofferem na czele.

- Wyrósł w środowisku artystycznym, literackim i naukowym. Był autorem świetnych studiów z historii literatury. Sam miał literackie zamiłowania, stał się znakomitym krytykiem i recenzentem, znawcą najnowszych prądów w obcej literaturze i sztuce, promotorem ich w Polsce. On torował Wyspiańskiemu drogę, "Wesele" w świat wprowadzał – oceniał historyk.

Stanisław Estreicher (siedzi po prawej stronie) w otoczeniu przyjaciół. Od lewej stoją: Stanisław Wyspiańskim Lucjan Rydel, Karol Maszkowski, siedzi Henryk Opieński. Źr.: Wikimedia/domena publiczna

Mimo towarzystwa składającego się głównie z członków bohemy artystycznej, Estreicher pozostawał wierny tradycji rodzinnej. Nauka była głównym polem jego zainteresowań. Dał się poznać  jako jeden z najbardziej światłych polskich badaczy prawa.

- Stał się historykiem prawa o rozległych horyzontach, z socjologiczną podbudową. Miał wpływ na metodę badawczą Bronisława Malinowskiego. Pisał studia o najstarszych kodeksach prawnych świata, ogłaszał pomniki prawa polskiego. – wyjaśniał gen. Marian Kukiel.

Jedno z najlepszych polskich piór

Estreicher był jednym z czołowych przedstawicieli frakcji postępowej w konserwatywnym krakowskim środowisku Stańczyków. Z czasem stał się czołowym piórem wydawanego przez nie czasopisma "Czas".

- W II RP były tylko czterech wielkich publicystów: Stanisław Mackiewicz, Ignacy Matuszewski, Stanisław Estreicher i Stanisław Stroński – oceniał Władysław Zbyszewski na antenie Radia Wolna Europa. – Estreicher jest być może najbardziej zapomniany z tej wielkiej czwórki. Był spośród nich najstarszy i był stanowczo człowiekiem sprzed 1914 roku. Właściwie nigdy nie dopasował się do mentalności czasów międzywojennych.

Od zwolennika do przeciwnika Piłsudskiego

Estreicher popierał czyn legionowy Piłsudskiego. W dobie krzepnięcia odrodzonego państwa opowiadał się za silną władzą centralną, reprezentowaną przez Naczelnika Państwa. Gdy jednak zgorzkniały Piłsudski wycofał się z życia politycznego, a jego poglądy, podobnie jak zupełnie nieparlamentarny język Marszałka, ulegały stopniowej radykalizacji, Estreicher uznał tę postawę za psucie debaty publicznej w kraju.

Wieści o zamachu majowym przywitał ostrym artykułem pt. "Rokosz". Swoją krytykę wobec policyjnych represji stosowanych przez sanację wobec społeczeństwa i opozycji zawarł w analizie pt. "Czy Polską należy rządzić batem?".

- Ostro reagował na Brześć (tzw. sprawa brzeska – polityczny proces wymierzony w czołowych działaczy opozycji antysanacyjnej), protestował przeciwko ograniczeniu autonomii uniwersytetów, redagował zbiorową księgę "O wolność szkół akademickich" – wyjaśniał gen. Marian Kukiel.

Głos wołającego na puszczy

Krytyki sanacji nie zaprzestał po śmierci Piłsudskiego. Popierał tworzącego na emigracji Front Morges Władysława Sikorskiego.

- Gdy zbliżała się wojna, znalazł się Estreicher wśród przedstawicieli kół naukowych, którzy udali się 31 marca 1939 do prezydenta Ignacego Mościckiego, by przedstawić mu konieczność zjednoczenia narodu poprzez pojednanie się ze stronnictwami opozycyjnymi,  abolicję wyroku w procesie brzeskim, powołanie rządu, który miałby zaufanie ogólne. – podkreślał gen. Marian Kukiel. - Widziałem Estreichera niedługo potem, jeszcze bladego z oburzenia i trwogi o przyszłość narodu.

Ofiara Sonderaktion

Był jednym z tych nieszczęśliwych, którym przyszło przeżyć dramat przewidzianej przez siebie klęski. Tragedia dopełniła się 6 listopada 1939. Estreicher był jednym z ponad 140 członków kadry uniwersyteckiej, którzy tego dnia zgromadzili się na polecenie rektora w sali wykładowej im. Mikołaja Kopernika.

