Warszawa walczyła z okupantem od 1 września 1939 roku, kiedy to polscy piloci bronili stolicy przed niemieckimi bombowcami. Dowódcą obrony Warszawy był początkowo generał Walerian Czuma, a od 9 września generał Juliusz Rómmel. Funkcję cywilnego komisarza i prawej ręki generała pełnił prezydent miasta Stefan Starzyński, który starał się pomóc ludności. Zagrzewał on do walki formacje ochotnicze, a pośrednio i wojsko, które słuchało jego przemówień.

Obrona stolicy trwała 22 dni. Oprócz żołnierzy wzięli w niej udział liczni cywile. Większość ludności była zdecydowana trwać w walce pomimo ofiar. Powszechnie znane hasło brzmiało: "Nie damy się! Wolimy zagrzebać się w gruzach niż poddać się Niemcom". W czasie wojny obronnej 1939 roku zginęło w Warszawie 6 tysięcy żołnierzy, 16 tysięcy zostało rannych. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły około 25 tysięcy. Zniszczeniu uległo 12 proc. zabudowy miejskiej oraz znaczna część zbiorów kultury i archiwaliów.

Podpisany 28 września akt kapitulacji zakładał, że do niewoli pójdą oficerowie, a pozostali żołnierze, po rozbrojeniu, wrócą do domów. W praktyce około 120-140 tysięcy polskich żołnierzy walczących w obronie Warszawy znalazło się w niewoli niemieckiej. Polskie Radio nadało ostatnie przemówienie prezydenta Stefana Starzyńskiego. Rozwieszono plakaty, informujące mieszkańców stolicy o poddaniu się miasta.

Obrona Warszawy była jednym z wielu przejawów bohaterstwa żołnierzy i cywilów podczas kampanii wrześniowej 1939 roku. Stała się symbolem męczeństwa miasta i jego mieszkańców. Stolica była punktem oporu o znaczeniu strategicznym i psychologicznym. Niemcom zależało na jak najszybszym jej zdobyciu.

Polskie Radio we wrześniu 1939 roku

W wojnie obronnej 1939 roku ogromną rolę odegrało Polskie Radio. Od 1 września przekazywało wiadomości ze świata, informacje o tym, co dzieje się w stolicy oraz ogłaszało alarmy lotnicze. Do historii przeszły, transmitowane na żywo, przemówienia radiowe prezydenta Stefana Starzyńskiego, w których informował on o stanie miasta i mobilizował do walki.

Gdy 23 września została zbombardowana elektrownia warszawska na Powiślu, Warszawa II zamilkła. Od tej pory radiowcy przekazywali komunikaty na krótkofalówkach. Jeszcze dwa dni po kapitulacji, 30 września rano Polskie Radio nadało ostatni komunikat. Odczytał go Józef Małgorzewski. Chwilę później do gmachu wtargnęli Niemcy. Te dramatyczne chwile wspominała pracująca w Polskim Radiu Joanna Poraska-Strzelecka, po wojnie aktorka i reżyser teatralny.

mk

Okoliczności śmierci prezydenta Warszawy zostały ustalone w śledztwie Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie, działającej przy Instytucie Pamięci Narodowej. Prokuratura ogłosiła 8 września 2014 roku, że do zabójstwa doszło pomiędzy 21 a 23 grudnia 1939 roku.

Warszawiak stulecia

Stefan Starzyński to człowiek, który zdaniem wielu uosabia bohaterstwo Warszawy. Ewa Bobocińska i Alina Słapczyńska rozmawiały z mieszkańcami stolicy, współpracownikami Starzyńskiego, a także członkami jego rodziny.

– Nominację Starzyńskiego na komisarycznego prezydenta przyjęliśmy wszyscy, zwłaszcza my młodzi, z pewną niechęcią – wspominał jeden z uczestników audycji. – Byliśmy zwolennikami raczej wolnych wyborów do Rady Miejskiej, ale z drugiej strony poprzednie władze stolicy narobiły tyle długów, tyle bałaganu, że mieliśmy nadzieję, iż komisaryczny prezydent zaprowadzi jakiś ład i porządek.

Wielka Warszawa

Podczas swej pierwszej konferencji prasowej po nominacji Stefan Starzyński mówił niewiele, obiecywał jeszcze mniej. Zapowiedział wielkie oszczędności, mówił o planach rozwoju stolicy: skanalizowaniu miasta, tanim budownictwie, nowych ulicach i arteriach.

To dzięki jego uporowi zakończono w Warszawie budowę Muzeum Narodowego. Na jego polecenie prof. Jan Zachwatowicz rozpoczął prace nad odtworzeniem murów starej Warszawy, a znana rzeźbiarka, prof. Ludwika Nitschowa przyjęła propozycję i zaprojektowała pomnik Syrenki, który stał się symbolem miasta.

– Otoczył się fachowcami, którzy pewne upośledzenia Warszawy, odziedziczone po zaborcach starali się poprawić – słyszymy w reportażu. – Z nazwiskiem Starzyńskiego wiąże się plan odwrócenia Warszawy w stronę Wisły. To on rzucił hasło: "Warszawa frontem do Wisły".

