26 listopada 1939 zmarł Mamert Stankiewicz, kapitan żeglugi wielkiej Polskiej Marynarki Handlowej, nieoficjalny kapitan flagowy polskiej floty handlowej. Przez studentów nazywany "Znaczy kapitanem".

Stankiewicz przyszedł na świat 22 stycznia 1890 w Mitawie, w rodzinie szlacheckiej o patriotycznych tradycjach. Od najmłodszych lat chciał związać się z morzem. Mamert podążył za marzeniami: w 1905 roku wstąpił do Korpusu Morskiego w Petersburgu.

Z floty carskiej…

W 1909 roku ukończył petersburską uczelnię jako jeden z najlepszych absolwentów na roku. Niemal od razu otrzymał przydział w carskiej flocie Bałtyku. Uczestniczył pod rosyjską banderą w I wojnie światowej.  Rewolucja październikowa w 1917 roku spowodowała, że Mamert nie mógł wrócić do Rosji. Został urzędnikiem Konsulatu Rosyjskiego w Pittsburghu w USA. Skierowany do flotylli rzecznej w Rosji, został aresztowany przez CzeKa.

…do Polski

Uwolniony, przybył do Polski w 1921 roku. Admirał Kazimierz Porębski, ówczesny głównodowodzący polskiej Marynarki Wojennej, przydzielił mu stanowisko kierownika wydziału nawigacyjnego w szkole morskiej w Tczewie.

- Każde ważniejsze zdanie wykładu zaczynał od "znaczy” – wyjaśniał uczeń Stankiewicza, Stanisław Wojciechowski w audycji Marka Koszura z cyklu "Portrety Polaków".

Kapitan z zasadami

Stankiewicz dowodził kolejno "Lwowem", "Wilnem", "Kościuszką", "Pułaskim" oraz największymi statkami w polskiej flocie "Polonią" i "Piłsudskim". Pełnił funkcję nieoficjalnego attaché morskiego Polski. Jako dowódca był skupiony, poważny i skrupulatny.
- On był bardzo bezwzględny jeśli chodzi o wydział nawigacyjny i pokładowy na statkach – wspominał Karol Olgierd Borchardt, gość audycji z 1984 roku.

MS "Piłsudski" w gdyńskim porcie, lata 30., źródło: Wikimedia Commons/dp

Przepowiednia tragedii

Wybuch II wojny światowej zastał Stankiewicza na morzu. 2 września bezpiecznie dobił "Kościuszką", którego rozkaz ewakuacji otrzymał, do angielskich wybrzeży. Tam objął ponownie komendę nad "Piłsudskim", tam też przemianowano statek pasażerski na transportowiec wojenny, który miał udać się w rejs do Nowej Zelandii.

- Przypominam sobie przepowiednię Edmunda Ejtminowicza dotyczącą Stankiewicza - wspominał Stanisław Wojciechowski. - Powiadał: "Jeżeli zmarszczysz czoło i są dwie lub trzy kreski, to jest wszystko w porządku. Ale jeśli zmarszczysz czoło i jest jedna, silna kreska pionowa, to oznacza tragika". Ejtminowicz mówił mi: "Nikomu tego nie powiedz, ale Mamert Stankiewicz, gdy zmarszczy czoło, ma tylko jedną bruzdę pionową i ten człowiek nie zejdzie ze świata inną śmiercią, jak tylko tragiczną".

Śmierć godna kapitana

Tak się stało: "Piłsudski" został storpedowany (lub wpłynął na minę) u wybrzeży Anglii. Jak przystało na kapitana: Stankiewicz opuścił statek jako ostatni. Zmarł wskutek hipotermii i ataku serca na brytyjskim statku, który przyszedł z pomocą rozbitkom.

Został odznaczony Orderem Virtuti Militari, a jego imię nosi jeden ze statków polskiej floty.

Posłuchaj audycji o "Znaczy kapitanie" Marka Koszura z udziałem podwładnych i przyjaciół Mamerta Stankiewicza.

bm

Nim zaczął swoją przygodę z morzem, musiał ryzykować życie w obronie ojczyzny. – Teść z Borchardtem mieli chyba po 16 lat, kiedy zgłosili się ochotniczo do wojska w 1920 roku – wspominała Halina Jurewicz-Olej w audycji Agnieszki Trzeciakiewicz.

Początek morskiego szlaku

W Wilnie Borchardt zdał maturę, tutaj też zaczął studia na Wydziale Prawa na Uniwersytecie Stefana Batorego. Po roku zrezygnował i rozpoczął naukę w Szkole Morskiej w Tczewie, którą ukończył w 1928 roku. Osiem lat później był już kapitanem żeglugi wielkiej. Po upływie kolejnych dwóch został zastępcą komendanta "Daru Pomorza".