To była pułapka zastawiona przez Niemców. Okupanci aresztowali naukowców. Większość z nich trafiła do obozu Sachsenhausen. Wśród nich był Stanisław Estreicher. Naukowiec zmarł w niewoli 28 grudnia 1939 z powodu nieleczonej mocznicy.

bm

Kraków, Kanonczna 17

Co ciekawe, ten bogaty Bawarczyk traktowany jest głównie jako wydawca książek i prawdą jest, że mimo licznych niepowodzeń, większość swojego życia w Krakowie spędził właśnie na prowadzeniu wydawnictw, własnych i cudzych. Tu też zmarł w 1536 roku.

Ta pierwsza drukarnia wydająca w języku polskim powstała z siedzibą przy ulicy Kanoniczej 17. Co ważne miejsce to nadal istnieje i znajduje się niedaleko Rynku Głównego, idąc ze Starego Miasta w kierunku Zamku Królewskiego na Wawelu. Oczywiście nie była to pierwsza drukarnia w Królestwie Polskim, ale pierwsza zajmująca się głównie drukiem w naszym języku.

Przez pewien czas współpracował z drukarzem niemieckim Wolfgangiem Lernem i razem wydawali nakłady książek Jana Hallera i Marka Szarfenbergera. Koszty prowadzenia tej drukarni zmusiły jednak Unglera do zakończenia jej działania w 1516 roku. Wtedy to poddał się silniejszej pozycji kupca i wydawcy Jana Hallera, protoplasty słynnego w Krakowie rodu Hallerów. To Haller wymógł zamknięcie jego wydawnictwa, choć zatrudnił Unglera w funkcji kierownika technicznego w swojej własnej oficynie. Trzeba dodać, że jego wydawnictwa znakowane były kilkoma sygnetami drukarskimi, z których każdy przedstawiał św. Floriana.

Pierwszy był "Almanach"

Wydawane przez niego książki (80 tytułów), miały niezbyt dobrą jakość, czego powodem były zarówno jakość papieru i materiał typograficzny. Nowatorstwem, poza językiem polskim, były antykwa, czyli polski krój pisma opartego na alfabecie łacińskim, polskiej szwabachy - czyli pisma gotyckie, fraktury - czyli ręcznego i kaligrafowanego pisma gotyckiego w układzie łacińskim oraz czcionki hebrajskiej. Te wszystkie zdobycze były dzięki nakładom Unglera, a trzeba przyznać, że stworzenie zasobów czcionki wydawniczej nie było tanie i musiało zająć wiele czasu. Stąd też swój krój biorą późniejsze czcionki służące polskim wydawnictwom, gdzie konieczne jest odpowiednie ukształtowanie znaków własnych czyli diakrytycznych.

Pierwszym słynnym dziełem wydrukowanym w jego drukarni był "Almanach" Aurifabera, ale dopiero wydanie "Raju dusznego" przyniosło mu niekwestionowaną sławę. Był to modlitewnik autorstwa Biernata z Lublina, który dość długo uchodził za pierwszą książkę wydaną w Polsce całkowicie w języku polskim. Wydany w 1513 roku nie był jednak pierwszą książką całkowicie w naszym rodzimym języku. Za taką uchodzi wydana w 1508 roku "Historyja umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa" i jej wydawcą był konkurent Jan Haller.

Polska ortografia po łacinie

Innym wydawnictwem Unglera w języku polskim była zawierająca mapę Ameryki - "Introductio in Ptholomei Cosmographiam". Dzieło to autorstwa Jana ze Stobnicy w części zamieszczało treści po łacinie i po polsku. Znany wydawca wydał także swoistą ortografię języka polskiego, której znaczącą część stanowi jednak tekst w języku łacińskim. Traktat ten, autorstwa Stanisława Zaborowskiego, nosił też łaciński tytuł - "Ortographia seu modus recte scribendi et legendi polonicum idioma". Ungler drukował także mapy Polski i części Litwy autorstwa Bernarda Wapowskiego.

Trzeba jednak dodać, że różny los pisany był temu znanemu wydawcy. Musiał zamykać swoje wydawnictwo, później pracował dla Hallera, by założyć kolejną oficynę wydawniczą. Zawsze jednak na przeszkodzie rozwijania działalności stały problemy finansowe. Po jego śmierci przez pewien czas kolejne wydawnictwo prowadziła jego żona, ale i ona została zmuszona do sprzedaży maszyn i materiałów wydawniczych. Dla nas istotne jest to, że 512 lat temu rozpoczęła swoją działalność drukarnia wydająca dzieła w rodzimym języku.

PP