Mały bojownik

Urodził się 19 sierpnia 1893 roku. Kiedy mieszkał z rodzicami w Łowiczu, w 1905 roku, zaangażował się wraz z bratem w strajki szkolne, które wtedy w zaborze pruskim miały miejsce. Kiedy miał lat 17, będąc uczniem gimnazjum, przesiedział miesiąc w Cytadeli, był trzykrotnie aresztowany.

Już jako 19-latek mocno angażował się w działalność niepodległościową. Podobnie, jak jego brat Roman, który był w latach 1935-1938 dyrektorem Polskiego Radia. Wspólnie z bratem walczył w szeregach I Brygady Legionów Polskich.

Stefan Starzyński rządził stolicą przez 5 lat, niektóre z jego inicjatyw doczekały się realizacji dopiero po wojnie. Latem 1939 roku mówił jeszcze o planach budowy metra i wystawie światowej w Warszawie.

Apel w obronie Warszawy

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się niektóre z przemówień Stefana Starzyńskiego, wygłaszanych przez radio.

– 8 września rano Stefan Starzyński przyjechał na ul. Zielną, od razu stanął do mikrofonu – wspominał jeden z pracowników Polskiego Radia. – Mówił bez przygotowania, ale prosto, serdecznie, wzywał do powrotu pracowników agend, podległych magistratowi, pracowników elektrowni, gazowni, wodociągów, kanalizacji. Wzywał ludzi do spokoju, kupców do otwierania sklepów, społeczeństwo do opanowania.

25 września 1939 roku, mówił do warszawiaków przez radio:

– Chciałem, żeby Warszawa była wielka, byłem przekonany, że nią będzie. Moi współpracownicy i ja szkicowaliśmy plany wielkiej Warszawy i Warszawa jest wielka! Została nią prędzej niż myśleliśmy. Nie 50 lat, nie 100, ale dziś, kiedy do was mówię. Widzę ją przez okno w całej jej wielkości i chwale, otoczona chmurami dymów, czerwona od ognia pożarów, wspaniała, nie do opisania – Warszawa walcząca!

Wszystkie jego przemówienia były improwizowane. 27 września 1939 roku o 10.00 rano zaczęły się pertraktacje kapitulacyjne z Niemcami. W grupie polskiej znalazł się major Stefan Starzyński.

– Proponowano mu ucieczkę z miasta, radzono, ażeby nie narażał się na zemstę Hitlera po zajęciu stolicy – słyszymy w reportażu przygotowanym przez Ewę Bobocińską i Alinę Słapczyńską z okazji odsłonięcia pomnika prezydenta w styczniu 1981 roku.

"Ja nie mogę opuścić warszawiaków. Byłem z nimi i z nimi zostanę" – odpowiedział. Jako pierwszy znalazł się na liście niemieckich zakładników.

Płonące Krakowskie Przedmieście - fotografia lotnicza. Wrzesień 1939. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Jerzy Piorkowski (1957) "Miasto Nieujarzmione", Warszawa. Iskry

Projekt Ludwiki Nitschowej

Komunistom nie podobało się, że Starzyński był zdeklarowanym piłsudczykiem, krytykowali go jako przedstawiciela władzy sanacyjnej. Przez wiele lat nie było zgody na wystawienie mu w Warszawie pomnika.

Prace nad projektem rozpoczęła prof. Ludwika Nitschowa. – W 1964 r. zaczęłam rzeźbić Starzyńskiego – mówiła rzeźbiarka. – I miałam zamiar zrobić to w zupełnie innej skali, bardzo dużej. Chciałam, by był stojący, na barykadzie, gdzieś w miejscu, które mu się należy. Ale nikt nie powziął inicjatywy, żeby uczcić Starzyńskiego, przecież panowało milczenie tajemnicze. Pamięć o nim przez lata była haniebnie zaniedbana – dodała.

Pomnik stanął w Ogrodzie Saskim w styczniu 1981 r., w momencie, gdy w Polsce trwał karnawał Solidarności. Ale nawet wtedy nie było zgody na uroczyste upamiętnienie tak zasłużonego dla Warszawy prezydenta.

– Dlaczego po kryjomu się go stawia, przecież to serce Warszawy, obok Grobu Nieznanego Żołnierza – skarżyli się warszawiacy. – Nie można było zamówić jakiejś orkiestry, zrobić odsłonięcia po południu, by ludzie mogli przyjść, a nie o 12.00, gdy większość jest w pracy.

Symboliczny grób prezydenta Warszawy znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim. W Łowiczu jego imieniem nazwano osiedle mieszkaniowe i ulicę. Na domu przy ulicy Zduńskiej, gdzie kiedyś mieszkał z rodzicami, umieszczono żeliwną tablicę pamiątkową.

Posłuchaj głosu człowieka, który bronił Warszawy do końca.

bs

3 września 1939 roku powołano dowództwo obrony Warszawy, na czele którego stanął gen. Walerian Czuma.

Walerian Czuma urodził się 24 grudnia 1890 roku. Studiował w Wiedniu, gdzie zapisał się do Drużyn Strzeleckich. Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów. Wraz ze swoimi oddziałami przebił się na stronę rosyjską, gdzie również zajmował się poborem do polskich oddziałów wojskowych.

Walczył w trakcie rewolucji październikowej przeciw bolszewikom. Pełnił funkcję faktycznego dowódcy 5 Dywizji Strzelców Polskich  na Syberii. Wpadł w sidła Armii Czerwonej i pozostał w niewoli do 1922 roku, kiedy został wymieniony na radzieckich komisarzy.