– "Dar Pomorza" to był statek, który Borchardt naprawdę kochał i zrobiłby wszystko, gdyby mógł na niego wrócić – wspominała wieloletnia asystentka kapitana, Ewa Ostrowska.

Wybuch II wojny światowej zastał go na "Darze Pomorza". Borchardt przeprowadził żaglowiec do Sztokholmu. Stamtąd przedostał się do Szkocji. Został pierwszym oficerem na MS "Piłsudski" - polskim transatlantyku pasażerskim przerobionym na transportowiec wojenny. – Właściwie do niego należała nawigacja i kierowanie całym zespołem ludzkim – mówił kapitan żeglugi wielkiej Bogumił Olej.

Transatlantyk "Piłsudski" - duma żeglugi II Rzeczpospolitej

Tragedia "Piłsudskiego"

Potężny statek został storpedowany (lub wpłynął na minę) u brzegów Anglii. Podczas ewakuacji z tonącego "Piłsudskiego" Borchardta przygniotła szalupa, uszkadzając mu kręgosłup. Kontuzja spowodowała, że przyszły kapitan nie uzyskał już nigdy więc pozwolenia na wyjście w morze. W tragedii transatlantyku Karol Borchardt stracił nie tylko szansę na dowodzenie statkami, ale przede wszystkim przyjaciela i przełożonego: katastrofy nie udało się bowiem przeżyć kapitanowi Mamertowi Stankiewiczowi.

Mimo sprzeciwu lekarzy Borchardt zaciągnął się ponownie do marynarki. Podczas kampanii norweskiej służył na "Chrobrym".

Wychowawca ludzi morza

Po wojnie kapitan Borchardt zdecydował się na powrót z Anglii do kraju. Powodem był zły stan zdrowia jego matki. Przyjechał do Polski w 1949 roku.  W tym okresie brakowało specjalistów od żeglugi dalekomorskiej - większość pozostała na Zachodzie - dlatego kapitana przyjęto na posadę nauczyciela w Państwowej Szkole Morskiej i Szkole Rybołówstwa Dalekomorskiego, a następnie w kontynuującej jej tradycje Akademii Morskiej w Gdyni. – Mawiał, że kiedyś w Gdyni byli tylko tacy mężczyźni, których uczył, uczy lub będzie uczył – wspominała asystentka kapitana.

– Nigdy nie podnosił na mnie głosu – mówił kapitan żeglugi wielkiej Bogumił Olej, jeden ze studentów Borchardta. – Był zdecydowanym przeciwnikiem karania swoich uczniów, często powtarzał: "Nie dostaje się lepszych owoców, bijąc jabłonki kijem".

Autor powieści marynistycznych

W morze pozwalano mu wychodzić tylko okazjonalnie: na rejsy próbne. Do czynnej służby nie mógł już wrócić. Tęsknota za morzem (i w przypadku "Znaczy Kapitana" przysięga złożona samemu sobie) pchnęła go do pisania. Był autorem bestsellerowych powieści: "Znaczy Kapitan", "Krążownik spod Samosierry", "Szaman morski" i - wydanej już po śmierci autora - "Kolebki nawigatorów".

Kapitan był też filozofem, fascynowała go kultura orientalna. – Jak zdobyć tytuł kapitana własnej duszy? Bardzo prosto. Co dzień siąść i napisać, co ja jutro będę robił. To musi być wykonane w stu procentach. Jeśli ja nie dam rady, to muszę zaczynać od nowa, ale jeśli wytrzymam przez dwa lata, to jestem kapitanem własnej duszy – mówił.

Kapitanem własnej duszy, kierującym się zasadą "pracuj nad sobą" i "nie pomnażaj zła", był - jak mówią jego znajomi - do końca życia. Karol Borchardt zmarł 20 maja 1986 roku.

bm

5 października 1973 zmarł kontradmirał Tadeusz Podjazd-Morgenstern, dowódca okrętów wojennych II Rzeczpospolitej, m.in. ORP "Błyskawica" i ORP "Wicher".

Zobacz serwis specjalny poświęcony polskim marynarzom w II wojnie światowej.

Przyszły kontradmirał przyszedł na świat w spolonizowanej rodzinie niemieckiej. Urodził się 9 listopada 1895 w Czerniowcach. Po ukończeniu gimnazjum studiował na Wydziale Prawa na Uniwersytecie Lwowskim.

W trakcie I wojny światowej służył w marynarce Austro-Węgier. W 1918 roku zgłosił się do Wojska Polskiego. Początkowo pełnił funkcje administracyjne w dowództwie floty. Na morze powrócił jako pierwszy oficer na kanonierce ORP "Komendant Piłsudski". W 1922 roku objął dowództwo nad trałowcem ORP "Jaskółka". Niedługo później objął stanowisko wykładowcy w Oficerskiej Szkole Marynarki Wojennej. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku dowodził kolejno ORP "Krakowiak" i ORP "Wicher".