W dwudziestoleciu międzywojennym pełnił szereg funkcji wojskowych. Służył jako dowódca 9. dywizji piechoty (1922–27), 5. dywizji piechoty (1928–38) oraz komendant główny Straży Granicznej (1939).

Po wybuchu wojny został mianowany dowódcą obrony Warszawy. Odpowiadał za obronę miasta stołecznego, zaś nad Armią "Warszawa", której celem było osłanianie stolicy, komendę sprawował gen. Juliusz Rómmel.Dowódcy musieli wykazać się nie tylko umiejętnościami taktycznymi, ale i organizacyjnymi: wkrótce do Warszawy napłynęło blisko 70 tys. żołnierzy i oficerów z rozbitych oddziałów. Trzeba było ich wyekwipować i rozdać im przydziały do jednostek.

Posłuchaj pozostałych materiałów dźwiękowych związanych z postacią Waleriana Czumy z archiwów Radia Wolna Europa.

Czuma sprawował funkcję aż do kapitulacji Warszawy. Resztę wojny spędził w niemieckim oflagu. Został wyzwolony przez Amerykanów w 1945 roku. Generał zdecydował się pozostać na emigracji, wycofał się jednak z życia publicznego i zajął się rolnictwem. Zmarł 7 kwietnia 1962 roku.

bm

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Żołnierze i Obywatele!"

Jako pierwszy przemówił Wacław Sieroszewski, uznany weteran walk o niepodległość. – Halo, tu Warszawa II. Za chwilę będzie mówić Wacław Sieroszewski, prezes Polskiej Akademii Literatury i żołnierz I Brygady Legionów, beliniak – zapowiedział spiker.

Sędziwy literat wspominał swoje wojenne doświadczenia i opowiadał o swoich refleksjach na temat obecnej wojny:

– Żołnierze i Obywatele, jest to czwarta wojna, którą widzę. Trzy wojny, jedną rewolucję widziałem. Muszę przyznać, że ta wojna jest najstraszniejsza ze wszystkich, które widziały moje oczy – mówił łamiącym głosem Sieroszewski

W swoim przemówieniu skrytykował zbrodniczy sposób prowadzenia wojny przez Niemców. Żałował, że z powodu wieku może im pomóc jedynie w ten sposób, ale starał się dodać otuchy i zapewnił, że są w stanie przeżyć wojnę.

– Mieszkanie moje ostrzelane, okna wybite, w murach pociski, nikt z mojej rodziny nie ucierpiał, więc to najlepszy przykład, że nie każda kula na wojnie trafia - dodawał rozemocjonowany Sieroszewski.

"To jest Warszawa, która spisała krwią tyle kart"

Głos zabrał także Mieczysław Niedziałkowski, poseł na sejm Polskiej Partii Socjalistycznej i redaktor naczelny gazety "Robotnik". W przemówieniu pochwalił warszawskich robotników i wyborców PPS za poświęcenie w obronie miasta i zachęcił ich do dalszego wytrwania w oporze.

– Ze spokojną dumą spoglądamy dzisiaj w oblicze prawdziwej Warszawy. To ta sama Warszawa, która spisała krwią własną tyle kart najbardziej dostojnych w polskich dziejach – przemawiał Niedziałkowski – Robotnicy Warszawy! Nazwał was kiedyś Józef Piłsudski najwierniejszymi spośród wiernych. I tym razem nie zawiedliście!

Przypomniał słuchaczom zasługi Polskie Partii Socjalistycznej w walce o niepodległość Polski i wezwał do podążania za tym wzorem i dalszego wstępowania do Robotnicznej Brygady Obrony Warszawy.

– Jeszcze kilka niełatwych dni i wygramy, a tych, którzy polegną w boju, tych, którzy padną do bomb rzucanych przez samoloty niemieckie, okryje Polska całunem niezastąpionym. Jak napisał Stefan Żeromski przepięknymi słowy prastarej polskiej mowy: "okryje ich Polska pióropuszem chwały" –mówił.

sa

Najboleśniejszą z tych strat była bezprecedensowa rzeź ludności. Infrastrukturę, budynki można odtworzyć, zabranego życia nie jest w stanie zwrócić nic. W wyniku  II wojny światowej zginęło 6 milionów obywateli II Rzeczpospolitej, 17 procent populacji (najwyższa procentowo liczba ofiar wśród biorących udział w konflikcie), w tym 3 miliony polskich Żydów zgładzonych w Holokauście. Zgodnie z polityką okupantów, ofiarami represji padali przede wszystkim przedstawiciele elit – zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym. Ofiarami zorganizowanych mordów byli urzędnicy, nauczyciele, duchowni.

Gdyby nie II wojna światowa, badania prowadziliby pomordowani profesorowie lwowskich i krakowskich uczelni. W niebo zapewne wzbiłaby się "Gwiazda Polski" – zaprojektowany przez prof. Mieczysława Wolfkego (cudem przeżył Powstanie Warszawskie, zmarł poza krajem) największy wówczas balon stratosferyczny, którego lot zaplanowano na 1939 rok.

Korpus oficerski, wybity w Katyniu czy zmuszony do ewakuacji na Zachód, wzmacniałby siłę i etos Wojska Polskiego. Wreszcie: skrwawione w Powstaniu Warszawskim i katowniach UB najlepsze pokolenie w dziejach Rzeczpospolitej, wzrosłe w ideałach niepodległości, z pewnością pracowałoby dla dobrobytu ojczyzny.

II wojna to też niepowetowane straty ludzi kultury. Napaść dwóch totalitaryzmów na Polskę pchnęła Witkacego do samobójstwa. Okrucieństwo wojny stało się jednym ze źródeł natchnienia dla poetów pokroju Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego (obaj zginęli od kuli okupanta), podobną muzą dla emigrantów, Kazimierza Wierzyńskiego czy Jana Lechonia, była tęsknota za wolną ojczyzną, czy jednak nie mamy prawa przypuszczać, że ich talent znalazłby inne ujście, gdyby mogli wpływać na życie kulturalne w kraju?

Krzysztof Kamil Baczyński - zobacz serwis specjalny

Na poziomie Hiszpanii?

Światowa gospodarka w 1945 roku była o 11 proc. mniejsza w porównaniu ze stanem z 1938 roku. W przypadku Polski, odczuwającej ciężar sześciu lat grabieżczej polityki okupacyjnej, skutki gospodarcze były wielokrotnie wyższe. Produkt Krajowy Brutto w 1945 roku w stosunku do stanu z 1938 roku zmalał aż o 61 proc.

Powojenną odbudowę utrudniło to, że Polska znalazła się po złej stronie żelaznej kurtyny. Zgodnie z umową poczdamską reparacje wojenne od Niemiec Polska miała otrzymywać za pośrednictwem ZSRR. W Umowie między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 16 sierpnia 1945 określono wysokość tych świadczeń na 15 proc. reparacji przypadających Sowietom. Przy czym w tym samym dokumencie uzależniano ich przekazanie od dostaw polskiego węgla na rzecz ZSRR po specjalnej, zaniżonej dziesięciokrotnie, cenie. W 1953 roku Moskwa, w celu uspokojenia nastrojów społecznych w NRD, przerwała pobieranie reparacji. To samo wkrótce ogłosił rząd PRL. Ponadto kilka lat wcześniej, w 1947 roku, pod naciskiem Kremla, komunistyczne władze w Warszawie odrzuciły plan Marshalla. Tempo rozwoju gospodarczego skutecznie sabotowały założenia gospodarki centralnie planowanej, która obowiązywała w Polsce do 1989 roku.

Polska bez II wojny światowej najpewniej pozostałaby państwem kapitalistycznym, ale trudno byłoby – przynajmniej początkowo – mówić o gospodarce liberalnej. Sanacja preferowała etatyzm i interwencjonizm państwowy. Te wiązały się z ambitnymi przedsięwzięciami planowanymi przez państwo, takimi jak np. budowa magistrali węglowej ze Śląska na Wybrzeże (1926-1933) i Centralnego Okręgu Przemysłowego (1936-1939).

Budowa COP była największym zrealizowanym programem gospodarczym w dziejach II RP. Doprowadziła do powstania ponad 100 tys. miejsc pracy, w tym 55 tys. w wielkim przemyśle, 33 tys. w średnich i drobnych zakładach, 10 tys. w handlu i 6 tys. w rzemiośle. Dzięki inwestycjom realizowanym na terenie 44 powiatów i zamieszkanym przez 6 milionów ludzi w 1939 roku podniesiono udział przemysłu w generowaniu PKB do 50 proc., mimo że przed wojną ukończono 26 z 36 planowanych fabryk.

Ale nawet ta inwestycja bladła w obliczu przedstawionego w 1938 roku przez Eugeniusza Kwiatkowskiego Planu Piętnastoletniego. Dzielił  się on na pięć okresów. W pierwszym (1939-1942) najważniejsze miały kwestie związane z rozbudową potencjału obronnego państwa poprzez rozwój produkcji sprzętu wojskowego. Drugi okres (1942-1945) miał charakteryzować się postępem w dziedzinie komunikacji: przewidywano rozwój kolei, budowę dróg i wykorzystanie sieci rzecznej i dalszą rozbudowę Gdyni. Faza trzecia (1945-1948) skupiać miała się na modernizacji i mechanizacji rolnictwa. Drugim filarem modernizacji miał być w tym okresie rozwój szkolnictwa wiejskiego i upowszechnienie dostępu do edukacji. W okresie czwartym (1949-1951) planowano wzmożoną urbanizację kraju i inwestycji o charakterze kulturalnym i socjalnym. Wreszcie ostatni etap (1951-1954) zakładał wyrównanie różnic między tzw. Polską "A" i Polską "B".

Choć Polska była państwem stosunkowo ubogim i zdecydowanie rolniczym, to po wyjściu z globalnego kryzysu państwo rozwijało się dynamicznie. Wzrost gospodarczy rok do roku wynosił 2 proc. Odrodzona Rzeczpospolita była krajem ubogim, ale wkrótce mogłaby być – ze względu na swój potencjał ludnościowy i gospodarczy – atrakcyjnym partnerem dla zachodnich kontrahentów.