Gdy pełnił służbę na tym drugim okręcie, otrzymał od Józefa Piłsudskiego zadanie specjalne, które mogło zakończyć się incydentem na skalę międzynarodową.

- Na ewentualne incydenty ze strony Gdańska miałem odpowiadać wszystkimi dostępnymi środkami, w tym bronią – wspominał sprawę kontradmirał Tadeusz Podjazd-Morgenstern.

Czego dotyczyła misja "Wichra" w Zatoce Gdańskiej? Posłuchaj audycji.

Na krótko przed wybuchem II wojny światowej został komendantem Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej w Bydgoszczy. 1 września 1939 Podjazd-Morgenstern otrzymał rozkaz natychmiastowej ewakuacji podległych mu kadetów do Pińska. 23 września opuścił Polskę i przedostał się do Paryża.

W 1941 roku miał objąć stanowisko szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej, ostatecznie jednak piastował stanowisko jego zastępcy.

Po zakończeniu wojny zdecydował się pozostać na emigracji, gdzie pełnił od 1949 roku funkcję prezesa Stowarzyszenia Marynarki Wojennej oraz publikował w polonijnych czasopismach o tematyce marynistycznej.

Był darzony przez Marszałka dużym zaufaniem. To dowodzony przez niego okręt "Wicher" dowiózł Piłsudskiego na jego najdłuższy urlop na Maderze w 1931 roku. Wspomnieniami związanymi z Komendantem dzielił się na antenie Radia Wolna Europa.

Posłuchaj tych audycji w serwisie specjalnym "Radia Wolności".

bm

- Polska flota wojenna w okresie dwudziestolecia była stosunkowo nieliczna. Miała znaczenie prestiżowe, symboliczne - mówił dr Janusz Osica.

Jej chlubą były niszczyciele. "Błyskawica" to jeden z czterech polskich okrętów tej klasy. Pozostałe to: "Burza", "Wicher" i "Grom". Ten ostatni był jednostką siostrzaną "Błyskawicy", skonstruowaną według tego samego projektu.

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Trzy niszczyciele opuściły polski port w przeddzień wybuchu II wojny światowej i skierowały się do Wielkiej Brytanii.

- Była to wojna, której nowej jakości doświadczyła na sobie "Błyskawica". Ona to bowiem jako pierwsza w dziejach II wojny światowej stała się ofiarą nalotów samolotów torpedowych. Jako pierwsza atakowała, choć bez powodzenia, niemiecki okręt podwodny – opisywał historyk.

Okręt był jednym z najbardziej czynnych statków podczas działań wojennych.

- "Błyskawica" to był okręt, który bardzo często znajdował się w kłopotach, nieraz sam je prowokował, zwłaszcza w pierwszym okresie wojny, kiedy dopiero uczyliśmy się wojować. Popełnialiśmy kardynalne błędy, ale "Błyskawica" miała niezwykłe szczęście - wspominał oficer służący na "Błyskawicy" w audycji Joanny Sucheckiej.

Posłuchaj wspomnień z wojennej służby niszczyciela. 

"Błyskawica" wsławiła się osłanianiem brytyjskiego odwrotu spod Dunkierki, w trakcie bitwy o Narvik pomściła, zatopioną tam, siostrzaną jednostkę ORP "Grom", walczyła na Atlantyku i na Morzu Śródziemnym. Osłaniała lądowanie aliantów w Normandii, tocząc razem ze statkami brytyjskimi bitwę z flotyllą niemieckich pancerników.

- W sumie "Błyskawica" brała udział w eskorcie ponad 80 konwojów, uczestniczyła w ponad stu patrolach i akcjach bojowych – komentował dr Janusz Osica. - Błyskawica uczestniczyła właściwie we wszystkich ważniejszych operacjach bojowych II wojny światowej, przepływając szlak liczący blisko 150 tys. mil morskich.

"Błyskawica" wzięła również udział w ostatniej misji morskiej II wojny światowej w Europie - operacji o kryptonimie "Deadlight". W jej trakcie alianci zatopili 116 niemieckich U-Bootów.

"Błyskawica" powróciła do portu w Gdyni 4 lipca 1947, po 94 miesiącach walki i służby na obcych wodach. Uszkodzenie kotła okrętu w 1967 roku przypieczętowało decyzję o przeznaczeniu okrętu do celów szkoleniowych i reprezentacyjnych. Od 1 maja 1976 "Błyskawica" pełni rolę okrętu-muzeum.

bm