- Gdyby Polska nie wpadała za żelazną kurtynę, naszymi partnerami cały czas byłyby Anglia, Francja. Gdybyśmy mogli odnowić te kontakty handlowe, absorbować nowe technologie, Polska rozwijałaby się dużo szybciej. Nikt nie powiedział, że Polska nie mogłaby być tak rozwinięta jak Hiszpania, a być może bardziej – ocenia ekonomista dr Paweł Pońsko ze Szkoły Głównej Handlowej.

Warto zauważyć, że nawet mimo zniszczeń wojennych Polska wyprzedzała w okresie odbudowy powojennej Hiszpanię. Zachód prześcignął PRL dopiero wskutek ograniczeń płynących z wprowadzenia gospodarki centralnie planowanej i izolacji gospodarczej. Bez tych ograniczeń obecny poziom rozwoju gospodarczego mogliśmy osiągnąć już kilka dekad temu.

Niespełniona Wielka Warszawa

Stolica Polski należy do miast, które ucierpiały najbardziej w wyniku II wojny światowej. Zniszczenia lewobrzeżnej Warszawy wyniosły 85 proc. – było to pokłosie nalotów i bombardowań niemieckich we wrześniu 1939 roku, nalotów sowieckich w 1941 roku, likwidacji getta warszawskiego, walk w czasie Powstania Warszawskiego i bezprecedensowego doburzania miasta przez Niemców po upadku zrywu.

Jak wyglądałaby Warszawa, gdyby nie hekatomba II wojny? Wszystko zależy od tego, czy prezydentowi Stefanowi Starzyńskiemu udałoby się zrealizować swoją wizję. A była ona niezwykle ambitna. Przykładem jest plan rozbudowy komunikacyjnej. Zakładał on, że do połowy lat 70. powstanie 46 km linii metra, z czego 31 km w tunelu. Dziś warszawskie metro liczy sobie nieco ponad 38 km.

Warszawa straciłaby swój "Central Park" – na Polu Mokotowskim miała powstać reprezentacyjna dzielnica rządowa zaprojektowana przez Bohdana Pniewskiego. W jej centrum planowano wytyczyć szeroką aleję defiladową, wokół której wzniosłyby się gmachy ministerialne. Zwieńczać ją miała monumentalna, modernistyczna, ale nawiązująca do bryły paryskiej Notre Dame, Świątynia Opatrzności Bożej.

Nieopodal nowoczesną siedzibę miało otrzymać też Polskie Radio i raczkująca pod jego okiem telewizja. Nowy kompleks, zaprojektowany również przez Pniewskiego w 1938 roku, planowano wznieść na placu Unii Lubelskiej. Składać miał się z trzech budynków. W centrum kompleksu znajdować miała się pięciokondygnacyjna półrotunda, w której mieściłoby się 30 studiów nagraniowych i sala koncertowa. Do niej przystawać miały naprzeciwko siebie dwa budynki: ośmiokondygnacyjny budynek zaplecza technicznego i liczący dwadzieścia jeden pięter biurowiec. W 1939 roku zaczęto kopanie fundamentów pod nowy kompleks, którego ukończenie planowano na 1942 rok.

Przede wszystkim nad Warszawą nie górowałby narzucony przez Moskwę "prezent" - Pałac Kultury i Nauki. W jego miejscu rozciągałaby się cała dzielnica secesyjnych kamienic. Podobny charakter zachowałyby Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście, odbudowane po wojnie w niższej, stanisławowskiej odsłonie. Centrum Warszawy najpewniej byłoby znacznie "ciaśniejsze" – szerokie arterie można było wytyczyć w miejscu zrujnowanym doszczętnie przez okupantów. Zapewne podobne miejsce zajmowałaby dzielnica biurowców na Woli. Już przed wojną była to przemysłowa część miasta, więc biorąc pod uwagę naturalny rozwój od przemysłu, do usług, w miejscach fabryk i zakładów pracy wyrastałyby drapacze chmur.

Nie tylko przez różowe okulary

Zaprojektowane przez Stalina przesunięcie granic spowodowało, że Polska wyszła z II wojny światowej jako państwo jednolite narodowościowo. Rzeczpospolita bez doświadczenia wielkiego konfliktu i trwająca w granicach z lat 1922-1939 byłaby o wiele bardziej zróżnicowana pod względem etnicznym. Polacy przed wojną stanowili ok. 68  proc. ludności, Ukraińcy – 15 proc., Żydzi – 8,5 proc., Białorusini i osoby o niewykształconej świadomości narodowościowej stanowili 3,5 proc., Niemcy – 2 proc. To właśnie problem narodowościowy stałby się najpewniej największym wyzwaniem państwa.

Polacy byli mniejszością we wschodnich województwach II RP. Taka struktura demograficzna generowała konflikty już w latach 30. Wśród pozbawionych swojego państwa Ukraińców wzmagały się tendencje nacjonalistyczne i separatystyczne. Po śmierci Józefa Piłsudskiego nad ideą prometejską zaczął przeważać ostry kurs polonizacyjny wobec mniejszości. W 1938 roku doszło do zorganizowanej przez rząd akcji niszczenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie, której ofiarą padło ponad 100 obiektów sakralnych. Starano się w ten sposób osłabić wyznanie, które kojarzono z ukraińskim żywiołem narodowym i jednocześnie wzmocnić katolicyzm, który postrzegano jako gwarant polskości. Wzmacniające się antagonizmy prowadziłby według wszelkiego prawdopodobieństwa do pogłębienia konfliktów. Zamachy terrorystyczne Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – takie, których ofiarami padli Tadeusz Hołówko i Bronisław Pieracki – zapewne by się powtarzały (choć - z drugiej strony - dzięki protekcji polskiej władzy państwowej z całą pewnością nie mogłoby dojść do Rzezi Wołyńskiej).

Innym wyzwaniem byłyby napięcia na linii polsko-żydowskiej, widoczne już w latach 30. Pod koniec tej dekady powstał nawet pomysł utworzenia dla polskich Żydów własnego quazi-państwa na Madagaskarze, który w polskie ręce trafić miał jako cesja ze strony Francji (domniemana przyszłość zamorskich planów II RP w świecie, w którym główne potęgi, Londyn i Paryż, nie tracą w wojnie sił, koniecznych do utrzymania kolonii, a zatem trwają ich imperia, to kolejne pole do dywagacji). Jakiekolwiek byłyby to problemy, trudno wyobrazić sobie, by choć w niewielkim stopniu zbliżyły się do tragedii zgotowanej Żydom przez III Rzeszę.

Bez Unii Europejskiej, powstałej jako platforma współpracy gospodarczej i bezpiecznik rozładowujący po wojnie ewentualne animozje francusko-niemieckie, i gwaranta bezpieczeństwa w postaci NATO, którego powstanie było efektem włączenia się Stanów Zjednoczonych do II wojny, Polska – choć rosnąca w siłę – znajdowałaby się w trudniejszym położeniu geopolitycznym. Za zachodnią granicą czyhałyby Niemcy gotowe, by zrewidować postanowienia traktatu wersalskiego, za wschodnią – agresywne sowieckie imperium. Świat byłby dla Polski wyjątkowo wymagającym miejscem.

bm

Jesienią 1944 roku Bohdan Korzeniewski – historyk i krytyk teatru, więzień Auschwitz, jeden z wielu zaangażowanych w ratowanie niszczonego podczas II wojny polskiego dziedzictwa – zobaczył, co zostało z magazynu dawnej Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik w Warszawie. Świadectwo to, opisujące zniszczenie przez Niemców wyjątkowo cennych zbiorów, ma szczególną, bo i boleśnie dosłowną, i symboliczną, moc przekazu. Pokazuje świat obrócony w popiół.

"Zejście do podziemi nie było zawalone gruzami. Dotarłem więc do lochu. Przy pierwszym spojrzeniu można było doznać oszałamiającej radości. Ależ tak – chciało się zawołać – zbiory ocalały! (…)

Bliższe podejście odkrywało sekret tych zmian. Był ohydny. Przy dotknięciu warstwy równo ułożonych egzemplarzy już nawet nie rozpadały się, ale znikały. Zbiory zetlały doszczętnie w ogniu, który musiał je trawić wolno przez wiele dni. I nie było nawet trudno domyślić się, jak je zniszczono.

Członkowie Brennkommando czy Vernichtungskommando albo jak tam jeszcze nazywano te organizacje państwa zbirów posiadali niewątpliwie rozległe doświadczenie fachowe. (…) Wygarnęli książki spod stropu, oblali je benzyną i podpalili. Już ze stopą na gardle wypełniali wyrok zagłady wydany na sąsiedni naród. Mieściło się w nich obok ludobójstwa również książkobójstwo".

Zanim strawił je ogień

Przed wybuchem II wojny światowej Polska mogła poszczycić się znakomitym bibliotecznym zasobem. Według badaczy II RP posiadała przed wrześniem 1939 roku ponad 45 tysięcy bibliotek. Największym ośrodkiem tego typu zbiorów, obok Krakowa czy Lwowa, była Warszawa.

Na bibliotecznej mapie stolicy znajdowało się wiele arcyważnych, gromadzących wiekowe świadectwa polskiej historii, instytucji. Wśród nich: Biblioteka Uniwersytecka (a w niej m.in. ryciny z kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), Centralna Biblioteka Wojskowa (złożona m.in. z Biblioteki Rapperswilskiej czy Archiwum Powstania Styczniowego), biblioteki stworzone przez arystokratycznych mecenasów: Zamoyskich, Krasińskich i Przezdzieckich oraz – Biblioteka Narodowa.

Ta ostatnia zgromadziła w swoich murach m.in. zbiory rękopisów, które przewyższały swoją wartością nawet te przechowywane w szacownej Bibliotece Jagiellońskiej. Wpływ na to miał choćby fakt przejęcia przez Bibliotekę Narodową zasobów XVIII-wiecznej Biblioteki Załuskich, wywiezionej po upadku powstania kościuszkowskiego do Rosji i zwróconej Polsce na mocy traktatu ryskiego.

Magazyn Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie, 1930 r. Fot. Polona

Początek apokalipsy

Proces niszczenia rozpoczął się wrześniu 1939 roku. Wskutek niemieckiego zbombardowania Warszawy spłonęły m.in. przechowywane w Centralnej Bibliotece Wojskowej rzadkie polskie druki militarne datowane od XVI w. czy rękopisy rapperswilskie – unikatowe świadectwa życia Wielkiej Emigracji i powstania 1863 roku.

Ogień strawił też w znacznym stopniu zasoby Biblioteki Ordynacji Przezdzieckich (m.in. archiwalia rodów litewskich, te związane z historią Inflant czy legionami Dąbrowskiego). To, co cudem ocalało – wyrzucone przez pracowników biblioteki na podwórze, wydarte płomieniom – może dać wyobrażenie tego, co zostało utracone. "Oprawne w 10 tomów archiwum rodzinne i gospodarcze Kościuszków", wspominał Aleksander Gieysztor, który włączył się wówczas w ratowanie zbiorów, "albo wielotomowy album silva rerum, obraz życia ziemiańskiego w początkach XIX wieku".

Wrzesień 1939 roku to również początek końca Biblioteki Ordynacji Zamojskiej – w wyniku bombardowań zniszczone zostały niemal doszczętnie zbiory artystyczne (m.in. kolekcje medali i monet) oraz ok. 50 tys. tomów bibliotecznych.

Najgorsze dla warszawskich bibliotek – mimo zniszczeń wciąż przechowujących rękopiśmienne czy wydawnicze skarby – miało jednak dopiero nadejść.

Ruiny budynku Centralnej Biblioteki Wojskowej po pożarze w 1939 r. Fot. Polona

"Zabezpieczanie", czyli rabunek

Podejście niemieckich okupantów do polskich zbiorów bibliotecznych stanowiło pochodną ogólnej postawy, jaką przyjęli Niemcy wobec zagarniętych dóbr kultury.

Z jednej strony rozpoczęto proces systematycznego niszczenia bibliotek oświatowych czy publicznych – wszak w myśl niemieckiej polityki Polska jako "Nebenland" (niem. "kraj podrzędny") nie potrzebowała literatury pięknej czy oświatowej. Co więcej: literatura taka była niepożądana, książka bowiem to najważniejsze medium kultury, a polska kultura została skazana przez okupanta na wymarcie. Dlatego księgozbiory zaczęto likwidować – zamykać je, pozbawiać dotychczasowych miejsc czy oddawać na przemiał.

Z drugiej strony Niemców interesowały – bezcenne z punktu widzenia historycznego, ale i handlowego – zasoby bibliotek naukowych oraz przechowujących zbiory specjalne. I tak na przykład powołana specjalna komisja, "Sonderkommission" – na czele m.in. z dr. Krausem, wiedeńskim antykwariuszem, przed wojną często odwiedzającym Warszawę – zarekwirowała jeszcze w 1939 r. z Biblioteki Narodowej 410 rękopisów pergaminowych (przede wszystkim ze zbiorów Załuskich).

Zaplanowaną przez Niemców przed wybuchem wojny, a wcielaną w życie po zajęciu Polski akcję grabieży dzieł sztuki – w tym zbiorów bibliotecznych – metodycznie realizowały dwa zespoły: Kommando ("Einsatzkommando") Paulsen, dowodzone przez berlińskiego profesora archeologii, oraz komisja Kajetana Mühlmanna, historyka sztuki z Salzburga, Specjalnego Komisarza ds. Zabezpieczenia Dzieł Sztuki na Wschodnich Terenach Okupowanych.

Konfiskaty i grabież zwane tu były przewrotnie "zabezpieczeniem".

Jedna z ocalałych książki ze śladami po kulach. Fot. Bartłomiej Karelin/ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

W poszukiwaniu cennych rękopisów

Kommando Paulsen, odpowiedzialne m.in. za wywiezienie do Rzeszy krakowskiego ołtarza Wita Stwosza, rywalizowało z grupą Mühlmanna (których członkowie zajmowali się m.in. "polowaniami" na polskie średniowieczne rękopisy i najdawniejsze druki - inkunabuły) choćby przy próbie odnalezienia bezcennego, XI-wiecznego "Sakramentarza tynieckiego". "Jakaś tego typu dotychczas nierozpoznana władza skonfiskowała zimą 1939 r. około 50 iluminowanych rękopisów średniowiecznych z Biblioteki Zamoyskich, odmawiając wydania kwitu", wspominał Jan Grycz, bibliotekarz zaangażowany w ratowanie podczas wojny polskich księgozbiorów.

Ta wzmiankowana przez Jana Grycza konfiskata była kolejnym z aktów szukania przez Niemców prawdziwych skarbów: "Sakramentarza tynieckiego" i "Kodeksu supraskiego", jednego z najstarszych na świecie manuskryptów spisanych cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Mimo heroicznych starań polskich bibliotekarzy (którzy podsuwali Niemcom inne rękopisy, ci jednak doskonale orientowali się w warszawskich zasobach) poszukiwania odniosły pożądany skutek. "Ultimatum postawione przez rabusiów zmusiło wreszcie do wydobycia z podziemi", wspominał bibliotekarz Bogdan Horodyski.

Prof. Heinrich Hermjanz Oddziału Paulsena oszacował wówczas wartość skradzionego "Kodeksu supraskiego" na około 4-5 mln marek.

Skonfiskowany z Biblioteki Zamojskich "Sakramentarz tyniecki" na szczęście nie opuścił wtedy Warszawy, a po wielu kolejnych perturbacjach (ukrywano go m.in. pod posadzką krypty kolegiaty w Łowiczu) wrócił po wojnie do polskich zbiorów. Jeśli chodzi o "Kodeks supraski" – po kradzieży został wywieziony do Berlina. Dopiero w latach 60. XX w. odnalazł się w Stanach Zjednoczonych.

Inne skradzione przez Kommando Paulsen zbiory – te z bibliotek Sejmu, Senatu, Judaistycznej Wielkiej Synagogi, Instytutu Francuskiego – nie miały już takiego szczęścia. Z ok. 150 tys. woluminów wywiezionych do Rzeszy do Polski wróciła niewielka część.

Jedna z ocalałych książki ze śladami po kulach. Fot. Bartłomiej Karelin/ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

Biblioteka na Okólniku

Najtragiczniejsze wydarzenia związane z dziejami polskich bibliotek pod niemiecką okupacją miały miejsce w październiku 1944 roku.

Przy ul. Okólnik w Warszawie, w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich, zgromadzono na rozkaz Niemców ok 400 tys. jednostek zbiorów specjalnych, przede wszystkim z Biblioteki Uniwersyteckiej i Biblioteki Narodowej. Było to pokłosie wprowadzonej przez okupanta w 1940 r. zcentralizowanej organizacji bibliotek na terenie Generalnego Gubernatorstwa: w Krakowie, Lublinie, we Lwowie i w Warszawie powstały biblioteki państwowe ("Staatsbibliotheken"), które przejęły zbiory bibliotek naukowych.

W czasie Powstania Warszawskiego, 5 września 1944 r., wskutek bombardowań niemieckich w bibliotece na Okólniku wybuchł pożar. W październiku – już po kapitulacji powstania, a wbrew postanowieniom układu kapitulacyjnego – niemieckie Brandkommando dokonało drobiazgowego spalenia znajdujących się w budynku bibliotecznych skarbów. Zbiory zostały polane substancją łatwopalną, spłonęło wszystko.

"Wokoło ścian stały półki żelazne, a na nich leżały warstwy popiołu. Po kolana brodziło się w delikatnym jasnym popiele z kart rękopisów, których już nikt nie odczyta, w popiele z rysunków i sztychów, których już nikt nie będzie oglądał", wspominał bibliotekarz Adam Lewak.

Lista rzeczy, które bezpowrotnie straciła polska i światowa kultura w wyniku spalenia biblioteki na Okólniku, jest długa. Polonika z XVI i XVII w., diariusze sejmowe, pisma rokoszowe, listy Władysława IV, iluminowane mszały, dokumenty z zakresu historii muzyki, alchemii, teatru, dziesiątki tysięcy rysunków, grafik, nut, map, autografy dzieł Norwida, Sienkiewicza, Wyspiańskiego czy Żeromskiego, spuścizna Słowackiego i Krasińskiego.

Urna z popiołami rękopisów i starodruków spalonych przez wojsko niemieckie w 1944 r. w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik w Warszawie. Fot. Polona

Miliony umarłych książek

Niemcy, realizując w czasie tłumienia powstania diaboliczny plan unicestwienia całego miasta, spalili również m.in. Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej oraz Bibliotekę Politechniki Warszawskiej (po wielotysięcznych zbiorach pozostał prawie metrowej wysokości proch). O skali ogólnych zniszczeń, dotyczących strat warszawskich bibliotek w czasie II wojny światowej, mówią najwięcej przerażające statystyki.

Biblioteka Narodowa straciła ok. 78 procent swoich zbiorów, Centralna Biblioteka Wojskowa: 99 procent, Biblioteka Politechniki Warszawskiej: 97 procent, Biblioteka Sejmowa: 95 procent, Główna Biblioteka Judaistyczna przy Wielkiej Synagodze: 90 procent, Biblioteka Ordynacji Przezdzieckich: 85 procent, Biblioteka Ordynacji Zamoyskich: 84 procent, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy: 72 procent.

Biblioteka Uniwersytecka utraciła aż 95 procent swoich zasobów rękopiśmiennych, 60 procent kolekcji Gabinetu Rycin, znaczą część starych druków czy zbiorów kartograficznych.

Straty bibliotek warszawskich szacuje się na 3 600 000 woluminów, co stanowiło 60 procent stanu przedwojennego.

***

Czytaj także:

• Stanisław Lorentz - ratował skarby narodowe
• Karol Estreicher. Ocalił polskie skarby przed Niemcami

***

W listopadzie 1945 obchodzono na warszawskiej Pradze rocznicę uruchomienia placówek bibliotecznych. Pokazano wówczas mi.in. ocalałe z pożogi wojennej książki oraz – model zniszczonego przez Niemców stołecznego pomnika Adama Mickiewicza wraz z cytatem z wieszcza. Był to fragment z "Konrada Wallenroda", który przypomina o niezachwianej wierze w trwałość, mimo historycznych kataklizmów, kultury.

"Płomień rozgryzie malowane dzieje,

Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,

Pieśń ujdzie cało".

jp

Źródła:

"Walka o dobra kultury", księga zbiorowa pod red. St. Lorentza, t. 1., Warszawa 1970; "Straty kulturalne Warszawy", praca zbiorowa pod red. Wł. Tomkiewicza, Warszawa 1948;  Andrzej Mężyński, Straty polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej,  http://dzielautracone.gov.pl;  „Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku : wstępny raport o stanie wiedzy. Cz. 1-2”, Barbara Bieńkowska i in., red. nauk. Andrzej Mężyński, Warszawa 1994; Bohdan Korzeniewski, "Było, minęło...Wspomnienia", Warszawa 2020.